OBLICI, METODE I MOGUĆNOSTI

ZAŠTITE
VAZDUHA, VODE I ZEMLJIŠTA
 Zaštita atmosfere – očuvanje klime
Očuvanje klime jedan je od osnovnih strateških pravaca
na globalnom nivou, pored očuvanja biodiverziteta.
U Rio de Žaneiru je 1992. godine održana Konferencija UN o
životnoj sredini i razvoju, pod nazivom “Samit o planeti
Zemlji”, na kojoj je usvojena čuvena Rio deklaracija o
životnoj sredini i održivom razvoju. Tom prilikom je
potpisano i usvojeno nekoliko važnih dokumenata:

Deklaracija o životnoj sredini i razvoju - poznatija kao Rio

deklaracija

Konvencija o promeni klime

Konvencija o biološkoj raznovrsnosti

Princip o upravljanju, zaštiti i održivom razvoju svih tipova

šuma
Akcioni plan odrzivog razvoja za 21. vek nazvan Agenda 21
 Globalni efekti zagađivanja atmosfere
Klimatske promene su antropogeografskog porekla,
jer u poslednjih stotinak godina čovek intenzivno utiče
na promenu sastava tj. kvaliteta atmosfere.

Na globalnom nivou uočavaju se tri glavna problema

zagađivanja atmosfere:

GLOBALNO ZAGREVANJE ZEMLJINE ATMOSFERE

ILI POJAČAVANJE EFEKTA “STAKLENE BAŠTE”

SMANJENJE OZONSKOG OMOTAČA ZEMLJE ILI

POJAVA “OZONSKIH RUPA”

EFEKAT ACIDIFIKACIJE ILI “KISELIH KIŠA”

ZAŠTITA VAZDUHA - ATMOSFERE
GLOBALNO ZAGREVANJE ZEMLJINE ATMOSFERE ILI
POJAČAVANJE EFEKTA “STAKLENE BAŠTE”
Porast koncentracije atmosferskog CO2 u periodu
od 1744.-2005.
 Globalni prosek emisije CO2 u dvadeset najmnogoljudnijih
zemalja. Velike razlike u emisiji CO2 uočavaju se između razvijenih
i nerazvijenih zemalja.
 Topljenje lednika
Topljenje lednika na
na planinama
polovima
Povećanje nivoa mora

Potapanje velikih povšina na

obalama

Potapanja priobalnih gradova

i nestajanje ostrva
 Zaštita vazduha

Mere zaštite vazduha mogu se podeliti u tri

grupe:

• eliminacija uzroka zagađivanja,

• smanjenje količine štetnih materija koje se

ispuštaju u atmosferu,

• posebne mere čišćenja vazduha

Eliminacija uzroka aerozagađenja - podrazumeva uvođenje novih,

“čistih” tehnologija u procese proizvodnje i korišćenje “čistih”
goriva (primer, razvoj motora koji koriste bezolovni benzin
doprineo je da se jedan od izvora zagađenja vazduha olovom
potpuno eliminiše)
Smanjenje količine oslobođenih zagađujućih
materija
(= danas je osnovni vid zaštite vazduha)

Postavljanje filtara i posebnih postrojenja za

prečišćavanje izduvnih gasova i dima na fabrička
postrojenja - može dati dosta dobre rezultate.

Izgradnja visokih dimnjaka - može doprineti

poboljšanju kvaliteta vazduha, ali samo na lokalnom
nivou. Najveći deo izduvnih gasova iz dimnjaka
odlazi u više delove atmosfere, ali tamo pravi druge
probleme, koji već sada imaju globalne posledice na
čitavu planetu.
Aktivnosti na smanjivanju efekta “staklene bašte”

KJOTO PROTOKOL
Otvoren za potpisivanje 1997. godine

Donesen uz Okvirnu Konvenciju UN o promeni klime

Cilj protokola je smanjenje emisije gasova, koji

izazivaju efekat “staklene bašte” za 5.2%

Uključuje i smanjenje emisije gasova do 2012. godine

na nivo iz 1990. godine

Stupio je na snagu tek 2005. godine kad ga je

ratifikovala Rusija, jer je time ostvaren uslov da od
zemalja potpisnica 55% moraju biti zemlje zagađivači

Ratifikovalo ga 170 zemalja

 KJOTO PROTOKOL
Razvijene zemlje, najveći proizvođači CO2 u
obavezi su da smanje emisiju gasova staklene
bašte na pojedinačno propisani nivo do 2010.
godine

Obavezne su i zemlje u razvoju da ograniče

emisiju CO2

Neke razvijene zemlje imaju prostora i za

povećanje emisije

Međutim, neke zemlje, u prvom redu SAD još nisu

ratifikovale Kjoto protokol

Protive se neobavezujućem odnosu prema

zemljama u razvoju
 KJOTO PROTOKOL

zelena – potpisale i ratifikovale

žuta – potpisale ali se ceka ratifikacija
crvena – potpisale ali nisu ratifikovale
siva – nemaju stav
 KJOTO PROTOKOL
Argumenti protiv

SAD – najveći svetski zagađivač atmisfere, izašle su iz

Protokola, pošto je predsednik Džordž Buš ocenio da je to
suviše skupo i da su iz njegovih ciljeva za 2012. neopravdano
isključene zemlje u razvoju.
Australija se takođe povukla, a nakon povlačenja SAD
Protokol je dobio dovoljnu podršku za stupanje na snagu tek
kada ga je ratifikovala Rusija.
Protokol će godišnje koštati oko 150 milijardi dolara, a ta
sredstva bi bilo bolje upotrebiti za borbu protiv zaraznih
bolesti, gladi i za unapređenje slobodne trgovine.
Čak i u potpunosti primenjen, Protokol iz Kjota bi smanjio
očekivani porast temperature za svega 0,1 stepen C do 2100,
što je neznatno u odnosu na predviđanja da će temperatura
porasti za 1,4 do 5,8 stepeni.
 NARUŠAVANJE OZONSKOG OMOTAČA
TJ. POJAVA TZV. „OZONSKIH RUPA“

O3

Ozonske rupe zapravo i nisu ‘‘rupe’’, već mesta gde je

koncentracija ozona znatno smanjena.
 Glavni uzročnici smanjenja koncetracije
ozonskog sloja su oksidi azota (NOx) i
hlorofluorovodonici, poznatiji kao freoni (CFCl)

Hlorofluorovodonici su ugljovodonici kod kojih

su deo ili svi atomi vodonika zamenjeni atomima
fluora.

Stabilni su, nisu otrovni niti zapaljivi

Kada su slobodni odlaze u više slojeve

atmosfere gde bivaju razloženi pod dejstvom UV
zraka i reaguju sa ozonom. Upravo na taj način
oni smanjuju njegovu debljinu.
Proizvođači i proizvodi koji oštećuju ozonski
omotač
 Posledice oštećenja ozonskog omotača
Povećava se intenzitet UV zračenja u troposferi, što:

Izaziva pojavu raka kože (smanjenje O3 za 1% izaziva

četvorostruko povećanje broja obolelih)

Oboljenje očiju – katarakt očnih sočiva

Slabljenje imunološkog sistema organizma

Smanjenje prinosa žitarica (bioprodukcije)

Oštećenje plastičnih materijala

Povećanje efekta staklene bašte,…

 Rešenja
Smanjenje emisije štetnih gasova

Zamena reaktivnih supstanci manje reaktivnim

(CFC-11 i 12 mogu se uspešno zamenjivati
izobutanom, propanbutanom, N-butanom, CFC-22,
NCFC-123, CFC-134A, mada je proizvodnja skuplja
za 1-3 puta).

Smanjenje upotrebe CFC i halona, za 35% do 2004.,

za 65 % do 2010., za 99.5% do 2020. i do potpunog
ukidanja 2030. godine

Uvođenje sankcija zemljama proizvođačima

Zabrana uvoza takvih proizvoda

 Aktivnosti na smanjenju efekta
Bečka konvencija 1985. godine - 91 država je potpisala
ovu konvenciju, prema kojoj se proizvodnja ovih
jedinjenja ograničava na količinu proizvedenu 1986.
godine, a da se do 2000. godine proizvodnja
hidrokarbona smanji na polovinu.

Montrealski protokol 1987. godine - ovim protokolom se

definišu obaveze i mere koje treba preduzeti za zaštitu
čovekovog zdravlja i životne sredine od negativnih
uticaja, koja su posledica ili mogu da budu posledica
čovekovih aktivnosti od kojih se modifikuje ili bi mogao
da se modifikuje ozonski omotač.
Naučnici prognoziraju kako bi, bez sprovođenja
Montrealskog protokola, do 2050.godine oštećenje
ozonskog omotača bilo približno 10 puta veće od
današnjeg stanja.
EFEKAT ACIDIFIKACIJE - TZV. „KISELE KIŠE“
 GLAVNI IZVORI ILI UZROCI NASTANKA
KISELIH KIŠA
Sumpor dioksid – SO2

Azotni oksidi – NOx

Gasovite organske materije – VOC (Volatile organic

compounds)
Kisela kiša nastaje kada ovi gasovi reaguju u
atmosferi sa vodom, kiseonikom i drugim
hemikalijama formirajući različita kisela jedinjenja.

Sunčeva svetlost ubrzava ove reakcije.

Rezultat su blagi rastvori sumporaste i azotne kiseline

 POREKLO KISELIH KIŠA

Komponente koje se mogu naći u atmosferi, a

koje su konstituenti kiselog taloga mogu biti:

1. Prirodnog porekla

2. Antropogenog porekla (iz industrije,

saobraćaja, domaćinstava...)

Na globalnom planu, prirodni izvori doprinose

sa 60%,dok antropogeni izvori doprinose sa
oko 40%.
NEGATIVNI EFEKTI “KISELIH KIŠA”
NA:
Vodene ekosisteme

Zemljište

Šumske i zeljaste tipove vegetacije

Ljudsko zdravlje

Građevinske objekte i spomenike

 PRIRODNA ODBRANA ?

Ponekad kiseli atmosferski talog (kisele kiše) nemaju tako

intenzivan negativan efekat na zemljište i prirodne ekosisteme.

U područjima gde je sadržaj karbonata (Ca, Mg)CO3 ili CaCO3) u

zemljištu relativno visok, kisele kiše u interakciji sa karbonatima
se lako i brzo neutrališu.

Takav je slučaj sa područjem Balkanskog poluostrva, gde su

karbonati dominantan tip geološke podloge.

Sumporna kiselina sa kalcijum-karbonatom daje dobro poznato

jedinjenje, so kalcijuma i sulfatnog anjona - gips (CaSO4*aq)

1. H2SO4+ aq+ CaCO3= CaSO4*aq+ H2O + CO2

2. H2SO4+ MgCO3= MgSO4+ H2O + CO2
 REŠENJA ?

Regulisanje industrijske emisije

Povećanje energetske efikasnosti

Korišćenje alternativnih izvora

energije

Razvijanje programa smanjenja

zagađenja
 ZAŠTITA VODA

Kopnene vode
Svetsko more
Oblici zagađivanja vodenih ekosistema

Hemijsko (organske i neorganske materije -

teški metali, pesticidi, nafta, mineralne soli);

Biološko - unošenje alohtonih (stranih,

često invazivnih vrsta);

Fizičko (čvrsti otpad, toplota, buka,

vibracije, nafta);

Vizuelno zagađenje (betoniranje obale .....)

Radioaktivno;
 Zaštita vodenih ekosistema

Dovoljna količina čiste vode, sa očuvanim životnim

zajednicama vodenih organizama, predstavlja osnovu
čovekovog opstanka na Zemlji. Zbog toga je stalno
praćenje – monitoring kvaliteta vode jedan od
preduslova za pokretanje odgovarajućih akcija zaštite.

Sve mere zaštite vode mogu se podeliti u tri grupe:

1. eliminacija uzroka zagađivanja,

2. smanjenje količine štetnih materija koje se unose u
vodu,
3. posebne mere čišćenja vode.

Smanjenje količine zagađujućih materija koje dospevaju do

vodenih tokova, podrazumeva postavljanje dgovarajućih
filtara na mestima gde se izlivaju otpadne vode.
Pored toga, obavezno je i hlađenje toplih voda pre izlivanja
u reku.
 Veoma značajan vid sprečavanja
zagađivanja vodenih tokova je:

- specijalna zaštita izvorišta,

- planiranje i postavljanje đubrišta i deponija dalje
od vodotokova,
- smanjenje upotrebe đubriva i pesticida u
poljoprivredi,
- masovno pošumljavanje i čuvanje zemljišta od
erozije.

Već zagađene vode mogu se prečistiti:

hemijskim i biološkim sredstvima.
Hemijska sredstva su različite hemikalije koje se
ubacuju u vodu da neutrališu opasne materije.
Biološke mere su najefikasnije.
 Biorazgradnja i čišćenje nafte
1. Preventivne aktivnosti
- zahvaljujući modernoj tehnologiji usmerenog bušenja može se sa
sigurnog mesta dopreti do nafte i gasa gde su ti resursi smešteni
ispod vodenih površina

- rade se istraživanja pre eksploatacije radi utvrđivanja mogućeg

negativnog uticaja na životinjski i biljni svet

- Internacionalna Maritimna Organizacija donela je pravilo da svi

tankeri moraju imati duplo dno i horizontalno podeljene tankove tereta

2. Operativne aktivnosti
- Klasične metode čišćenja nafte uključuju ograđivanje plutajućim
ogradama nakon čega se nafta uklanja s površine vode raznim
grabilima, mrežama i sl.

- Ostaci se uklanjaju pomoću apsorbujućih sredstava, kao što su biljna ili

sintetička vlakna. Ta vlakna imaju sposobnost upijanja i zadržavanja
količine nafte čak 150 puta veće od njihove sopstvene težine.
2. Operativne aktivnosti

Upotreba hemijskih disperzivnih sredstava - nepoželjna je zbog

visoke toksičnosti. Ta sredstva služe za raspršivanje nafte, ali sadrže
aktivne materije koje povećavaju permeabilnosti membrana
organizama.

Ponekad su kombinacije ulja s disperzivnim sredstvom toksičnije nego

samo ulje. Ujedno ta sredstva su relativno skupa, a potrebne su veće
količine za postizanje rezultata čišćenja.

In-situ paljenje – tehnika paljenja velikih količina nafte na površini vode

zavisi od mnogih faktora: potencijalne toksičnosti, udaljenosti od
zagađenog područja, rezultata oblaka dima, sastava nafte, sudbine
nespaljenih ostataka. Za ovu tehniku je potrebno da debljina izliva
bude 2-3 mm, zbog efekta hlađenja vetrom i vodom.

Zbog dima koji se produkuje, kiše sa istim sastojcima mogu dospeti i do

80 km udaljenosti, a poznat je i slučaj masovne evakuacije ljudi iz
istih razloga. Veliku opasnost predstavljaju ostaci paljenja koji truju
bentoske vrste i ribe.
2. Operativne aktivnosti

Danas je najdelotvornija metoda biorazgradnje. Naime, nafta se kao i

mnoge prirodne materije razgrađuje u jednostavnije sastojke kao što
su ugljendioksid, voda i biomasa.

Pod terminom biorazgradnje podrazumevamo sposobnost razgradnje

pod biološkim dejstvom. Tu sposobnost ima čak 21 rod bakterija, 10
rodova gljiva i 5 rodova plesni. Potpuna razgradnja događa se ako
mikroorganizam koristi ugljovodonike kao izvor energije i ugljenika.

Mešovita zajednica mikroorganizama može razgraditi čak 97% sirove

nafte. Mikroorganizmi uglavnom razgrađuju kompleksna
jedinjenja do jednostavnijih oblika, što je vrlo važno jer su kompleksna
aromatična jedinjenja postojanija, pa duže ostaju u okolini.

Danas postoje posebno modifikovani sojevi bakterija koji u relativno

kratkom vremenskom roku gotovo u potpunosti razgrade naftu
(dodaju se i nutrijenti), a nakon toga uginjavaju zbog smanjenja
količine supstrata. Na žalost, mnoge naftne kompanije ne koriste
ovakve metode jer su skuplje (iako delotvornije od klasičnih metoda).
Pored aktivnih vidova zaštite, vodeni
tokovi se štite i odgovarajućim
zakonskim sredstvima

Brojni nacionalni i međunarodni zakoni

danas ograničavaju izbacivanje otpada u
more i kopnene vode

Međutim, oni teško mogu sprečiti ljude da to

ne čine. Zbog toga je podizanje nivoa opšte
svesti o značaju vode za opstanak čoveka
od prvorazrednog značaja.

22. mart – svetski dan zaštite voda,

juče obeležen !?
ZAŠTITA ZEMLJIŠTA
 Antropogeni faktori koji u savremenim uslovima
ugrožavaju zemljište su mnogobrojni, ali su među
njima najčešći i najopasniji sledeći:

1. Neracionalno i neadekvatno iskorišćavanje zemljišta u

poljoprivredne svrhe = poljoprivreda

2. Neracionalno iskorišćavanje biljnog pokrivača, posebno

šumskog = šumarstvo

3. Urbanizacija

4. Izgradnja različite infrastrukture

5. Hidrotehnički radovi

6. Različiti (drugi) oblici zagađivanja zemljišta

7. Eksploatacija uglja i ruda iz površinskih kopova

 Eolska erozija (erozija vetrom)

Najčešće prisutna u ravničarskim predelima, ali se javlja i u

brdsko – planinskim oblastima

Vetar nosi zemljište sa površine i razvejava ga na sve strane

Naročito je izražena za vreme dugotrajnih suša i jakih vetrova

U Srbiji je eolska erozija najizraženija u Vojvodini

- Poljoprivredne kulture su slaba zaštita
- Žetva je obično pred sušni period, zemljište ostaje
ogoljeno

KAKO SE ČOVEK BORI PROTIV EOLSKE EROZIJE !?

 Uloga poljozaštitnih šumskih pojaseva u sprečavanju
eolske erozije zemljista - (Iskustva i praksa u Vojvodini)

Zemljište može biti izgubljeno u jednom jedinom

katastrofičnom događaju (npr. miniranje tla), ili može biti
postepen proces (erozija).

U slučaju erozije, neophodno je smanjiti njenu brzinu, kako bi

se usporio proces postepenog gubitka zemljišta.

Ispitivanja ugroženosti zemljišta različitim degradacionim

procesima upućuju na veliki uticaj eolske erozije, koja je
primetna na sve većim površinama u svetu i Evropi.

Sprovedene analize i procene pokazuju da eolska erozija u

Evropi ugrožava oko 42 miliona hektara (European
Enviromental Agency-EEA, 2000).

Ni područje Vojvodine, kao jedne od najobešumljenijih regija

Evrope nije izuzeto od eolsko-erozionih delovanja. Vojvodina
se nalazi u zoni umerenih do srednjih intenziteta eolske erozije
 RASPORED I STRUKTURA (DIZAJN)
VETROZAŠTITNIH POJASEVA

Da bi se dobio stabilniji ekosistem u Vojvodini, a

prvenstveno sprečilo odnošenje plodnog sloja
zemljišta eolskom erozijom, postoji velika potreba
za podizanjem mreže šumskih vetrozaštitnih
pojaseva u Vojvodini, čime bi se povećala i
trenutna šumovitost
Vetrozaštitni pojasevi se dele na:

neproduvne,

produvne pri vrhu,

produvne pri zemlji i

ažurne tipove vetrozaštitnih pojaseva

PRIMERI RAZLIČITIH MODELA VETROZAŠTITNIH POJASEVA
Merenjem promene brzine vetra na više punktova
ispred pojasa, u pojasu i iza pojasa, dobijene su
vrednosti koje ukazuju na efikasnost pojasa u
redukciji brzine vetra.
Za vetar iz pravca iz SE, na pojasu u okolini Pančeva, pri dolaznoj brzini
od 10 m/s, vrednost izmerena na punktu neposredno iza pojasa bila je 3
m u sekudi, dok je na punktu 50 m u polju iza pojasa izmereno 5 metara
u sekundi.

Pojas se sastoji od 4 reda topole sa veoma gustim podrastom čija visina

dostiže 2 m.
Poljezaštitni pojas sa leve
strane puta Pančevo-Kovin

Pojas je širok 11 m, a
prosečna visina je 12
metara.

Po produvnosti, ovaj
pojas je do visine od 2 m
neproduvan, dok je iznad
te visine do vrha
produvan 60%.
 Jedan od brojnih primera koji ukazju na efikasnost jeste pojas
u okolini Čelareva

Vetar iz NW pravca pri dolaznoj brzini od 9 m/s, na punktu

neposredno iza pojasa zabeleženo je 4 m/s, dok je na punktu
50 m u polju, iza pojasa, očitano 6 m/s

Poljezaštitni pojas duž puta Čelarevo-Nova Gajdobra

Pojas se sastoji od 2 reda

topola postavljenih pored
svake strane puta.

Produvnost do visine od 3 m,
na kojoj počinje granjanje,
iznosi 95%, a u zoni krošnje 35
% . Pojas je širok 27 m, a
prosečna visina iznosi 17 m.
 Širom sveta se ubrzano traga za mogućim
metodama sprečavanja erozije i širenja pustinja

Smatra se da je pošumljavanje ipak najbolja mera. Pri tome

se misli i na poljoprivredne površine na kojima bi se sadilo
drveće. To bi, s jedne strane, smanjilo delovanje erozije
vetrom, a s druge strane, smanjilo bi isparavanje vlage iz
zemljišta.

Međutim, pošumljavanje i sadnja zaštitnih pojaseva od

drveća može uspeti jedino ukoliko okolno stanovništvo
postane svesno veličine problema i ako im se osigura
zamena za ogrevno drvo.

O veličini i značaju ovog problema govori i podatak

da su Ujedinjene nacije proglasile 2006. godinu za
Međunarodnu godinu borbe protiv širenja pustinja.