«Eισαγωγή στη Γλωσσολογία»:

11. Από τη Σημασιολογία στην Πραγματολογία

Δρ Μαρία Καμηλάκη
Ακαδημαϊκή υπότροφος

Φιλοσοφική Σχολή
Τμήμα Ιταλικής Γλώσσας & Φιλολογίας
Χειμερινό εξάμηνο 2019-2020
 Από τη λεξική στη φραστική/προτασιακή
σημασία

Σημασιολογία: μελέτη της σημασίας των γλωσσικών

σημείων.
Σημασία:
• λέξεων → Λεξική Σημασιολογία
• φράσεων & προτάσεων → Φραστική & Προτασιακή
Σημασιολογία
•Σημασία φράσεων & προτάσεων: Σημασιολογία των
συνθηκών αληθείας (Truth-Conditional Semantics)

Εισαγωγή στη Γλωσσολογία Α 2

 Από τη λεξική στη φραστική/προτασιακή
σημασία

Πώς συντελείται η μετάβαση από τη λεξική στη

φραστική/προτασιακή σημασία;
 Με άλλα λόγια, η σημασία μιας πρότασης προκύπτει
αποκλειστικά και μόνο από τη σημασία των λέξεων
που την αποτελούν;
Αν κάτι τέτοιο ισχύει, τότε προτάσεις που περιέχουν
τις ίδιες λέξεις αναμένεται να έχουν την ίδια σημασία.

Εισαγωγή στη Γλωσσολογία Α 3

 Από τη λεξική στη φραστική/προτασιακή
σημασία
Παρατηρήστε τις παρακάτω προτάσεις:
1. Η γάτα κοίταξε το ποντίκι.
2. Το ποντίκι κοίταξε τη γάτα.

• Η διαφορά στη σημασία απορρέει από διαφορά στη σύνταξη.

• Ερμηνεύουμε το συντακτικό υποκείμενο ως Δράστη της
ενέργειας που δηλώνει το ρήμα και το αντικείμενο ως
Αποδέκτη.
• Δηλαδή, συντακτικές λειτουργίες (Υποκείμενο) αντιστοιχούν σε
σημασιολογικές σχέσεις (Δράστης της ενέργειας). Η διεπίδραση
Σύνταξης και Σημασιολογίας αποτελεί μέρος της υπόρρητης
γνώσης που έχουμε για τη γλώσσα.
Εισαγωγή στη Γλωσσολογία Α 4
 Αρχή της συνθετικότητας
• Η φραστική και η προτασιακή σημασία είναι
συνάρτηση:
1. της σημασίας των λέξεων και
2. του δομικού συνδυασμού τους.
• Η συντακτική δομή συμμετέχει στη διαμόρφωση της
φραστικής/προτασιακής σημασίας.
• Θυμηθείτε τα παραδείγματα δομικής (structural)
αμφισημίας: Κυνήγησε το σκυλί με το ξύλο.

Εισαγωγή στη Γλωσσολογία Α 5

 Φραστική σημασία
ΟΦ με ανεξάρτητη αναφορά:
◦ Κύρια ονόματα
◦ Οριστικές εκφράσεις
◦ Αόριστες ΟΦ (αόριστο άρθρο, άναρθρη ΟΦ)

ΟΦ χωρίς ανεξάρτητη αναφορά:

◦ Αυτοπαθείς αντωνυμίες

Εισαγωγή στη Γλωσσολογία Α 6

 Φραστική σημασία: Κύρια ονόματα
Η Μαρία βλέπει τηλεόραση.
Ποια είναι η σημασία της ΟΦ η Μαρία;
• Η σημασία μιας ΟΦ που περιέχει κύριο όνομα είναι το
πρόσωπο/η οντότητα στην οποία αναφέρεται το όνομα αυτό.
• Η Μαρία σημαίνει το πρόσωπο που φέρει το όνομα
«Μαρία» στον πραγματικό κόσμο.
• Τα κύρια ονόματα είναι ΟΦ με ανεξάρτητη αναφορά.
• Η αναφορά ή δήλωσή τους ονομάζεται και έκταση
(extension).

Εισαγωγή στη Γλωσσολογία Α 7

 Φραστική σημασία:
Οριστικές περιγραφές (definite descriptions)
• Oριστικές περιγραφές ονομάζονται οι ΟΦ που
περιέχουν οριστικό άρθρο και προσηγορικό όνομα.
• Και οι οριστικές περιγραφές έχουν ανεξάρτητη
αναφορά, π.χ.:
Ο Πρωθυπουργός μετέβη στις Η.Π.Α. για επαφές με
την αμερικανική ηγεσία.
→ έκταση = ο Κυριάκος Μητσοτάκης

Εισαγωγή στη Γλωσσολογία Α 8

 Φραστική σημασία: αόριστες ΟΦ

• Οι αόριστες ΟΦ περιέχουν αόριστο άρθρο:

Η Μαρία θέλει να παντρευτεί έναν Νορβηγό.
1. Υπάρχει ένας συγκεκριμένος άντρας νορβηγικής
καταγωγής τον οποίο θέλει να παντρευτεί η Μαρία.
→ συγκεκριμένη ερμηνεία
2. Η Μαρία θέλει να παντρευτεί έναν οποιονδήποτε
Νορβηγό. → μη συγκεκριμένη ερμηνεία

Εισαγωγή στη Γλωσσολογία Α 9

 Φραστική σημασία: αόριστες ΟΦ

• Αόριστες ΟΦ είναι και οι άναρθρες ΟΦ:

Η Μαρία θέλει να παντρευτεί Νορβηγό.
• Οι άναρθρες ΟΦ έχουν μόνο μη-συγκεκριμένη
ερμηνεία!

Εισαγωγή στη Γλωσσολογία Α 10

 Φραστική σημασία: ΟΦ
• Κάποιες ΟΦ δεν έχουν ανεξάρτητη αναφορά, λ.χ. οι
αυτοπαθείς αντωνυμίες:
Η Σοφία υποτιμά τον εαυτό της.
“τον εαυτό της” = η Σοφία
• Αναφορική δέσμευση: η αναφορά (= σημασία) της ΟΦ τον
εαυτό της προκύπτει από συναναφορά (co-reference) με ένα
γλωσσικό προηγούμενο (antecendent) μέσα στην ίδια
πρόταση:
•Η Δήμητρα είπε ότι η Μαρία υποτιμά τον εαυτό της.
•Οι αυτοπαθείς αντωνυμίες σημαίνουν ό,τι σημαίνει η
πλησιέστερη ΟΦ με ανεξάρτητη αναφορά.
Εισαγωγή στη Γλωσσολογία Α 11
 Προτασιακή σημασία
• Η σημασία των προτάσεων σχετίζεται με την τιμή
αληθείας τους (truth value), δηλαδή με το αν
ανταποκρίνονται σε κάτι αληθές ή ψευδές στον
πραγματικό κόσμο.
• Η σημασιολογική μας γνώση για τις προτάσεις
ταυτίζεται με τη γνώση των συνθηκών αληθείας τους
(truth conditions), δηλαδή με τη γνώση του πώς
χρειάζεται να είναι οργανωμένος ο κόσμος ή τι
χρειάζεται να έχει συμβεί ώστε να κριθούν ως αληθείς,
π.χ.: Οι Ολυμπιακοί Αγώνες της Αθήνας έγιναν το 2004.

Εισαγωγή στη Γλωσσολογία Α 12

 Προτασιακή σημασία
ΑΛΗΘΕΙΑ

• Τι γνωρίζουμε όταν γνωρίζουμε τη σημασία μιας πρότασης;

– Γνωρίζουμε ποια κατάσταση της εξωτερικής πραγματικότητας

αντιστοιχεί στο σημασιολογικό περιεχόμενο της πρότασης.
– Γνωρίζουμε κατά πόσον η εν λόγω πρόταση επαληθεύει ή όχι αυτή
την κατάσταση.
– Γνωρίζουμε πώς θα έπρεπε να είναι η εξωτερική πραγματικότητα
για να είναι αληθής η πρόταση.
→ Γνωρίζουμε τις συνθήκες αληθείας.

Εισαγωγή στη Γλωσσολογία Α 13

 Προτασιακή σημασία: είδη προτάσεων
• Είδη προτάσεων ως προς τη σημασία τους: αναλυτικές και
συνθετικές
• Αναλυτικές είναι οι προτάσεις των οποίων η τιμή αληθείας
προκύπτει από τη σημασία των ίδιων των γλωσσικών
εκφράσεων που περιέχουν.
1. Η αγελάδα είναι θηλαστικό.
2. Οι δικτάτορες είναι μονάρχες.
• Οι αναλυτικές προτάσεις που είναι (αναγκαστικά) ψευδείς
ονομάζονται αντιφατικές προτάσεις.
1. Η μητέρα μου είναι άτεκνη.
2. Το τετράγωνο είναι τρίγωνο.
Εισαγωγή στη Γλωσσολογία Α 14
 Προτασιακή σημασία: είδη προτάσεων
• Είδη προτάσεων ως προς τη σημασία τους:
αναλυτικές και συνθετικές
• Συνθετικές είναι οι προτάσεις των οποίων η τιμή
αληθείας προκύπτει από επισκόπηση του εξωτερικού
κόσμου.
• Οι Ολυμπιακοί Αγώνες της Αθήνας έγιναν το 2004.
(αληθής)
• Οι Ολυμπιακοί Αγώνες της Αθήνας έγιναν το 1996.
(ψευδής)

Εισαγωγή στη Γλωσσολογία Α 15

 Σχέσεις μεταξύ προτάσεων
• Παράφραση: δύο προτάσεις αποτελούν παραφράσεις όταν
έχουν τις ίδιες συνθήκες αλήθειας, π.χ. Είναι ανύπαντρος / Δεν
έχει παντρευτεί.
• Συνεπαγωγή (entailment): όταν η γνώσης της αλήθειας μιας
πρότασης συνεπάγεται, ή υπονοεί, την αλήθεια μιας άλλης
πρότασης, π.χ.:
Α: Κάποιος δολοφόνησε τον αυτοκράτορα.
Β: Ο αυτοκράτορας είναι νεκρός.
Α → Β (όχι όμως και Β → Α, άρα όχι αμοιβαία συνεπαγωγή)
• Αντίφαση (contradiction): η αρνητική συνεπαγωγή, δηλ., όταν η
αλήθεια μιας πρότασης συνεπάγεται το ψεύδος μιας άλλης,
π.χ.: Το ποτήρι είναι άδειο / Το ποτήρι είναι γεμάτο.

Εισαγωγή στη Γλωσσολογία Α 16

 Σημασιολογία vs Πραγματολογία
• Σημασιολογία:
• γνώση που αφορά τις γλωσσικές μονάδες και τη δομική συναρμογή τους.
• μελετά τη σημασία που είναι ανεξάρτητη από συμφραζόμενα ή
εξωγλωσσικούς παράγοντες, καθώς και από τις προθέσεις του
ομιλητή/της ομιλήτριας.
• εστιάζει στο ρητό νόημα, που απορρέει από την κυριολεκτική σημασία
των λέξεων και τον τρόπο συνδυασμού τους.
• μονάδα ανάλυσης: πρόταση
• Πραγματολογία:
• γνώση που αφορά τη χρήση τη γλώσσας σε συγκεκριμένες συνθήκες
επικοινωνίας, εντός περικειμένου, γλωσσσικού και εξωγλωσσικού.
• εστιάζει στο υπόρρητο νόημα, που προκύπτει από τη χρήση της γλώσσας
σε συγκεκριμένες επικοινωνιακές περιστάσεις
• μονάδα ανάλυσης: εκφώνημα
Εισαγωγή στη Γλωσσολογία Α 17
 Το νόημα
Μελετώντας τη γλώσσα μπορεί κανείς να
εστιάσει:
-στο νόημα που αντλείται από τη γνώση των
λέξεων (Λεξική Σημασιολογία) ή των συνδυασμών
τους (Φραστική/Προτασιακή Σημασιολογία).
- στο νόημα που δεν μπορεί να προβλεφθεί με
βάση τη γλωσσική γνώση και μόνο, και που
στηρίζεται σε κοινωνικές και καταστασιακές
νύξεις (cues).

Εισαγωγή στη Γλωσσολογία Α 18

 Το νόημα
Ο Donald δεν αγαπάει τη Hilary.

Εισαγωγή στη Γλωσσολογία Α 19

 Πραγματολογία
• Η μελέτη της σημασίας μέσα σε συγκεκριμένο
περικείμενο, γλωσσικό και εξωγλωσσικό.
• Η μελέτη των αρχών που διέπουν την
επικοινωνιακή χρήση της γλώσσας, τη
γλωσσική επιτέλεση από την πλευρά των
χρηστών.

Εισαγωγή στη Γλωσσολογία Α 20

 Εκφώνημα (utterance)
• Προφορικό ή γραπτό απόσπασμα λόγου, το οποίο
εμπερικλείεται μεταξύ δύο σημείων σιωπής.
• Δε συμπίπτει απαραίτητα με μία (ολόκληρη) κύρια
πρόταση, καθώς σε πραγματικές συνθήκες χρήσης
ο λόγος συχνά είναι ανολοκλήρωτος ή/και
αποσπασματικός:
- Α: Γιατί δεν πήγες σχολείο χτες; - Β: Ήμουν
άρρωστος./ Μη σε νοιάζει. / Για πολλούς λόγους.

Εισαγωγή στη Γλωσσολογία Α 21

 Περικείμενο (context)
• Γλωσσικό περικείμενο: τα συμφραζόμενα, το
γλωσσικό περιβάλλον του εκφωνήματος, η
κειμενική του «γειτονιά».
• Εξωγλωσσικό/καταστασιακό περικείμενο:
συνθήκες εκφώνησης, ιδιότητες ομιλητή και
ακροατή (ποιος μιλάει, σε ποιον, πότε, για
ποιο σκοπό, με ποια πρόθεση κ.ο.κ.).

Εισαγωγή στη Γλωσσολογία Α 22

 Γλωσσικό περικείμενο
• Βοηθά στην αποσαφήνιση των αμφίσημων
λέξεων:
1. Αυτός ο πίνακας είναι παλιός!
• Γλωσσικό περικείμενο 1: Τον είχε ζωγραφίσει
ο παππούς μου, όταν ήμουν παιδί.
• Γλωσσικό περικείμενο 2: Μετά βίας γράφει η
κιμωλία πάνω στην φθαρμένη επιφάνειά του!

Εισαγωγή στη Γλωσσολογία Α 23

 Εξωγλωσσικό περικείμενο
• Μπορείς να μου δώσεις το αλάτι;
Περικείμενο 1: έχεις χτυπήσει το χέρι σου και φοβάμαι ότι
μπορεί να μην είσαι σε θέση να μου το δώσεις (άρα
κυριολεκτικά επερωτώ την ικανότητά σου να μου δώσεις το
αλάτι).
Περικείμενο 2: το αλάτι βρίσκεται μακριά από εμένα και σου
ζητάω ευγενικά να μου το δώσεις (έμμεση παράκληση).
• Οι προθέσεις του ομιλητή/της ομιλήτριας αποτελούν μέρος
του εξωγλωσσικού/ καταστασιακού περικειμένου.

Εισαγωγή στη Γλωσσολογία Α 24

 Ενδεικτική βιβλιογραφία

• Αustin, J.L. 1962. How to do things with words. Cambridge: Harvard

University Press.
• Grundy, P. 2008. Doing Pragmatics. Hodder Education.
• Huang, Y. 2007. Pragmatics. Oxford: Oxford University Press.
• Κανάκης, Κ. 2007. Εισαγωγή στην Πραγματολογία. Αθήνα: Εκδόσεις
του 21ου.
• Λεκάκου, Μ. & Μ. Μαστροπαύλου. 2014. Εισαγωγή στη Γλωσσολογία
Ι. Πραγματολογία. Έκδοση: 1.0. Ιωάννινα 2014.
http://ecourse.uoi.gr/course/view.php?id=1089.
• Mey, J.L. 2001. Pragmatics. An introduction. Wiley-Blackwell.
• Yule, G. 1985. The Study of Language (2nd Edition). Cambridge:
Cambridge University Press.
Εισαγωγή στη Γλωσσολογία Α 25