MOLEKULARNA I STANIČNA

OSNOVA ŽIVOTA
 MOLEKULARNO PORIJEKLO I
EVOLUCIJA STANICE
„molekularna biologija stanice temelj je svih bioloških znanosti“ (G.M.
Cooper i R. E. Hausman, 2004)

STANICA

Sličnosti
DNA = genetički materijal,
- membrana,
- energetski metabolizam.
Razlike
- oblici i načini života,
- samostalnost ili udruživanje
(kvasac, ameba ili čovjek)
- specijaliziranost (bakterija i
neuron).
 PODJELA STANICA
Osobine Prokarioti Eukarioti

jezgra nedostaje Prisutna

promjer tipične stanice ≈1 µm 10–100 µm

citoskelet nedostaje prisutan

citoplazmatski organeli nedostaje prisutan

sadržaj DNA (parovi baza) 1 × 106 do 5 × 106 1,5 × 107 do 5 × 109

kromosomi jedna kružna molekula DNA mnoge linearne DNA molekule

ZAJEDNIČKI PRVOBITNI
PREDAK SVIH STANICA
 Kada se pojavio život, odnosno
kada je nastala prva stanica?

• prije 3,8 mld. god. = (nedostatak dokaza i

nemogućnosti rekonstrukcije);
• jednostavne organske mol. spontano
polimeriziraju u makromolekule (oko 1925);
• prvobitna atmosfera bez O2 , ali sa CO2 i N2 ,
te malo H2, H2S i CO (= reducirajući uvjeti);
• izvori energije za spontantano formiranje
organskih mol. (Sunce i elektricitet)
 NASTANAK ŽIVOTA NA
ZEMLJI
< 3-3,5 md. god. – modrozelene alge
(Swaziland)
< < 550 mn. god. – tzv. kambrijska eksplozija
Pokus Stenley Miller-a 1950-ih

Slika 1-2. Spontano formiranje organskih

molekula. Vodena para cirkulirala je kroz atmosferu
koja je sadržavala metan, amonijak i vodik u kojoj je
dolazilo do električnog pražnjenja. Produkti reakcije
bili su različite organske molekule, uključujući AK
(alanin, asparaginska kiselina, glutaminska kiselina i
glicin)
• simuliranje vjerojatnih prebiotičkih
uvjeta – zagrijavanje suhe mješavine AK
= polipeptidi;
• makromolekula života – sposobnost
replikacije - omogućuje reprodukciju i
daljnju evoluciju;
• informacijske makromolekule u današnjim
stanicama – NK i proteini;
• Samo NK = sinteze vlastitih novih kopija
Transkripcija RNA
• Ranih 1980-ih S. Altman i T. Cech – RNA katalizira
hemijske reakcije, uključujući i polimerizaciju
nukleotida;
• sinteza novog lanca RNA prema RNA kalupu = kalup i
katalizator vlastite replikacije;
• „RNA –svijet“ = inicijalni genetički sistem u ranom
razdoblju hemijske evolucije;
• interakcije između samoreplicirajuće RNA i AK –
evolucija u današnji genetički kod, a DNA je zamijenila
RNA kao genetički materijal;
• prva stanica – kada se RNA okružila fosfolipidnom
membranom
 Ograđivanje
samoumnožavajuće RNA
fosfolipidnom membranom

temeljna jedinica života = samoreprodukcija (RNA) i

daljnja evolucija (sinteza proteina ovisna o RNA).
 EVOLUCIJA STANIČNOG
METABOLIZMA
Prvobitne stanice
-hrana i energija izravno iz okoliša (more
organskih mol.) = ograničavajući razvoj
Današnje stanice
- ATP kao svoj izvor ME = sinteza dijelova
st. i vršenje funkcija

- vlastiti mehanizmi proizvodnje i

kontrolirane uporabe metaboličke
energije (ME) = aktivnosti i evolucija

- razvoj tih mehanizama u tri stupnja =

glikoliza, fotosinteza i oksidativni
metabolizam (= promjene u
praatmosferi i tijeku evolucije)
Stvaranje metaboličke
energije
• oblik današnje glikolize = anaerobno stvaranje ME razlaganjem
organskih mol. (glukoza);
• danas glikoliza u svim st., a samo iznimno u nekima kao jedini
mehanizam stvaranja ME
• slijedeći korak je fotosinteza = neovisnost o već oblikovanim
organskim molekulam;
• prva fotosintetička bakterija > 3 mld. god. – H2S za pretvorbu
CO2 u organske mol. (i danas!);
• H2O kao donor elektrona i H2 za pretvorbu CO2 u organske
spojeve, uz oslobađanje O2 = mijenjanje praatmosfere (aerobni
uvjeti!);
• razvitak oksidativnog metabolizma (tada ili prije?) = selektivna
prednost u evoluciji (36-38 mol. ATP : 2 mol. ATP - efikasniji od
glikolize !).
 DANAŠNJI PROKARIOTI
BAKTERIJE (okrugle, štapićaste ili spiralne; 1-10 m, DNA od
0,6-5 mil. pb, kodiranje oko 5000 proteina na 30000 ribosoma)

ARHEBAKTERIJE EUBAKTERIJE (Slika 1-6)

- termoacidofilne (u S vrelima na 80 0C - uobičajene današnje vrste (u tlu, vodi i

pri < pH) drugim organizmima);
- fotosintetičke cijanobakterije = najveći i
najsloženiji prokarioti)
PROKARIOTI :
EUBAKTERIJE – BAKTERIJSKA
STANICA
EUKARIOTSKE STANICE
Animalna
EUKARIOTSKE STANICE
Biljna
 Najednostavnije stanice
eukariota
evoluirale od simbiontskih zajednica prokariota
najjednostavniji su kvasci (6 m, DNA od 12 mil. pb) i amebe
(1mm)
Sadržaj DNA u stanicama
mnogi jednostanični eukarioti
sadržavaju DNA kao i ljudske st.

specijalizirani za mnoge
funkcije: fotosinteza,
pokretanje, fagocitoza (zeleni
bičaš, papučica, ameba)

asocijacije jednostaničnih
eukariota (kolonija zelenih algi)

podjela rada = razvoj mnogo

vrsta specijaliziranih stanica
 Evolucija stanica
(od prokariotskog pretka)
BILJKE GLJIVE ŽIVOTINJE

razvitak prije 2,7

mld. god. što je oko
1-1,5 mld. god. nakon
prokariota;
od prastanice
zajedničkog pretka
u tri linije:
arhebakterije,
eubakterije i
eukarioti
• važan skok u evoluciji su stanični organeli
okruženi membranom (mitohondriji i
hloroplasti) = endosimbioza (prokarioti +
preci eukariotskih st.);
• mitohondriji iz aerobnih bakterija =
oksidativni metabolizam, a hloroplasti iz
fotosintetičkih bakterija = fotosinteza
(prednost u evolucijskom odabiru!).
• fotosintetičke jednostanične zelene alge
RAZVOJ VIŠESTANIČNIH
ORGANIZAMA
•povećanje stanične
specijalizacije agregati
prelaze u prave višestanične
organizme;

•daljnja podjela rada dovodi

do složenosti oblika i
različitosti funkcija st. u
današnjih biljaka i životinja;

•biljke imaju manji broj vrsta

stanica (3 glavna sistema
tkiva: osnovno, kožno i
provodno) od životinja, ali je
svaka biljna st. specijalizirana
za funkcije potrebne cijelom
organizmu
Tipične biljne stanice
Tipične životinjske stanice
mehanizmi razvitka, rasta, i diferencijacije
niza specijaliziranih st. koje nastaju od 1
jedine oplođene jajne st. – izazov
savremenoj staničnoj i molekularnoj
biologiji