Radiofarmaceutici

Struktura jezgre atoma

• Jezgra atoma je sastavljena od protona i neutrona
koji se jednim imenom zovu nukleoni.
• Broj protona u jezgri se zove atomski broj i
označava se sa Z.
• Broj neutrona u jezgri se označava sa N.
• Ukupan broj nukelona u jezgri zove se maseni broj
i označava se sa A.
A
Z XN
• Jezgre sa parnim brojem protona i neutrona su
stabilnije.
• Odnos broja neutrona i broja protona u jezgri
(N/Z) je također pokazatelj stabilnosti. Kod
malih, stabilnih jezgri ovaj odnos je približno 1,
dok se kod težih, nestabilni jezgri povećava
iznad 1.
• Iako se istoimena naelektrisanja odbijaju, jezgru
atoma na okupu drži nuklearna sila koja je
mnogo jača od elektrostatske sile odbijanja.
• Masa nukleusa je uvijek manja od zbira masa
nukelona i ta razlika se naziva defekt mase.
• Defekt mase je jednak energiji potrebnoj da se
nukeloni drže zajedno u jezgri. Np. 99Tc i 99mTc.
• Ukoliko je jezgra atoma nestabilna, spontano se
raspada uz emisiju -, - ili - zračenja. Takve jezgre
se zovu radionuklidi.
• Nuklidi sa istim atomskim brojem se zovu izotopi.
• Nuklidi sa istim brojem neutrona, ali različitog
atomskog broja se zovu izotoni.
• Izobari su nuklidi istog masenog broja, ali različitog
broja protona i neutrona.
• Nuklidi koji imaju isti broj protona i neutrona, ali
različit energetski status i spin, zovu se izomeri.
 Nuklearni raspadi
• Do danas je otkriveno oko 3000 nuklida od kojih je
većina nestabilna.
• Nestabilni nuklidi se raspadaju s ciljem da postignu
odnos neutrona i protona (N/Z) koji je najsličniji onom
kod stabilnih nuklida.
• Radioaktivni raspad se može odvijati jednim ili
kombinacijom nekoliko od šest mogućih procesa:
– Spontana fisija
– -raspad
– -raspad
– -raspad
– Zahvat elektrona
– Izomerni prelaz
 Spontana fisija
• To je proces u kojem se teška jezgra raspada
na dva dijela, tipično u omjeru 60:40.
• Proces je praćen emisijom 2-3 neutrona,
obično energije oko 1,5 MeV i oslobađanjem
oko 200 MeV energije, obično u formi toplote.
• Može se dogoditi spontano ili je inducirana
bombardiranjem energetskim česticama.
• Poluživot može biti od 2 x 1017 godina za 235U
do 55 dana za 254Cf.
 -raspad
• Teške jezgre kao što su radon, uran ili neptun se
obično raspadaju -raspadom.
• -raspad mogu pratiti - raspad ili  raspad ili
obadva.
• Ovim raspadom se atomski broj jezgre smanjuje za
2 a maseni za 4.
  raspad
-

• Kada je jezgra bogata neutronima, tj ima veći odnos N/Z u

odnosu na stabilne jezgre, raspada se emisijom elektrona i
antineutrina.
• Antineutrino je entitet gotovo bez mase i naboja i ima
primarnu ulogu očuvanja energije pri nuklearnom raspadu.
• - čestice mogu imati različitu energiju od 0 do energije
raspada.
• Energija raspada je razlika u energiji između nukleusa
prekurzora i nukleusa potomka.
• Antineutrino nosi razliku energije između - čestice i jezgre
potomka.
• - raspad može pratiti emisija  zraka, ukoliko je
nuklid potomak u pobuđenom stanju.
• Nakon - raspada atomski broj nuklida potomka je za
1 veći od atomskog broja nuklida prekurzora, dok je
maseni broj isti.
 Zračenje kočenja (usporavanja)
• - čestice koje emitiraju radionuklidi mogu dovesti do
nastanka tzv. bremsstrahlung ili zračenja kočenja
(usporavanja).
• Prilikom prolaska kroz okolne atome, elektroni 
zračenja se usporavaju zbog Coulomb-ovog polja
okolnih jezgri. To kočenje izaziva nastanak X zraka.
• Ove X zrake se zovu bremsstrahlung i koriste se kod
radiografskih pretraga.
• Vjerovatnoća za nastanak zračenja kočenja raste s
porastom energije elektrona i porastom atomskog
broja medija.
 Pozitronski ili  raspad
+

• Jezgre koje su siromašne neutronima (bogate

protonima) i imaju odnos N/Z manji nego što je
kod stabilnih jezgri, mogu se raspadati +
raspadom uz emisiju neutrina.
• Nakon emisije pozitrona, nastaje nuklid potomak
koji ima atomski broj manji za 1 u odnosu na
nuklid prekurzor.
• Pozitroni imaju veoma kratak domet,
kombiniraju se sa elektronom (anihiliraju), pri
čemu se oslobađaju dva fotona energije 511 keV
emitirana u suprotnim pravcima. Ovi fotoni se
zovu energija anihilacije.
• U pozitronskom raspadu proton prelazi u neutron
emitiranjem pozitrona i neutrina:
• Pošto emitirani pozitron može imati energiju između 0 i
energije raspada, razliku između energije pozitrona i
energije raspada nosi neutrino.
• Pošto pozitronskim raspadom nastaje energija
ekvivalentna masi dva elektrona tj 1,12 MeV, ovaj raspad
mogu pokazivati samo jezgre kod kojih je energetska razlika
između nuklida potomka i nuklida prekurzora jednaka ili
veća od 1,12MeV.
 Raspad zahvatom elektrona (EC)
• Ukoliko je N/Z odnos jezgre manji nego kod stabilnog
izotopa, raspad zahvatom elektrona može biti
alternativa pozitronskom raspadu.
• U ovom slučaju elektron se “hvata” iz okolnih
elektronskih ljuski i prevodi proton u neutron, uz
emisiju neutrina.
• Energetska razlika između nuklida prekurzora i
nuklida potomka je obično, mada ne nužno, manja
od 1,12 MeV.
• Atomski broj nuklida prekurzora se smanjuje za 1.
• Obično se “hvataju” elektroni iz K ljuske, zbog njene
blizine jezgru.
• Šupljinu u K ljuski popunjava elektron iz više ljuske,
obično L ljuske.
• Razlika u energiji između L ljuske i K ljuske se emitira
kao karakteristično X zračenje.
• Vjerovatnoća za raspad zahvatom elektrona raste s
porastom atomskog broja jezgre, jer su tu elektronske
ljuske bliže jezgri.
 Izomerni prelaz (Isomeric Transition,
IT)
• Nukleus može biti u nekoliko različitih
energetskih stanja viših od osnovnog stanja.
• Ova stanja se nazivaju izomerna stanja i
raspadaju se do osnovnog stanja brzinom od
nekoliko pikosekundi do više godina.
• U slučaju -, + raspada ili raspada zahvatom
elektrona, jezgra prekurzor može dospjeti u
različita izomerna stanja.
• U izomernom prelazu, energetska razlika se
može javiti u formi  zračenja.
• Ukoliko izomerna stanja imaju duži život, zovu se
metastabilna stanja i mogu se registrirati
instrumentima.
• Može se dogoditi da nukleus umjesto emisije 
fotona višak energije prenese na elektron iz
vlastitog elektronskog omotača koji se onda
izbacuje iz atoma. To je obično elektron iz K
ljuske. Ovo se događa ukoliko je energija jezgre
veća od energije vezivanja elektrona u ljusku.
• Izbačeni elektron se zove konverzioni elektron,
a čitav proces se zove interna konverzija i
predstavlja alternativu emisiji  zračenja.
• Odnos između broja konverzionih elektrona
(Ne) i intenziteta  zračenja (N) se zove
konverzioni koeficijent.  = Ne/N
• Vjerovatnoća da dođe do interne konverzije je
veća ukoliko je energija prelaza manja.
• Kada se izbaci konverzioni elektron iz K ljuske,
elektron iz više ljuske “pada” na njegovo
mjesto, a razlika u energiji između ljuski e
emitira kao karakteristično X zračenje.
• Kao alternativa karakterističnom X zračenju,
višak energije se može predati drugom
elektronu iz elektronskih ljuski atoma koji se
također izbacuje.
• Ovaj proces se naziva Augerov proces, a
elektron je Augerov elektron.
• Emitirani Auger elektron je sličan
konverzionom elektronu, a šupljina nastala
njegovim izbacivanjem se popunjava
elektronom iz više ljuske.
• U ovom slučaju može također doći do
emitiranja karakterističnog X zračenja.
 Karakteristike radionuklida
• Konstanta radioaktivnog raspada () pokazuje
koliko će se atoma radionuklida od ukupnog
broja atoma raspasti u jedinici vremena.

• N0 = ukupan broj jezgri radionuklida, N = broj

jezgri radionuklida koje se nisu raspale nakon
vremena t.
• Srednji život () je recipročna vrijednost
konstante radioaktivnog raspada.

• Vrijeme poluraspada ili poluživot je vrijeme

potrebno da se raspadne polovica početnog
broja radioaktivnih jezgara.

• Radioaktivni raspad: At = A0e-t

 Jedinice za radioaktivnost
• 1 Becquerel (Bq) = 1 dezintegracija u sekundi
• 1 Curie (Ci) = 3,7 x 1010 dezintegracija u
sekundi (stara jedinca).
 Dozimetrijske jedinice
• Apsorbirana doza
– Gray (Gy) = 1 J/kg
– rad = 100 erg/g = 0,01 Gy (stara jedinica)
• Ekvivalentna doza jonizirajućeg zračenja
– H = QxD (Q = faktor koji ovisi o energiji, D = apsorbirana doza)
– Sievert (Sv) = J/kg
– rem (roentgen equivalent man) = količina zračenja koja
apsorbirana u čovjeku proizvede ono djelovanje koje nastaje
kad čovjek apsorbira 1 roentgen  ili X zraka (stara jedinica)
– 1 Sv = 100 rem
• Ekspoziciona doza jonizirajućeg zračenja
– C/kg (coulomb(kg)
– roentgen (R) = ona količina X ili  zračenja koja u
0,001293 grama zraka proizvede jedinični električni
naboj jednog ili drugog predznaka (stara jedinica).
• Energija radioaktivnog zračenja
– elektronvolt (eV) = energija koju dobije jedan
elektron pri prolasku kroz razliku potencijala od 1 V.
 Definicije pojmova
• Radionuklidna (radioizotopna) čistoća predstavlja
prisustvo ostalih radioizotopa istog ili drugih elemenata
prisutnih u preparatu, izraženih u procentu u odnosu na
osnovni radioizotop.
• Radiokemijska čistoća predstavlja prisustvo različitih
kemijskih oblika osnovnog radioizotopa.
• Specifična radioaktivnost je radioaktivnost radionuklida
izraćena po jedinici mase osnovnog kemijskog oblika.
• Radioaktivna koncentracija je radioaktivnost izražena po
jedinici zapremine.
• Ukupna radioaktivnost je aktivnost radionuklida izražena
na jedinicu doziranog oblika (kapsula, ampula, bočica itd.).
 Definicije radiofarmaceutika
• Radiofarmaceutik je bilo koji medicinski
proizvod koji, kada je spreman za upotrebu,
sadrži jedan ili više radionuklida namijenjenih
za medicinsku upotrebu.
• Generator radionuklida je bilo koji sistem koji
uključuje fiksni radionuklid prekurzor iz kojeg
se dobiva radionuklid potomak koji se izdvaja
eluiranjem ili na drugi način i koristi u
radiofarmaceutiku.
• Kit (set) za pripremu radiofarmaceutika je
bilo koji pripravak koji se rekonstituira ili
kombinira sa radionuklidom da bi dao
radiofarmaceutik. Ovo se obično dešava
neposredno pred upotrebu.
• Radiofarmaceutski prekurzor je bilo koji drugi
radionuklid priređen radi obilježavanja druge
supstance prije administracije (obilježena
komponenta).
 Identifikacija radiofarmaceutika
• Mjerenjem poluživota radionuklida.
– Poluživot se određuje mjerenjem radijacije
jonizacionom komorom ili Geiger-Mullerovim
brojačem.
– Aktivnost se mjeri u intervalima koji odgovaraju
polovici poluživota u periodu od 3 poluživota.
– Konstruira se graf kojem se na abscisu nanosi vrijeme
a na ordinatu logaritam očitanog signala s
instrumenta.
– Izračunati poluživot se ne smije razlikovati za više od
5% u odnosu na vrijednost navedenu u farmakopeji.
• Određivanjem prirode i energije radijacije.
– Služi za identifikaciju emitera ili smjese  i  emitera.
– Između uzorka i Geiger-Mullerovog brojača se stavljaju
naizmjenično aluminijski zasloni različite debljine (povećava se
masa po jedinici površine).
– Koristi se najmanje 6 različitih zaslona.
– Na brojaču se izmjeri očitanje i konstruira graf tako da se na
abscisu nanosi masa po jedinici površine zaslona, a na ordinatu
logaritam očitanja brojača.
– Iz linearnog dijela krive se izračuna maseni koeficijent
atenuacije:
ln A1  ln A2
m 
m2  m1
 Određivanje aktivnosti preparata
• Provodi se pomoću odgovarajućeg brojača i
standardnog preparata poznate aktivnosti
(As).
• Za njega se očita broj impulsa (Is).
• Potom se očita broj impulsa za ispitivani
preparat (Ip).
• Aktivnost preparata je:
Ap = AsxIp/Is
 Instrumenti za mjerenje
radioaktivnosti
• Plinski brojači
– Proporcionalni brojači
– Jonizacione komore
– Geiger-Mullerov brojač
• Scintilacioni brojači
– Brojači sa čvrstim kristalom
– Tečni scintilacioni brojači
• Gama spektroskopi i gama kamere