Wiarygodne źródła informacji

o lekach
Katedra i Zakład Farmakologii Doświadczalnej i Klinicznej
Warszawski Uniwersytet Medyczny
Podstawowa zasada zawodu lekarza

Wydział Lekarski UM/WUM przygotowuje

przede wszystkim do realizacji
art. 4
Ustawy z dnia 5 grudnia 1996
o zawodach lekarza i lekarza dentysty
Dz.U. 1997 nr 28 poz.152 z późn. zmianami
 Art. 4.
Lekarz ma obowiązek wykonywać zawód,
zgodnie ze wskazaniami aktualnej wiedzy
medycznej, dostępnymi mu metodami i
środkami zapobiegania, rozpoznawania i
leczenia chorób, zgodnie z zasadami etyki
zawodowej oraz z należytą starannością.
 Inne…
• Nazwy leków: chemiczna, międzynarodowa(e),
handlowa

• Produkt leczniczy a
– suplement diety,
– wyrób medyczny,
– kosmetyk,
– produkt biobójczy (niektóre środki dezynfekcyjne)

• Prawny chaos
 N

międzynarodowa chemiczna handlowa

kwas acetylosalicylowy kwas acetylosalicylowy Aspirin, Acard…

paracetamol N-(4-hydroksyfenylo)acetamid Apap, Calpol…

ibuprofen kwas (RS)-2-[4-(2-metylopropylo)fenylo]propanowy Nurofen, Ibum…

cyprofloksacyna kwas 1-cyklopropylo-6-fluoro-4-okso-7-piperazyn-1-ylo- Cipronex,

chinolino-3-karboksylowy Proxacin…

amoksycylina kwas (2S,5R,6R)- 6-{[(2R)-2-amino-2-(4- Amotaks,

hydroksyfenylo)acetylo]amino}-3,3-dimetylo-7-okso-4-tia- Duomox…
1-azabicyklo[3.2.0]heptano-2-karboksylowy

erytromycyna (3R,4S,5S,6R,7R,9R,11R,12R,13S,14R)-4-[(2,6-dideoksy-3- Aknemycin,

C-metylo-3-O-metylo-α-L-rybo-heksopiranozyl)oksy]-14- Erythromycinum
etylo-7,12,13-trihydroksy-3,5,7,9,11,13-heksametylo-6- TZF
[(3,4,6-trideoksy-3-dimetyloamino-β-D-ksylo-
heksopiranozyl)oksy]-oksacyklotetradekano-2,10-dion
 Produkt leczniczy – definicja prawna
(wg Ustawy z dnia 6 września 2001 r. Prawo
Farmaceutyczne)
(ale też tak szeroko trzeba patrzeć na medyczną definicję leku)

substancja lub mieszanina substancji, której przez działanie

farmakologiczne, immunologiczne lub metaboliczne
1. przypisuje się właściwości zapobiegania lub leczenia
chorób występujących u ludzi lub zwierząt albo
2. jest podawana człowiekowi lub zwierzęciu w celu
postawienia diagnozy lub
3. jest podawana człowiekowi lub zwierzęciu w celu:
- przywrócenia,
- poprawienia czy
- modyfikacji fizjologicznych funkcji organizmu ludzkiego
lub zwierzęcego.
 Specjalne kategorie produktów ↑

leczniczych
• Produkt immunologiczny - produkt leczniczy stanowiący w szczególności surowicę,
szczepionkę, alergen lub toksynę, działający przede wszystkim na układ immunologiczny.
• Produkt krwiopochodny - produkt leczniczy przygotowany z krwi lub jej składników, w
szczególności jest to albumina, czynniki krzepnięcia, immunoglobuliny, które są
przemysłowo wytwarzane lub przetwarzane.
• Produkt leczniczy roślinny - produkt leczniczy zawierający jako składniki czynne jedną lub
więcej substancji roślinnych albo jeden lub więcej przetworów roślinnych albo jedną lub
więcej substancji roślinnych w połączeniu z jednym lub więcej przetworem roślinnym.
• Produkt radiofarmaceutyczny – produkt leczniczy, który zawiera jeden lub więcej izotopów
promieniotwórczych

• produktem leczniczym homeopatycznym jest produkt leczniczy wytworzony z

homeopatycznych substancji pierwotnych lub ich mieszanin, zgodnie z homeopatyczną
procedurą wytwarzania opisaną w Farmakopei Europejskiej lub, w przypadku braku takiego
opisu, w farmakopeach oficjalnie uznanych przez państwa członkowskie Unii Europejskiej lub
państwa członkowskie Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA) – strony umowy
o Europejskim Obszarze Gospodarczym.
 Suplement diety

Produkt, który jest złożony z substancji odżywczych i

traktowany jako uzupełnienie normalnej żywności. 
Suplementy diety to nie są leki, choć ich opakowania
celowo wyglądają leko-naśladowczo! !!!
 Wyrób medyczny
(wg Ustawy z dnia 20 maja 2010 r. o wyrobach
medycznych)
narzędzie, przyrząd, aparat, sprzęt, materiał lub inny
artykuł, stosowany samodzielnie lub w połączeniu,
włączając oprogramowanie niezbędne do właściwego
stosowania wyrobu, przeznaczone przez wytwórcę do
stosowania u ludzi w celu:
- diagnozowania, zapobiegania, monitorowania, leczenia
lub łagodzenia przebiegu chorób,
- diagnozowania, monitorowania, leczenia, łagodzenia lub
kompensowania urazów lub upośledzeń,
- badania, zastępowania lub modyfikowania budowy
anatomicznej lub prowadzenia procesu fizjologicznego,
- regulacji poczęć
ALE nie osiąga swojego zasadniczego zamierzonego
działania w ciele lub na ciele ludzkim środkami
farmakologicznymi, immunologicznymi lub metabolicznymi
 Efekty kształcenia

- w zakresie umiejętności • potrafi dobierać odpowiednie źródła informacji w

celu aktualizowania wiedzy z zakresu farmakologii,
w tym potrafi dokonać oceny publikacji
medycznych pod kątem przedstawionego w nich
dowodu naukowego oraz krytycznie ocenić
materiały reklamowe dotyczące leków
• potrafi ocenić rzetelność informacji na temat
leków/farmakoterapii
• potrafi przeprowadzić krytyczną ocenę przydatności
klinicznej leków z grup objętych zakresem
nauczania

- w zakresie kompetencji • potrafi przekazań pacjentowi w sposób zrozumiały i

personalno-społecznych przystępny podstawowe informacje dotyczące
skuteczności, ograniczeń i ryzyka związanego z
zaplanowaną terapią
• Wiarygodne źródła
– Pierwotne źródła - badania kliniczne, przeglądy i meta-analizy
– Cochrane Collaboration
– Wytyczne praktyki klinicznej
– Podręczniki
– Czasopisma naukowe
– Medyczne bazy danych, np. uptodate
– CHPL
– Agencje odpowiedzialne za rejestracje leków i monitorujące bezpieczeństwo leczenia
• EMA – wspólny dokument techniczny (CTD) i ostatecznie raport CHMP (Komitetu ds. Produktów Leczniczych u Ludzi (CHMP)
• FDA
• URPL
– Agencje opiniujące na potrzeby refundacji
• Agencja Oceny Technologii Medycznych
• NICE (The National Institute for Health and Care Excellence, UK), HAS (Haute Autorité de santé, Francja), IQWIG (Institut für
Qualität und Wirtschaftlichkeit im Gesundheitswesen, Niemcy) i inne w Europie i na świecie,
– Inne – MZ (Ministerstwo Zdrowia), GIF (Główna Inspekcja Farmaceutyczna)
– Farmakopea
• Nie zawsze wiarygodne źródła
– Ulotki produktowe
– Hasła i tezy marketingowe
– „Indeksy leków”
 Pierwotne źródła - badania kliniczne,
przeglądy i meta-analizy
• Farmakologia na V roku
• Jakość dowodów naukowych – nie ma dobrych i
złych badań, jakość badań to raczej zmienna
ciągła… - farmakologia na V roku
• Podejście z perspektywy klinicznej (meta-analiza)
– P – populacja
– I – interwencja
– C – komparatory, alternatywne postępowanie
– O – efekty terapeutyczne
– S – rodzaje badań klinicznych (!)
 Cochrane Collaboration - Library
6 tematycznych baz danych:

1.Cochrane Database of Systematic Reviews

2. Database of Abstracts of Reviews of Effects
3.Cochrane Central Register of Controlled Trials
4.Cochrane Methodology Register
5.Health Technology Assessment Database
6.NHS Economic Evaluation Database
 ↑

Cochrane Library
↑
Raporty ustrukturyzowane
 Tromboliza
w udarze
niedokrwiennym mózgu
– rekomendacja
stosowania
Piracetam w udarze niedokrwiennym
mózgu – rekomendacja niestosowania
Piracetam w udarze niedokrwiennym
mózgu – rekomendacja niestosowania
Piracetam w udarze niedokrwiennym
mózgu – rekomendacja niestosowania
 ↑

Inne przeglądy systematyczne

PRISMA 2009 checklist
PRISMA 2009 checklist
 Wytyczne praktyki klinicznej
• Polskie a międzynarodowe
• Sposób formułowania wytycznych
• Możliwe zwroty i stwierdzenia
• Klasa rekomendacji a poziom dowodów (GRADE)
• Aktualność
 

Literatura i materiały obowiązkowe:

1. Farmakologia, red. Rang HP. i wsp., Elsevier Urban & Partner, Wrocław, Łódź, 2014. (na podstawie oryginalnego
7 wydania)
 
2. Farmakologia ogólna i kliniczna (tom 1-2), red. Katzung BG. i wsp., Czelej, Lublin 2012. (na podstawie
oryginalnego 12 wydania)
 
3. Toksykologia dla nietoksykologów, Ostre zatrucia egzogenne. J. Szajewski, Medycyna Praktyczna, Kraków 2008.
 
4. Receptura dla studentów medycyny i stomatologii, M. Wielosz, Lubelskie Towarzystwo Naukowe, Lublin 1998,
lub dowolna inna książka dla lekarzy lub farmaceutów dotycząca zagadnień receptury.
 
5. prezentacje zamieszczone na stronie: https://e-learning.wum.edu.pl
 
Inne:
6. Rozporządzenie MZ z dnia 13.04.2018 r. w sprawie recept (Dz.U. 2018, poz. 745 z późniejszymi zmianami – nie
ma tekstu jednolitego)
 
7. Rozporządzenie MZ z dnia 11.09.2006 w sprawie wykazu środków odurzających, substancji psychotropowych,
prekursorów kategorii 1 i preparatów zawierających te środki lub substancje (Dz.U. 2015, poz. 1889, tekst
jednolity);
 
8. Ustawa o przeciwdziałaniu narkomanii z dnia 29.07.2005 (Dz.U. 2017, poz. 783 – tekst jednolity z późn.
zmianami) w zakresie wykazów środków odurzających i substancji psychotropowych
 
 ↑

Podręczniki uzupełniające
Piśmiennictwo uzupełniające:
1. Rang and Dale’s Pharmacology, red. Ritter J. i wsp., wyd. 8,
Churchill Livingstone, 2015. 
2. Basic and clinical pharmacology, red. Katzung B., wyd. 14,
Mc-Graw-Hill, 2017.
3. Goodman and Gilman's the pharmacological basis of
therapeutics, red. Brunton L.i wsp., wyd.13 , Mc-Graw –Hill
Education - Europe, 2017.
3. Wytyczne towarzystw naukowych wskazane w trakcie
zajęć (dostępne w katalogu na stronie: https://e-
learning.wum.edu.pl)
 Czasopisma medyczne
• Medycyna praktyczna
• Lancet, NEJM itp. (Core Medical Journals)
• Dedykowane dla leków:
– Drugs, Drugs Safety, etc…
 ChPL – Charakterystyka Produktu
Leczniczego
• SPC – Summary od Product Characteristics
• EPAR - European Public Assessment Report
• Dokument źródłowy o charakterze prawnym
• Ustrukturyzowany
• Gdzie szukać:
1. EMA – podkreślić w kontekście procedury centralnej
2. URPL
3. MZ
4. Podmioty odpowiedzialne
5. Inne – dołączone w oprogramowaniu o lekach
refundowanych
 ↑
EMA – Europejska Agencja ds.
Leków
 ↑
URPLWMiPB
 N

Rejestr produktów leczniczych

1. NAZWA PRODUKTU LECZNICZEGO

2. SKŁAD JAKOŚCIOWY I ILOŚCIOWY

3. POSTAĆ FARMACEUTYCZNA

4. SZCZEGÓŁOWE DANE KLINICZNE

4.1 Wskazania do stosowania

4.2 Dawkowanie i sposób podawania
4.3 Przeciwwskazania
4.4 Specjalne ostrzeżenia i środki ostrożności dotyczące stosowania
4.5 Interakcje z innymi produktami leczniczymi i inne rodzaje interakcji
4.6 Ciąża i laktacja
4.7 Wpływ na zdolność prowadzenia pojazdów i obsługiwania maszyn
4.8 Działania niepożądane
4.9 Przedawkowanie

5.

5.1
WŁAŚCIWOŚCI FARMAKOLOGICZNE

Właściwości farmakodynamiczne
ChPL -
5.2
5.3

6.
Właściwości farmakokinetyczne
Przedkliniczne dane o bezpieczeństwie

DANE FARMACEUTYCZNE
struktura
6.1 Wykaz substancji pomocniczych
6.2 Niezgodności farmaceutyczne
6.3 Okres ważności
6.4 Specjalne środki ostrożności podczas przechowywania
6.5 Rodzaj i zawartość opakowania
6.6 Specjalne środki ostrożności dotyczące usuwania i przygotowania produktu leczniczego
do stosowania

7. PODMIOT ODPOWIEDZIALNY POSIADAJĄCY POZWOLENIE NA

DOPUSZCZENIE DO OBROTU
8. NUMER(-Y) POZWOLENIA NA DOPUSZCZENIE DO OBROTU

9. DATA WYDANIA PIERWSZEGO POZWOLENIA NA DOPUSZCZENIE DO

OBROTU / DATA PRZEDŁUŻENIA POZWOLENIA

10. DATA ZATWIERDZENIA LUB CZĘŚCIOWEJ ZMIANY TEKSTU

CHARAKTERYSTYKI PRODUKTU LECZNICZEGO
Omówienie ChPL na przykładzie
Agencje odpowiedzialne za rejestrację
leków
• EMA:
– Newsletter
– Dear Doctor letter
– Raporty
• URPL
– Informacje o bezpieczeństwie stosowania leków –
komunikaty
• FDA
↑
 ↑

Przykład
informacja z
EMA

http://www.ema.europa.eu/docs/en_
GB/document_library/Press_release/2
018/09/WC500255325.pdf
 Informacje o działaniach
niepożądanych
• URPL - Komunikaty bezpieczeństwa:
– Produkty Lecznicze:
http://www.urpl.gov.pl/pl/produkty-
lecznicze/komunikaty-bezpieczeństwa-0
– Wyroby medyczne
• EMA – Pharmaceutical Risk Assessment Group+
EudraVigilance
• Vigibase – baza danych WHO
• Podmioty odpowiedzialne
↑
 Komunikat do fachowych pracowników opieki
zdrowotnej
(DHCPL = Dear Health Care Professional Letter
DDL = Dear Doctor Letter)
Różne warianty podejmowania decyzji:
• Podmiot odpowiedzialny – treść i sposób dystrybucji uzgadnia z Urzędem
Rejestracji
• Urząd Rejestracji (po konsultacji lub bez z podmiotem odpowiedzialnym):

– informacja związana jest z właściwościami substancji czynnej zawartej w

produktach leczniczych wytwarzanych przez różne firmy

– informacja dotyczy całej grupy terapeutycznej leków, np. statyn, nlpz

– informacja dotyczy leków z różnych grup terapeutycznych, np. wydłużenie

odstępu QT w wyniku interakcji lekowej

– informacja dotyczy leku, który stracił już ochronę patentową, w związku z tym
na rynku znajdują się zarówno leki innowacyjne jak i leki odtwórcze – jeden
wspólny komunikat
 Komunikat
• W oficjalnym języku narodowym
• Nie więcej niż 2 strony
• Logo podmiotu odpowiedzialnego na początku listu
• Czytelna czcionka o wielkości takiej jak w oficjalnym
urzędowym piśmie
• Bez dodatkowych znaków graficznych
• Format standardowego dokumentu z typowymi
marginesami i odstępami
• W przypadku szpitali informacja gdzie kierować list, np.
oddziały chirurgii, neurologii, poradnia
 Komunikat
• I część: opis ryzyka
rodzaj i ciężkość stwierdzonego działania niepożądanego
przesłanki, na podstawie których oceniono związek przyczynowo-skutkowy
czy reakcja występowała w zaakceptowanych wskazaniach i stanie chorego
liczba przypadków w kraju i na świecie w odniesieniu do liczby chorych przyjmujących lek

• II część: kroki podjęte w związku z wykrytym zagrożeniem

Przeciwwskazania, ostrzeżenia, zalecone postępowanie w przypadku wystąpienia objawów
prodromalnych

• III część: wskazówki dotyczące zgłaszania działań niepożądanych i

uzasadnienie tej konieczności

Na końcu komunikatu – gdzie uzyskać dodatkowe informacje,

adresy internetowe i nazwiska osób udzielających wyjaśnień,
numery telefonów.
 N

http://www.urpl.gov.pl/sites/default/files/Komunikat_Ondansetron.pdf
 Agencje opiniujące na potrzeby
refundacji

• Ocena technologii medycznych (w tym leków)

• Ocena kliniczna i ekonomiczna
• Miejsce HTA (Health technology assessment) w
procesach refundacji
• Stanowiska i Rekomendacje
– Agencja Oceny Technologii Medycznych i Taryfikacji
– NICE, HAS, IQWIG i inne w Europie i na świecie
 Minimalne
wymagania
AOTMiT
Analiza
weryfikacyjn OPINIA
a
Rada
Raport Prezes
AOTMiT Przejrzystośc
HTA AOTMiT
i

REKOMENDACJ
A

MZ max 60 dni

MZ
LISTA
REFUNDACYJNA
Komisja
ekonomiczna
DECYZJA

od złożenia do decyzji max 180 dni

AOTMiT – rekomendacje i stanowiska
Przykład:

http://www.aotm.gov.pl/www/hta/rekomendacje-
stanowiska-i-opinie/

http://bipold.aotm.gov.pl/index.php/zlecenia-mz-2017
↑
 Ministerstwo Zdrowia
• Informacja o lekach zarejestrowanych oraz
refundowanych w Polsce
– lista leków refundowanych zmieniana co 2 miesiące i
ogłaszana w formie obwieszczenia Ministra Zdrowia
• Informacja zarówno o refundacji leków
aptecznych, jak i o:
– programach lekowych (te szczególnie ważne i
dokładne – przykład)
– katalogu chemioterapii
↑
 N
Inne cenne i wiarygodne źródła
ECDC

WHO
 ↑

Farmakopea FP (kodeks apteczny)

• spis leków (nie produktów leczniczych!) dopuszczonych w danym kraju lub na
danym terenie do obrotu, oraz obwarowany tymi samymi zastrzeżeniami spis
surowców służących do ręcznego sporządzania niektórych z tych leków w aptece
(leków recepturowych)
• raczej dla farmaceutów
• zawiera opis wszystkich tych substancji, sposoby ich przechowywania oraz dostępu
do nich osób powołanych, rodzaje opakowań, dozwolone metody dystrybucji,
dawkowanie, sposoby kontroli jakości, a w przypadku leków robionych w aptece,
także metody ich przygotowywania
• opisuje też metody identyfikacji leków, ich standaryzację, sposoby nazewnictwa i
możliwe zamienniki.
• FARMAKOPEA POLSKA:
– podstawowe wymagania jakościowe oraz metody badania produktów leczniczych i ich
opakowań oraz surowców farmaceutycznych
– opracowywana i wydawana przez Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów
Medycznych i Produktów Biobójczych.
– obecnie obowiązuje Farmakopea Polska XI (grudzień 2017), która w części podstawowej
stanowi pełny, całkowicie zgodny z oryginałem, polskojęzyczny tekst aktualnej wersji
Farmakopei Europejskiej 9 (styczeń 2017) oraz Suplementów 9.1 i 9.2
– Zawiera też działy narodowe (Dział „Monografie narodowe”) z ok. 90 monografiamii polskimi
(czyli elementy nieposiadające odpowiednika w Farmakopei Europejskiej)
 Uwaga
• Ulotki informacyjne
• Stwierdzenia – merytoryczne, oparte na
danych czy raczej zaklęcia i magiczne
stwierdzenia (np. zwiększa elastyczność
erytrocytów?)
• Dowody - cytowane referencje, na ile aktualne
• Informacje o miejscu leku w wytycznych
praktyki klinicznej
 Reklama
• Reklama leków OTC
• Reklama suplementów diety (często sugestia,
że to lek)

• Reklama leków na receptę – media fachowe

• Reklama a refundacja
 Indeksy leków
• Zbiory informacji często przygotowywanych
nie w oparciu o CHPL, dowody naukowe
• Sposób autoryzacji?
• Sposób aktualizacji?
• Sposób formułowania zapisów?
• Indeksowanie produktowe, często nie
zorientowane na nazwy międzynarodowe
leków