LEKCJA 4.

GŁOSKA W CIĄGU FONICZNYM.

TRANSKRYPCJA. UPODOBNIENIA
WEWNĘTRZWYRAZOWE I
MIĘDZYWYRAZOWE.
UPROSZCZENIA.ALTERNACJE.
WARSZAWSKA I KRAKOWSKA WYMOWA.
GEMINATY.
 GŁOSKA W CIĄGU FONICZNYM

Wypowiedzi złozone z jednej tylko głoski zdarzaj się w języku polskim bardzo
rzadko (np wykrzyknikowe: o!, u!, e!). Najczęściej spotykanym typem wypowiedzi
jest wypowiedź jedno- lub wielowyrazowa. W takiej wypowiedzi wyróżniamy trzy
elementy:
• • nagłos – moment początkowy wypowiedzi, początek wyrazu (початок
слова);
•• śródgłos: część wewnętrzna wyrazu (середня частина слова).
•• wygłos: kończy moment wypowiedzi, koniec wyrazu (кінець слова).

dom
malina
• Nagłos wyrazów jest wymawiany zwykle w języku polskim starannie i dokładnie. (Початок слів
вимовляється польською мовою ретельно і точно).
• W śródglosie narządy mowy po wymówieniu głoski nie wracają do położenia obojętnego, ale
bezpośrednio, płynnym ruchem, przechodzą do układu właściwego następnej głosce (У середині
слова темпі органи мови після вимови звуків не повертаються у нейтральне положення,
але плавно переходять до положення, що відповідає наступному звуку).
• W wygłosie absolutnym ruchy artykulacyjne stają się wolniejsze i mniej dokładne (В
абсолютному кінці артикуляційні рухи стають повільнішими та менш точними).
Dźwięcznie są wymawiane tylko głoski otwarte i półotwarte, mogą one jednak tracić
dźwięczność, gdy znajdują się na końcu grupy spółgłoskowej, np. wiatr [v'iatr]. Piotr [p'į̯ otr], baśń
[baśń], pleśń [pleśń]. Często również obserwujemy redukcję samogłosek wygłosowych.
 2. UPODOBNIENIA

• Omawiając łączliwość głosek, trzeba zwrócić uwagę na fakt, iż realizują się one nie w izolacji,
ale w procesie mówienia, są więc w mniejszym lub większym stopniu uzależnione od
sąsiedztwa. Każda wypowiedz ustna składa się z ciągu następujących po sobie wyrazów. W
toku mowy na ich postać dźwiękową mają wpływ sąsiednie głoski, zarowno w obrębie
wyrazów, jak i na ich pograniczu. Zmiany, które powodu ją, źe jedna głoska staje się podobna
do drugiej, noszą miano upodobnień. W potoku mowy oddziałuje na daną głoskę kontekst
spółgłoskowy i samogłoskowy (sąsiadująca, tzn. poprzedzająca ją i/lub następująca po niej,
głoska) (Зважаючи на зв’язок звуків, слід зазначити, що вони реалізуються не ізольовано,
а в процесі розмови, тому вони більш-менш залежать від сусідніх звуків. Кожне усне
висловлювання складається з послідовності слів. У процесі мовлення на їх звукову форму
впливають сусідні звуки як у межах слів, так і поза ними. Зміни, завдяки яким один звук
стає подібним до іншого, називається уподібненням. У мовленнєвому потоці на пений
звук впливає як приголосний, так і голосний контекст (попередній та / або наступний
звук).
• Uwarunkowania głosek sąsiedztwem nazywamy
upodobnieniami, co oznacza, że jedna głoska staje się pod
pewnymi względami podobna do drugiej.
 W języku
polskim
upodobnienia
mogą być:

częściowe, polegające na całkowite, polegające na

zniesieniu tylko pewnych zniesieniu wszystkich różnic
różnic artykulacyjnych, artykulacyjnych, np. zsinieć
np. podpis [potp'is] [sśińeć], zszargać [·šargać].
Inny podział polega na wyróżnieniu kierunku upodobnienia. Bywa on wyznaczany relacją głosek
silniejszych i słabszych, przy czym początek procesu rozpoczyna się zawsze od głoski silniejszej.
Większość upodobnień dokonujących się obecnie w języku polskim upodobnienia wsteczne.

upodobnienia na:
Wsteczne np. zsinieć (śśińeć), wtorek
Dzielimy
wówczas

[ftorek], prośba [proźba];

Postępowe np krzak [kšak], przerwa

[pšerva], twardy [tfardy].
UPODOBNIENIA DZIELIMY RÓWNIEŻ NA:

- międzywyrazowe, zachodzące
na pograniczu wyrazów (zawsze
są wsteczne).

- wewnątrzwyrazowe,
zachodzące w obrębie
jednego wyrazu (mogą być
postępowe i wsteczne);
3. UPODOBNIENIA WEWNĄTRZWYRAZOWE

• Wewnątrz wyrazów mogą wystąpić upodobnienia pod

względem:
• a) miejsca artykulacji,
• b) sposobu artykulacji,
• c) dźwięczności.
A) UPODOBNIENIA POD WZGLĘDEM MIEJSCA ARTYKULACJI
MOGĄ WYSTĄPIĆ:

• • przed spółgłoską dziąsłową – dotyczy to głosek przedniojęzykowo-zębowych [t,

d], które ulegają udziąsłowieniu, co oznaczamy w pisowni fonetycznej [ṭ, ḍ], np. trzy
[ṭšy], trzeba [ṭšeba], trzeć [ṭšeć], przestrzeń [pšešṭšeń], wystrzegać [vysṭšegać],
drzewo [ḍževo].
• trzysta [ṭšysta] nie! [čysta]
• ostrzec [osṭšec] nie! [oščec]
• mistrzem [m'isṭšem] nie! [m'iščem]
• strzała [sṭšaṷa] nie! [ščaṷa]
• wietrzna [v' i ̯eṭšna] nie! [v'iečna]
• • przed spółgłoską środkowojęzykową poprzedzająca ją spółgłoska może
ulegać zmiękczeniu, np. zzielenieć [z'źeleńeć], zsinieć [s'śińeć], rozdzielić
[roz'ʒ́el'ić];
• • przed spółgłoskami tylnojęzykowymi [k, g] głoska nosowa [n] jest
wymawiana jako [ŋ] (tylnojęzykowe), np. bank [baŋk], bąk [boŋk], Kongo
[koŋgo], sięgać [śeŋgać].
Istnieją pewne odstępstwa od tej zasady. W wyrazach obcego pochodzenia, jak
również rodzimych, które w jednych formantach mają połączenie „nk”, w innych
zaś oddziela to „n” od „k” samogłoska „e” (tzw. „e” ruchome) wymawia się [n],
np. szynka [šynka], bo szynek [šynek], koronka [koronka], bo koronek [koronek],
maszynka [mašynka], bo maszynek [mašynek]. Występuje to wówczas, gdy
spółgłoska nosowa (n) znajduje się przed [k] na granicy morfologicznej wyrazu.
• b) upodobnienia pod względem sposobu artykulacji – dotyczą
wymowy głosek zwartych przed zwarto-szczelinowymi i
szczelinowymi, np. matce [matce || ma•ce], stokrotce [stokrotce ||
stokro•ce], podsypać [potsypać || pocsypać], odznaka [odznaka ||
oʒznaka], trzy [tšy || čšy], drzewo [dževo || ǯževo].
• c) upodobnienia pod względem dźwięczności – najczęściej
występujące w języku polskim, mogą być wsteczne i postępowe, np.
wtorek [ftorek], prośba [proźba], wszystko [fšystko], krzew [kšef],
twardy [tfardy]
 3. UPODOBNIENIA MIĘDZYWYRAZOWE

Upodobnienia zachodzące na pograniczach form wyrazowych nazywamy, międzywyrazowymi. Są

one zawsze wsteczne, co się wiążę z silniejszą wymową głosek w nagłosie.
Upodobnienia międzywyrazowe zachodzić mogę pod względem dźwięczności, miejsca artykulacji
oraz stopnia zbliżenia narządów mowy.
Upodobnienia pod względem dźwięczności są jednolite w całej Polsce, jeżeli wygłos wyrazu
poprzedzającego kończy się, a nagłos następnego zaczyna spółgłoską wlaściwą (zwartą,
szczelinową lub zwarto-szczelinową). Obie te spółgłoski brzmią dźwięcznie lub bezdźwięcznie w
zależności od głoski nagłosowej drugiego wyrazu, np. rok smoka [rok͜ smoka], róg stołu [ruk͜
stoṷu], poradź Zosi [poraʒ͜ zośi], weź ciastko [veś͜ ćastko], nos żyrafy [noz͜ žyrafy], kot biały [kod͜
b'i̯ aṷy], wódz polski [vuc͜ polski], wódz bohaterski [vuʒ͜ boxaterski].
Istnieje jednak zróżnicowanie w upodobnieniach pod względem dźwięczności w tzw. wymowie warszawskiej i krakowskiej.
Różnice terytorialne uwidaczniają się wówczas, gdy drugi wyraz zaczyna się od samogłoski lub spółgłoski półotwartej [m, n,
ń, l, r, ṷ, i ̯]. Izofony wymowy bezdźwięcznej (warszawskiej) i dźwięcznej (krakowskiej) przedstawia rys. 1.
W wymowie warszawskiej wygłos poprzedniego wyrazu (niebędący przyimkiem) jest bezdźwięczny, jeżeli nagłos następnego
wyrazu zaczyna się od głoski półotwartej (sonornej) lub samogłoski, np kosz malin [koš͜ mal'in] talerz owoców [taleš͜ ovocuf],
wóz jedzie [vus͜ i eʒ́e], dług mały [dṷuk͜ maṷy], dąb ładny [domp͜ ṷadny], sad ojca [sat͜ oį̯ca].
W wymowie krakowskiej (krakowsko-poznańskiej) – wygłos poprzedniego wyrazu jest natomiast dźwięczny, jeżeli nagłos
następnego zaczyna się od spółgłoski półotwartej lub samogłoski, np. kosz malin [kož͜ mal’in], talerz owoców [talež͜ ovocuf],
wóz jedzie [vuz͜ į̯eį̯e], dług mały [dṷug͜ maṷy].
•
• Zaleca się typ wymowy warszawskiej, gdyż udżwięcznianie wygłosu przed samogłoskami lub
spółgłoskami półotwartymi może powodować zabawne zniekształcenia. Wymowa tytułu filmu
Romana Polańskiego „Śmierć i zona” w wymowie warszawskiej brzmi [śm'ierć i žona],
natomiast w krakowskiej [śm'į̯erʒ́ i žona].
• Upodobnienia międzywyrazowe pod względem artykulacji możemy obserwować w wymowie
swobodnej, np. on czeka [on čeka], pies szczeka [p'į̯es ščeka]; pod względem stopnia zbliżenia
narządów wymowy zdarzaję się np. w wyrażeniach pan Stefan [pa stefan], co on robi [co ǫ robi]
itp., w których grupa złożona z samogłosek i spółgłoski nosowej bywa w szybkiej wymowie
realizowana jako samogłoska nosowa.
 UPROSZCZENIA GRUP SPÓŁGŁOSKOWYCH
W języku polskim większe grupy spółgłoskowe ulegają – zwłaszcza w wymowie szybszej i swobodnej – tzw. uproszczeniom; tzn.
zmianom które w swej istocie sprowadzają się do różnorodnych upodobnień, a niekiedy także do całkowitego zamku głosek.
Ulegają im grupy spółgłoskowe w wyrazach często używanych, np. nazwy liczb: pięćdziesiąt [p’į̯ eńʒ́eśont], sześćdziesiąt
[šeźʒ́eśont], sześćset [šeį̯set, šeśset], imiesłowy przysłówkowe uprzednie, np. usiadłszy [ušatšy], wyrzekłszy [vyžekšy],
przymiotniki i rzeczowniki, w których występuje grupa „ws” + spółgłoska zwarta, np. królewski [krulefsk'i || krulesk'i], warszawski
[varšafsk'i || varšask'i], znawstwo [znafstfo || znastfo]. Zwykle uproszczeniom ulegają grupy spółgłoskowe złożone z trzech,
czterech, a nawet pięciu spółgłosek.
Uproszczenia grup spółgłoskowych czasem mogą zmienić intencję mówiącego. Zacytuję tutaj przykład podany przez siostrę
zakonną (słuchaczkę studiów podyplomowych). W Wielki Piątek ksiądz, planując procesję do krzyża i ustalając kolejność,
powiedział: [kśęža caṷuį̯ǫ p'į̯erśi] zamiast [p'į̯erfśi], co spotkało się z radosną reakcją słuchaczy.
Redukcja wygłosowych grup spółgłoskowych może prowadzić do błędów:
Bar – bark bok – boks nieś – nieść
Kok – koks lis – list koś – kość
Czar – czart wieś – wieść paś – paść
Komis – komiks wież – wieźć kiś – kiść
Za dopuszczalną natomiast uważa się redukcję [ṷ] w wygłosie w rodzaju męskim w czasie przeszłym: przyniósł [pšyńusṷ ||
pšyńus], znalazł [znalazṷ || znalas].
 4. ALTERNACJE
При зміні форм слів і творенні нових слів у польській мові відбуваються чергування
приголосних звуків. Для польської мови, на відміну від української, характерна зміна
дзвінкого на глухий перед глухим (książka), зміна глухого на дзвінкий перед наступним
дзвінким (liczba), у кінці слова дзвінкі звуки оглушуються (mróz).
Найпоширенішими є чергування приголосних звуків: b//b'і ząb - о zębie', р //р'; chłop - о
chłopie', w // w': nowy – now'i, staw – o staw'ie; f // f: żyrafa – o żyraf'ie', m // m: słoma - o
słom'ie, n // n': gościnny – gościnni, zacznę – zacznie; ł // l: wesoły – weseli, koło - o kole. При
приєднанні закінчень, зокрема b, p, w, f, m, n замінюються на м’які звуки b’, р’,w', f, m’,n’
при творенні іменникових форм місцевого і кличного відмінків однини в чоловічому роді,
чоловічо-особових форм прикметників (b, р, w, m, n, ł), ступенів порівняння прикметників і
прислівників (b, р, w, m, n), форм теперішнього пасу дієслів І дієвідміни (w, n, m).
У ПОЛЬСЬКІЙ МОВІ ВІДБУВАЮТЬСЯ ТАКІ ЧЕРГУВАННЯ
ПРИГОЛОСНИХ:

• s // ś: у місцевому і кличному відмінку однини іменників чоловічого роду (mięso – о mięsie), у чоловічо-
особовій формі іменників (prezes – prezesi), у чоловічо-особових формах прикметників називного
відмінка множини (bosy – bosi); у теперішньому часі дієслів І дієвідміни (pasę – pasie), у минулому часі
дієслів (nieść – niósł);
• z // ź: у місцевому і кличному відмінку однини іменників чоловічого роду (obraz – о obrazie), у чоловічо-
особовій формі іменників І відміни (mężczyzna – mężczyźni, Francuz – Francuzi), у теперішньому (gryzę
– gryzie) і минулому часі дієслів (wieźć – wiózł);
• r // ž: місцевому і кличному відмінку однини іменників чоловічого роду (bazar – о bazarze), у чоловічо-
особовій формі іменників І відміни (konduktor – konduktorzy, rektor – rektorzy), у чоловічо-особових
формах прикмет­ників називного відмінка множини (dobry – dobrzy), у теперішньому часі дієслів І
дієвідміни (piorę – pierze), у минулому часі дієслів (umrzeć – umarł);
• t // ć: місцевому і кличному відмінку однини іменників чоловічого роду (wata – о wacie), у чоловічо-
особовій формі іменників І відміни (student – studenci, pilot „пілот; лоцман; провідник” – piloci), у
чоловічо-особових формах прикметників називного відмінка множини (ząjęty – ząjęci), у теперішньому
часі дієслів І дієвідміни (plotę – plecie);
• • d // dž': у місцевому відмінку і кличній формі однини іменників (sad – о sadzie), у чоловічо-
особовій формі іменників І відміни (sąsiad – sąsiedzi), у чоловічо-особових формах прикметників
називного відмінка множини (młody – młodzi), у вищому ступені прислівників (słodko – słodziej), у
теперішньому часі дієслів І дієвідміни (idę – idzie);
• • k // с: у місцевому відмінку однини іменників III відміни (mąka – о mące), у чоловічо-особовій
формі іменників І відміни (prawnik – prawnicy), у чоловічо-особових формах прикметників (polski –
polscy, wielki – wielcy), у минулому часі дієслів (piec – piekł),
• • g // dz: у місцевому відмінку однини іменників III відміни (noga – о nodze, droga – о drodze), у
чоловічо-особовій формі іменників І відміни (filolog – filolodzy), у чоловічо-особових формах
прикметників (tęgi – tędzy);
• • х // š: у місцевому відмінку однини іменників IIІ відміни (mucha – о musze);
• • с // č: у кличному відмінку однини іменників І відміни (chłopiec – chłopcze);
• • zd // źdž': у місцевому і кличному відмінку однини іменників І відміни (zjazd – о zjeździe);
• • k // č: у теперішньому часі дієслів І дієвідміни (wlokę – wlecze, piekę – piecze);
• • g // ž: у формі вищого ступеня прикметників і прислівників (srogi – sroższy, srożej), у
теперішньому часі дієслів І дієвідміни (mogę – może);
• • st // ść: у місцевому і кличному відмінку однини іменників І відміни (list – о liście), у чоловічо-
особовій формі іменників (pianista – pianiści), у чоловічо-особових формах прикметників (tłusty –
tłuści), у формі вищого ступеня прислівників (czysto – czyściej);
• š // ś: у чоловічо-особових формах займенників, прикметників (nasz – nasi, gorszy – gorsi),
у теперішньому часі дієслів II дієвідміни (proszę – prosi);
• ž // ź: у теперішньому часі дієслів II дієвідміни (grożę – groź);
• dz // dž': у теперішньому часі дієслів II дієвідміни (chodzę – chodzi);
• с // ć: у теперішньому часі дієслів II дієвідміни (płacę – płaci);
• ždž // źdź: у теперішньому часі дієслів II дієвідміни (jeżdżę – jeździ);
• šč // ść: у теперішньому часі дієслів II дієвідміни (czyszczę – czyści);
• sł // śl: у місцевому і кличному відмінку однини іменників чоловічого роду (masło – о
maśle), у чоловічо-особових формах прикметників (dorosły – dorośli), у вищому і
найвищому ступені прикметників і прислівників (ścisfy – ściślejszy – najściślejszy).
 5. GEMINATY

• W języku polskim w obrębie jednego wyrazu oraz na ich

pograniczach pojawiają się niekiedy głoski podwójne zwane
geminatami. Mogą to być zarówno samogłoski, jak i spółgłoski
(typowa geminata dotyczy tylko głosek szczelinowych).
• Czas trwania geminat samogłoskowych jest dwa razy dłuższy niż
czas trwania samogłosek pojedynczych, np. zaapelować
[zaapelovać], zaakcentować [zaakcentovać], poomawiać
[poomav'į̯ać]. zaakceptować [zaakceptować], dookoła [dookoṷa],
krótki impuls [krutk'i impuls], brzydka aura [bžytka aṷra].
• Geminaty spółgłoskowe są wymawiane 1 ½ razu, czyli o połowę dłużej niż odpowiednie
spółgłoski pojedyncze. W pisowni fonetycznej oznaczamy to znakiem kropki [•] przed
spółgłoską, np.:
• oddać – [o•dać] netto – [ne•to] dżdżysty – [•ʒysty]
• naddać – [na•dać] motto – [mo•to] dżdżownica – [•ǯovńica]
• Budda – [bu•da] brutto – [bru•to] dłuzszy – [dyṷ•šy]
• poddasze – [po•daše] podtytuł [po•tytuṷ] węższy – [vę•šy]
• lekko – [le•ko] wwozić – [•voźić] bliższy - [bl'i•šy]
• jakkolwiek – [ja•kolv'iek] zza – [•za] wyzszy – [vy•šy]
• willa – [v'i•la] uczynny – [učy•ny]
• ballada – [ba•lada] innowacja – [i•novacį̯a]
• panna – [pa•na| zsunąć – [•sunonć] Balladyna – [ba•ladyna]
• wanna – [va•na] bezsens – [be•sęs] Otello – [ote•lo]
• winna – [v'i•na] bezsenny – [be•se•ny] mokka – [mo•ka]
• lasso [la•so] wwozić – [•voźić] biennale – [b'ie•nale]