BÖLÜM-5

KONTROL SİSTEMLERİNDE
ARIZA BULMA

1
 SOĞUTMA SİSTEM KONTROLLARI
Bir soğutma sistemi çalışmadığında ve soğutulması gereken
ortam sıcak olduğunda arıza; güç kaynağında, termostat
ayarında veya diğer kontrollerde olabilir. Şayet kontrol lambası
kumanda kutusunda enerji bulunduğunu söylüyorsa (fakat
kontaktör kapalı durumda olmayacak) ve bütün sistem
elemanlarının (kompresör, kondenser, evaporatör ve genleşme
valfi) kontrolü sonucu olumlu ise arıza sadece bakmanız
gereken bir diğer yerdedir: Kontrol devresi.
Kontrol; bir sistem elemanlarının çalışmasını düzenleyen bir
elektrik şebekesi ve/veya pnömatik cihazlardır. Bu cihazlar
elemanların birlikte veya intizamlı çalışmasına sebep olurlar,
böylece sistemin amacı serinletme veya soğutma yerine
getirilir.
2
 KONTROL BAĞLANTI DİYAGRAMLARI

 Elektrik kontrol sisteminde bağlantı diyagramları okunabilirse

arıza bulma çok kolaylaşır. Her ne kadar diyagramlar karmaşık
görünürse de onlar genellikle iki basit kısımdan oluşurlar:
Kontrol devresi ve enerji devresi. Kontrol devresi çoğunlukla
24 V veya 110 V, tek fazlı olur. Enerji devresi ise genellikle 220
V tek faz veya 380 V üç fazlıdır.
 Şekil-5.1 temel bir soğutma sistemi için noktası noktasına
bağlantı diyagramıdır. Diyagramı kolayca anlaşılır hale
getirmek için üç fazlı elektrik devresi sürekli çizgilerle, kontrol
devresi kesip çizgilerle ve sistem elemanı gri olarak çizilmiştir.
Bu diyagram; doğru tarzda ilerlemeye yardımcı olur, böylece
akım yolunu takip ederek mevcut olan kontrol işlemlerini
okuyabilirsiniz.

3
BİR SOĞUTMA SİSTEMİ İÇİN BAĞLANTI DİYAGRAMI

4
KONTROL DEVRELERİ İÇİN ARIZA BULMA KARTLARI

Arıza bulma akış kartları sizi elektrik kontrol sistemi

boyunca adım adım götürecektir ve soğutma sisteminin
diğer elemanları uygun çalıştığı halde sistemin niçin
çalışmadığını belirlemenize yardımcı olur. Kart üzerindeki
her kutu veya panel bir kontrol işlemini gösterir. Bu
kontrollerden sonra EVET veya HAYIR olarak mantıksal
yönlendirme yapılır.

5
6
 KONTROL DEVRESİNİN AÇIKLANMASI
 Kontrol devresinden de anlaşılacağı gibi bu devre süpürmeli kontrol devresidir.
Soğutulan ortam termostatı soğutma için çağırdığında onun kontakları kapanır. Bu
enerjilenme sayesinde üç işlem gerçekleştirilir:
 1. Evaporatör fan motoru kontaktör bobini (M3) devreye girer.
 2. Sıvı hattı solenoid valfi açılır, sıvı soğutucu akışkanın evaporatöre girmesine izin
verir. Evaporatörün alçak basınç tarafının basıncı artar ve alçak basınç kontrolünün
kontakları kapanır.
 3. Kontrol röle bobini devreye girer. Röle kontağı kapandığında önce kondenser fan
motoru (M2) kontaktör bobini devre girer. M2 düz kontağı kapandığında akım
sırasıyla sargı termistörü, yağ basınç anahtarı, alçak-yüksek basınç anahtarı, termik
kontakları üzerinden kompresör kontaktör bobinini (M1) çalıştırır. Bu kontaktör üç
fazlı kompresör motorunu devreye sokar. Bu arada M1 kendi yardımcı düz kontağı
üzerinden mühürleme yapar. Daha sonra termostat devreyi kesip röle kontağı açık
duruma gelse bile alçak basınç anahtarı devreyi kesinceye kadar çalışmaya devam
eder.
 Bu devrenin iyi tasarlanmış bir tarafı herhangi bir nedenle (solenoid valf veya supap
sızdırması gibi) alçak taraf basıncı termostat çağırmadan açsa bile kısa devreli
çalışmayı engeller.
7
 TERMOSTATLARIN KONTROL EDİLMESİ
 Soğutulan ortam termostatı soğutma için çağırdığında kontakları
kapanır. Bu enerjilenme ile sıvı hattı solenoid valfi açılır, alçak tarafa
doğru soğutucu akışkanın girmesine izin verilir. Alçak taraf basıncı
artar ve basınç anahtarının kontakları kapanır, M1 bobini enerjilenir,
kompresör yeniden çalışmaya başlar. Aynı şekilde evaporatör fan
motoru ve kontrol röle bobini devreye girer.
 Termostatın arızasını bulabilmek için ilk yapılması gereken onun
soğutma için çağırıp çağırmadığını görmektir. Termostat gerektiğinde
soğutma için çağırmıyorsa ayarını ve ayarlama özelliklerini kontrol
edin. Şayet bozuksa termostatı değiştirin. Soğutma için çağırıyorsa
üzerinden geçen voltajı kontrol edin. Voltaj doğru ise diğer kontrol
devresi elemanlarına geçin.

8
 EVAPORATÖR FANININ KONTROLÜ
 Evaporatör fanına gelen voltajı kontrol edin. Fan çalışmıyorsa
kontrol devresini fan motoru için test edin. Şayet devre arızalı
ise arızayı bulup tamir edin. Testler motorun arızalı olduğunu
gösterirse onu değiştirin. Eğer motor arızalı değilse kablo ve
terminalleri kontrol edin.
 Evaporatör fanı çalışıyorsa solenoid valf voltajının yeterli
olup olmadığına bakın. Terminal voltaj değeri model plakası
üzerindeki anma değinin en az %85 kadarı olmalıdır. Voltaj
düşükse solenoid valf enerjilendiğinde görevini
yapamayacaktır. Voltaj normal değerde değilse solenoid kablo
devresini ve terminallerini kontrol edin. 9
 SOLENOİD VALFİN KONTROLÜ
 Solenoid voltajı iyi durumda ise valfin hareketini kontrol edin. Genellikle valf mili
strokunun sonunda hafif bir “klik” sesi duyulmalıdır. Bazen valf seti eğilmesi veya
piston sıkışması valfin hareketine engel olabilir. Solenoid valfte arıza görülüyorsa
onu değiştirin.
 NOT: Bir solenoid valfin değiştirilmesi zor bir işlemdir. Sistemdeki soğutucu
akışkanın toplanması, vakumlanması sonra tekrar şarj edilmesi gereklidir.
 Solenoid valfin bozulmasına sebep olan diğer faktörler valf bobininin kavrulması
veya aşırı giriş basıncıdır. Valf bobini aşırı yüksek voltajdan veya yüksek sıcaklıkta
uzun süre çalışmaktan dolayı kavrulmuş olabilir.
 Solenoid valfin giriş ve çıkışındaki soğutucu akışkan basınç farkı, valf üzerindeki
maksimum basınç düşmesi değerinden daha büyük olursa, enerjilendiğinde valf
açılmayacaktır. Bu durumda yüksek basınca neden olabilecek kondenser arızalarına
bakmak gerekir. Şayet basınç artışı önlenemiyorsa solenoid valfi, maksimum
çalışma basıncı (MOP) daha yüksek olan bir valf ile değiştirin.

10
KONTROL RÖLESİNİN TEST EDİLMESİ

Kontrol rölesi arıza teşhisinde ilk adım röle bobin

voltajının ölçülmesidir. Voltaj normal değilse röle kablo
bağlantılarını ve terminallerini kontrol etmek gerekir.
Kontakları kontrol etmeden önce röle terminallerine bir
test lambası takıp enerjilenme durumunu gözleyin.
Şayet açık kalıyor ise röle arızalı olup tamir edilmeli
veya değiştirilmelidir. Kontaklar kapanıyorsa röle iyi
durumdadır. Sonra kondenser fanına geçebilirsiniz.

11
KONDENSER FANININ KONTROLÜ
 Kondenser fanını gözleyin. Çalışmıyorsa fan motoru için kontrol
devresini test edin. Devre iyi durumda ise fan motorunun
kendisini denetleyin. Sonuçta motor arızalı çıkarsa onu değiştirin.
Fakat motor iyi durumda ise kablo bağlantılarını ve terminallerini
kontrol edin.
 Şayet kondenser fanı çalışmıyorsa kompresör motoruna, çalışıyor
olsa dahi bakın. M1 bobinindeki kontaktör çekiliyorsa arıza
kompresör motor sistemindedir ve kontrol edilmesi gerekir. Şayet
kontaklar çekilmiyorsa M1 bobinin iyi durumda olup olmadığına
bakın.

12
 ÜÇ FAZLI MOTOR KONTROLLERİ
Üç fazlı motorlar aralarında 120° açısal fark bulunan üç sargıya sahiptir. Böylece bu
motorlarda ilk hareket için yardımcı sargıya ihtiyaç yoktur. Üç fazlı motorlar
besleme hattına doğrudan Şekil-35’te gösterildiği gibi yıldız şeklinde bağlanır.
Sargılar aşırı ısındığında kontrol devresine seri bağlanan bir bimetal termik veya
termistör bulunur.
Termostat, yeterli derecede soğutma yapıldığında sıvı hattı solenoid valfin enerjisini
keser. Valf kapanır ve genleşme valfine soğutucu akışkan geçişi kesilir, fakat
ardından kontaktör, yardımcı kontak ve kombine basınç anahtarı enerjili olarak kalır.
Kompresör, soğutucu akışkanı evaporatörden tamamen eminceye kadar çalışmaya
devam eder. Bu işleme “süpürme işlemi” adı verilir. Emme hattı basıncı, alçak basınç
anahtarının kesme noktasına (cut-out) kadar düşer. Alçak basınç anahtarının
kontakları kesildiğinde kompresör kontrol devresi de kesilir.

13
Aynı zamanda yardımcı kontaklar da kesilir. Kompresör, alçak
basınç tarafı herhangi bir nedenle yükselse bile, termostat
kapanıncaya kadar çalışmaz.
Kontrol rölesi ve yardımcı kontaklar, solenoid valf kapalı iken
kısa devreli çalışmayı önler. Kısa devreli çalışma olayı
kompresör supaplarından ve/veya kapalı konumdaki sıvı hattı
solenoid valfindeki kaçaklar sonucu olabilir. Bu durum emme
hattı basıncının kompresörü art arda çalıştırıp durdurmasına
neden olur. Kısa devreli çalışma olayının uzaması kompresör
motorunun yanmasına dahi sebep olabilir.

14
15
ÜÇ FAZLI KONTROL DEVRESİ
 Şekilde aşağıda çalışması açıklanan üç fazlı motor için tipik bir
kontrol devresi görülmektedir. Termostat istenen soğutma derecesine
ulaşıldığında sıvı hattı solenoid vanasının enerjisini keser. Valf
kapanır ve genleşme valfi tarafına soğutucu akışkan geçişi kesilir
fakat ardından kontaktör, yardımcı kontak ve kombine basınç
anahtarı çalışmaya devam eder.
 Kompresör, soğutucu akışkan evaporatörden tamamen emilinceye
kadar çalışmaya devam eder. Bu işleme “süpürme” adı verilir.
Emme hattı basıncı alçak basınç anahtarının kesme (cut-out)
noktasına kadar düşer. Emme hattı basınç kontakları kesildiğinde
kontaktör bobini akımı kesilir ve kompresör kumanda devresi açık
konuma gelir. Aynı zamanda yardımcı röle kontakları kesilir.
Kompresör termostat çağırıncaya kadar tekrar çalışmaz.

16
Kontrol devresi ve yardımcı kontaklar, solenoid valf kapalı iken kısa
devreli çalışmayı önler. Kısa devreli çalışma olayı kompresör
supaplarından ve/veya kapalı sıvı hattı solenoid valfinden oluşan
kaçaklar nedeniyle meydana gelir. Bu emme hattı basıncının
kompresörü art arda çalıştırıp durdurmasına neden olur. Kısa devreli
çalışma olayının uzaması kompresör motorunun yanmasına neden
olacaktır.

17
TEK FAZLI MOTOR KONTROLLERİ
 Ev tipi ve küçük ticari soğutma sistemlerinde kullanılan
hermetik kompresörler, genellikle 3,5 kW veya daha az
güçteki tek fazlı motorlara sahiptir. Bu motorlar daima iki
sargıya sahiptir; ana sargı ve yardımcı sargı. Tek fazlı bir
motor sadece ana sargının enerji hattına bağlanmasıyla
çalışmasını sürdürebilir, fakat yardımcı sargı devresi olmadan
alışmaya başlayamaz. Ana sargı tek başına motorun
kalkınması için yeterli momenti sağlayamaz.
 Şekilde normal olarak buzdolapları ve küçük dondurucularda
kullanılan basitleştirilmiş bir elektrik kontrol sistemi
görülmektedir. Motor ana sargısı termostatik kontrole seri
olarak bağlanır.

18
BASİT ELEKTRİK KONTROL SİSTEMİ

19
MOTOR YARDIMCI SARGISI

20
AKIM RÖLELİ MOTOR KONTROLÜ

21
 M1 BOBİNİNİN TEST EDİLMESİ

 Şekil-5.2’de görülen M1 bobini kontaklar çekmediği takdirde kontrol

edilmelidir. İlk olarak M1 bobininin direnci bir ohmmetre ile ölçülür.
Şayet direnç sonsuz gösteriyorsa bu, bobin devresinin kopuk olduğunu
gösterir ve değiştirilmelidir. Direnç çok küçükse bobinin kısa devre veya
topraklanmış olduğu bilinmelidir. Aynı şekilde yine bobini değiştirin.
Termik koruyucu rölesini kontrol edip kontakların çalışıp çalışmadığını
gözleyin. Şayet çalışmıyorsa röleyi değiştirin. Çalışıyorsa basınç
kontrollerine geçin.

22
 BASINÇ ANAHTARLARININ KONTROLÜ
 Kontrole alçak basınç anahtarı ile başlamak gerekir. Şayet anahtar açık ise emme
hattı basıncını kontrol edin. Emme hattı basıncı çok düşük ise arıza için evaporatörü
ve emme hattındaki diğer elemanları kontrol edin. Basınç normal ise alçak basınç
anahtarını ayarlayın veya değiştirin.
 Aynı tavsiyeler yüksek basınç anahtarı içinde geçerlidir. Şayet anahtar açık ise
yüksek taraf basıncını kontrol edin. Basınç normal ise yüksek basınç anahtarını
ayarlayın veya bozuk ise değiştirin. Basınç çok yüksek ise arıza için kondenser ve
yüksek taraftaki diğer elemanları kontrol edin.
 Yüksek basınç anahtarı kontakları kapalı olduğu takdirde yağ basınç anahtarını
kontrol edin. Şayet yağ basınç anahtarının M çıkışında faz görülmüyorsa ve reset
düğmesi atmışsa kompresör yağlama basıncında bir problem var demektir. Şayet
reset düğmesine bastığınızda sistem çalışıyor ve yağlama basıncı 15-20 psig
değerinin üzerinde ise yağ fark basınç ayarı yanlış ayarlanmıştır, düzeltilmesi
gerekir. Anahtar kontakları kapalı ise kontrol devresi kablolarında kopukluk olup
olmadığına bakın. Testler açık gösteriyorsa kabloları tamir edin veya değiştirin.
Şayet devre tamam olduğu halde yine çalışmıyorsa ve varsa motor sargı termiğine
bakmak gerekir. Bazı kompresör modellerinde iç sargı termiği bulunmaktadır. Şayet
yine çalışmıyorsa kontaktör bobini veya başlatma rölesine bakmak gerekir.

23
EVAPORATÖR DEFROST KONTROLLERİ
 Bitkisel besin maddelerinin depolanmasında düşük sıcaklıktaki havayı soğutan
evaporatörlerin karlanması çok rastlanan bir olaydır. Kangal üzerinde kar
oluşumunu önleyen hiçbir yöntem yoktur. Karların hızlı olarak eritilip atılması,
evaporatör sıcaklığındaki değişmenin soğutulan hacmi etkilememesi için
gereklidir. Evaporatör serpantininde defrost işlemi için bir çok yöntemler vardır.
Elektrikli ve sıcak gazlı defrost yöntemi yaygın olarak kullanılır. Bir üçüncü
yöntem evaporatöre sıcak su püskürtülmesi olup bu yöntemde evaporatör
tavasına, suyu soğutulan ortamdan kolayca uzaklaştırmak için bir drenaj hattı
konur.
 Sıcak gazlı defrost kontrolü, bu işlemin düzenli aralıklarla olmasını sağlayan bir
zaman saati (timer) ve solenoid valften oluşur. Sıcak gaz defrost kontrolü karları
mümkün olabildiğince hızlı eritir ve sistemi tekrar normal çalışmaya döndürür.
Sıcak gaz defrostunda kompresöre sıvı yürümesini önlemek için bir emiş hattı
akümülatörü gereklidir. Bazı sistemlerde akümülatörün alt kısmına sıvı soğutucu
akışkanı buharlaştıracak bir elektrikli ısıtıcı bulunur.

24
 Şekilde sıcak gaz baypas sistemi ve emiş hattı aküsü görülmektedir.
Evaporatörde defrost işlemi yapılırken A ve D otomatik valfleri kapalıdır,
B ve C valfleri açıktır. Defrost esnasında drenaj hattı ısıtıcısı ile eriyen
karların tavayı tıkaması önlenir.
 Defrost işlemi sırasında sistemdeki defrost saati yoğunlaşma ünitesini ve
evaporatör fanını kapatır. Böylece evaporatöre sıvı akışı ve serpantin
içine hava akışı olmaz. Sıcak gaz defrost sisteminde zaman saati sadece
evaporatör fanını durdurur. Kompresör çalışmasına devam eder ve
evaporatöre sıcak gaz pompalanır. Bazı sistemlerde sıcak gaz evaporatör
girişi yerine çıkışına verilerek emme hattına sıvı birikmesi önlenir.
 Herhangi bir defrost sistemindeki arıza teşhisinde akümülatör ve
ısıtıcıların görevlerini yaptığından, solenoid valf ve defrost saatinin doğru
çalıştığından emin olun. Isıtıcı ve drenaj tavasının dahi iyi durumda
olmasına dikkat edin. Aksi takdirde tavada oluşan buzlar neticede
evaporatördeki hava akışını engeller.

25
SICAK GAZ BAYPAS DEFROST SİSTEMİ

26