Kabanata 14

UNANG PANGKAT

BRYAN JAMES A. CUSI

ZEL V. QUIRAY
PAUL ANGLEO A.CUREG
JOHN CRISTER JAMES NEIL MORALES
OLIVER C. DE MESA
MARC RHOVEL S. RAQUEM
 KABANATA 14: DULO NG PAGLALAKBAY

Liham ni Rizal kay Marciano Ponce,

Isang beses lang papanaw ang tao, at kung hindi siya

maayos na papanaw, nawala ang isang magandang
pagkakataon at hindi na haharap muli. ­– Jose Rizal
 HIMAGSIKAN AT PAGLISAN
Hintayan at Digmaan
• S.S. Catilla ang barko ng Espanya na inilipitan ni Rizal nang ito maiwan ng
dapat niyang sasakyan. Siya ay nanitili sa kamarote.
• Agosto 19, 1896 nagsimula ang Himagsikan habang nasa kamarote si
Rizal.
• Ipinadakip ang mga hinihinalang kaanib ng samahan nang ito ay
natuklasan ng Katipunan. Agosto 30, 1896 nilusob ang pulverino imbakan
ng pulbura sa San Juan del Monte sa pangunguna ni Andres Bonifacio.
Sumailalim ang lugar sa state of war, utos ni Gobernador-Heneral Ramon
Blanco.
• Si Emilio Jacinto ang namuno sa sapilitang pagtatakas kay Rizal. Ngunit
pinanindigan ni Rizal ang pagsama sa Espanya.
 HIMAGSIKAN AT PAGLISAN
Bihag sa Paglaya
• S.S. Isla de Panay ang barkong nilipatan ni Rizal noong ika-2 ng
Setyembre 1896 pagkatapos ng 27 araw niya sa S.S. Catilla.
Kinabukasan, naglayag ang barko papuntang Espanya.
• Ika-14 ng Setyembre 1896 binitay ang mga sangkot sa
Himagsikan. Sa pangunguna ng pinsan ni Heneral Emilio
Aguinaldo na si Baldomero Aguinaldo, nagtagumpay ang mga
katipunero noong ika-5 ng Setyembre. Binitay ang Trese
Martires ng Cavite o Tatlong Martir ng Cavite noong ika-12 ng
Setyembre, 1896 sa Cavite.
 HIMAGSIKAN AT PAGLISAN
Bihag sa Paglaya
• Tumigil sa Singapore ang barko ng Lulan si Rizal. Isang
pasahero at kapwa-pilipino na si Don Pedro Roxas ang
nagpayo na tumakas na dapat siya ngunit tumanggi si
Rizal.
• Sa puwerto ng Eden sa Yemen, noong Setyembre 25,
1896, nakasalubong ni Rizal ang barkong Isla de Luzon.
Papunta ito ng Pilipinas, puno ng sundalo na dudurog sa
Himagsikan.
 HIMAGSIKAN AT PAGLISAN
Bihag sa Paglaya
• Isang buwan bago ang himagsikan, noong Oktubre 4,
1896, dumating ang mga sundalong Espanyol. Hinikayat
ng gobernador-heneral na sumuko sa pamamagitan ng
amnestisya. Ang manggagamot at sugo ni Andres
Bonifacio na si Pio Valenzuela ang sumuko.
• Habang nasa Mediterranean Sea. May utos na dumating
mula sa Kapitan na ikulong lang si Rizal. Ika-3 ng Oktubre
1896, dumating ang barkong Isla de Panay sa Barcelona.
 HIMAGSIKAN AT PAGLISAN
Bihag sa Paglaya
• Hinarap ni Rizal ang dating gobernador-henral ng
Pilipinas na si Eulogio Despujol. Sinabi ni Despujol
kay Rizal na binabawi nan g pamahalaan ang
gawin siynag manggagamot sa Cuba at pinabalik
na siya sa Maynila. Walang alam si Rizal na ang
mga prayle sa Pilipinas ang nagpadakip sa kanya at
nag-ugnay sa kanya sa himagsikan.
 HIMAGSIKAN AT PAGLISAN

Pagbabalik at Pagdadawit

• Pagkatapos ng 10 araw, isinikay si Rizal sa barkong S.S. Colon.

Itinuring niya itong pagkakataon na harapin ang paratang sa
kaniya.
• Nang dumating sa Puerto Said ng Ehipto, kinuha sa kaniya ang
talaarawan upang busisitin ang laman at ibinalik din
pagkatapos ng 22 days. Pinaghihinalaan na may motibong
pagtakas si Rizal kaya’t paulit-ulit hinahalughog ang kaniyang
bagahe sa anumang pwerto.
 HIMAGSIKAN AT PAGLISAN
Pagbabalik at Pagdadawit
• Nabalitaan ni Dr. Antonio Ma. Regidor, ang abogado at
kaibigan ni Rizal, ang pagbabalik niya. Pinadalhan niya si Rizal
ng telegram sa kapwa-abugado na si hugh Ford upang
mapalaya si Rizal. Hindi napanghimagsikan ng Singapore ang
hiling ng abogado sapagkat ang Colon ay sa espanya at di nila
ito sakop.
• Pagkatapos ng isang buwan papuntang Espanya at agarang
pagbalik sa Pilipinas, Nobyembre 3, 1896. Ikunulong siya sa
Fort Santiago na walang dalaw at kausap o incommunicado.
 PAGLILITIS SA INDIO AT FILIBUSTERISMO
Pagsisiyasat
• Sina Antonio Luna, Pio Valenzuela, Deodato Arellano at iba pa ay
pinaghihinalaang may kaugnayan kay Rizal at isinailalim sa labis
na paghihirap upang idiin si Rizal. Pati si Paciano ay pinahirapan
sa pamamagitan ng pagtanggal ng kuto sa kamay at paa. Pero
hindi pa rin umamin.
• Mula ika-20 hanggang ika-21 ng Nobyembre, siniyasat si Rizal ng
Panghukbong Tagapag-usig na si Col. Francisco Olive. Inabot ng
apat na araw ang ulat sa ipinasa ni Col. Olive kay Gobernador-
Heneral Ramon Blanco noong Ika-26 ng Nobyembre, 1896.
 PAGLILITIS SA INDIO AT FILIBUSTERISMO
Pagsisiyasat

• Disyembre 2, 1896, ibinigay ng gobernador-heneral sa

Special Judge Advocate na si Capt. Rafael Dominguez ang
ulat sa unang pagsisiyasat. Ang pag-amin ng labing-
tatlong tao na may kaugnayan kay Rizal ay ginawang
katibayan.
• Mapapansin sa mga pahayag na totoo at talagang nagyari.
Ang mga saksi ay itinuring na partial witness na may
kagustuhang iligtas ang sarili.
 PAGLILITIS SA INDIO AT FILIBUSTERISMO
Pagsisiyasat

• Sa mga pahayag ng saksi, hindi ito gawa gawa lamang

sapagkat hindi nila alam ang lihim na detalye na naganap.
• Sa kabilang banda, labing-apat (14) na papel ang ginamit
para idiin si Rizal. Kay Andres Bonifacio ang mga papel na
nakuha ng mga veterano guardia civil sa imbakan ni
Ginoong Fresell.
 PAGLILITIS SA INDIO AT FILIBUSTERISMO
Pagsisiyasat
• Batay sa katibayan, nabuo ang isip ni Capt. Dominguez,

“Ang akusadong si Rizal ang pangunahing pagpakilos at

pinakakaluluwa ng himagsikan sa Pilipinas; may akda ng
mga samahan, lathalain at mga aklat na nakalaan sa
paglilinang at paglalaganap ng mga kaisipang
nanghihikayat sa mga tao na maghimagsik; at
pinakamataas na pinuno ng pambansang kilusang
himagsikan.”
 PAGLILITIS SA INDIO AT FILIBUSTERISMO
Pagsisiyasat
• Bagamat may katibayan pang hinihintay, naisip ni Capt. Duminguez na
ihabol sapagkay iniwan ang pag-antala ayon sa gobernador-heneral na
“Dapat simulan ang paglilitis sa pinakamabilis na paraan na kumpleto
ang katibayan.” Makalipas ang isang taon at apat na buwan mula nang
ilibing si Rizal.
• Disyembre 5, 1896 ipinasa kay Gobernador-Heneral Ramon Blanco ang
katibayan at ipinasa niya ito sa Auditor General de Guerra (Judge
Advocate General) na si General Nicolas de la Pena.
• Disyembre 7, 1896 nabuo ang palagay niya at nag-utos sa pagbuo ng
hukumang militar na lilitis kay Rizal.
 PAGLILITIS SA INDIO AT FILIBUSTERISMO
Pagsisiyasat
• Disyembre 8, 1896 itinalaga ng Gobernador-Heneral si Teniente
de Alcocer bilang friscal (prosecutor) kasabay ang Fiesta de la
Immaculada Concepcion (Feast of the Immaculate Concepcion).
• Binawalan ang pagtatalaga ng abogado kay Rizal batay sa Codigo
de Justicia Militar (Code of Military Justice). Sa halip, may opisyal
ng hukbo. May antas na una at ikalawang tenyente ang
magatatnggol sa kanya noong December 10 1896.
• Sa 106 na listahan, is dun ay si Ten. Luis Taviel de Adrende.
Kapatid siya na itinalagang tanod kay Rizal.
 PAGLILITIS SA INDIO AT FILIBUSTERISMO
Pagsasakdal
• Dahil sa state of war at pagsasailalim sa batas military ng walong
lugar, kabilang ang Maynila, noong Agosto 30 1896, naging
saklaw ng hukumang military ang kaso ni Rizal kahit hindi siya
sundalo. Walang pagtutol si Rizal sa bawat tanong sa kanya.
• Isinakdal si Rizal noong ika-11 ng Disyembre 1896 sa salang
paghihimagsik at sedisyon o panunulsol sa pamahalaan na may
parusang habang buhay na pagkabilanggo. Ang pagtayo ng
samahang labag sa batas ay may parusang pagkakulong at multa
mula 325 to 3250 peseta.
 PAGLILITIS SA INDIO AT FILIBUSTERISMO
Pagsasakdal

• Ayon sa Seksyon 469, Codigo de Justicia Militar: Hindi

kailangan makita nasasakdal ang saksi maliban kung
kailangang patunyan ang krimen.

• Binawi ang mga pag-aari at pinagkakitaan ni Rizal bilang

bayad sa isang (1) milyong pinsalang naidulot ni Rizal.
 PAGLILITIS SA INDIO AT FILIBUSTERISMO
Manifesto

• Noong ika-15 ng Disyembre 1896 isinulat ni

Rizal ang kanyang Manifesto o Algunos
Filipinos upang ipinawagan ang pagtigil ng
panghihimagsik.
 LIMA ANG IPUNUNTO NI RZAL SA MANIFESTO

Unang Punto:

Pinawalang sala ang sarili dahil sa paniniwalang

hindi siya naging bahagi ng himagsikan.
Ikalawang Punto:

Sinangguni siya tungkol sa planong himagsikan at pinahuyan

ang mga may pakana na kalimutan ang planong iyon.
 LIMA ANG IPUNUNTO NI RZAL SA MANIFESTO
Ikatlong Punto:

Nais niyang matigil ang himagsikan sa

pamamagitan ng paglilingkod sa maga tao.
Ika-apat na Punto:

Mariin niyang hindi sinang-ayunan ang himagsikan

dahil malaking kasawaing-palad na ito.
 LIMA ANG IPUNUNTO NI RZAL SA MANIFESTO

Ikalimang Punto:

Hindi napapanahon ang paghihimagsik at

dapat pagkukusa ng mga kinabukasan at
hindi ng mga mamamayan ang pagbabago.
 kahit na nanawagan si Rizal sa pagtigil sa
himagsikan, hindi ito nangagahulugan na tutol
siya rito. Ang tangi niyang maalala ay ang
nakulangan ng kahandaan sa himagsikan, na
kahit sinong tao ay sasang-ayon na ang paglusob
ng kulang sa armas at paghahanda ay hindi
maganda ang kalalabasan.
 MABILISANG PAGLILITIS

Itinalaga ang pitong hukom na lilitis kay Rizal nang bisperas

ng pasko
- Ten. Col. Jose Togores Arjona
- Capt. Ricardo Muñoz Arias
- Capt. Manuel Reguera
- Capt. Santiago Izguierdo Osorio
- Capt. Braulio Rodriguez Nuñez
- Capt. Manuel Diaz Escri Bano
- Capt. Fernando Perez Rodriguez
 MABILISANG PAGLILITIS
- Bukas sa manonood ang paglilitis.
- 200 katao ang nakapanuod sa paglilitis.
- Sinabi ni Rizal na wala siyang sala sa krimen ng rebelyon
sapagkat pinayuhan pa nga niya si Pio Valenzuela na huwag
ituloy ang binabalak na himagsikan.
- Iginiit ni Rizal na hindi siya makipag-ugnayan sa kaninumang
naghihimagsik at ginamit lamang nila ang kanyang pangalan
nang hindi niya nalalaman.
 MABILISANG PAGLILITIS

- Sinabi rin niya ang Liga Filipina ay hindi isang

samahang pagsanib at ito ay nabuwag nang siya
ay ipatapon sa Dapitan.
- Itinuring ng opisyal ng hukuman na sarado na
ang pagdinig sa kaso at ibinalik sa selda ni Rizal.
- Ipinataw ang parusang kamatayan
 MABILISANG PAGLILITIS

- Pinatawan din ng Php. 100,000 sa estado at inumpisahanng

bawiin ang mga ari-arian sa Dapitan noong ika-15 ng Enero
1897.
- Ika-29 ng Disyembre 1896 ng basahin kay Rizal ang takdan
araw, oras, at paraan at lugar ng pagpataw sa kaniya ng
parusang kamatayan at iyon ay sa ika-30 ng Disyembre 1896
ng umaga sa pamamagitan ng pagbaril sa Bagumbayan kung
saan binitay din ang tatlong parin sina: P. Gomez, P. Burgos
at P.Zamaro noong 1872.
 BISPERAS NG PAGBIBITAY

Mga Dalaw sa Kapilya

• Mula sa selda inilipat si Rizal sa kapilya kung saan nanitili siya hanggang
kinabukasan ng kanyang takdang kamatayan. Sa hiling ni Rizal na
makausap ang kaniyang mga dating guro sa Ateneo, kaagad pinuntahan
ng mga Heswita ng Ateneo ang kanilang dating mag-aaral.
• Ang unang dumalaw kay Rizal ay ang rector ng Ateneo na si P. Miguel
Saderra Mata.
• Ang dating guro na si P.Luis Viza na dinala ang naiwang ukit ni Rizal sa
Ateneo na Corazon Santinismo de Jesus (Sagradong Puso ni Kristo) na
inukit ni Rizal sa hiling ni P.Leonart.
 BISPERAS NG PAGBIBITAY

Mga Dalaw sa Kapilya

• Nagsunurang dumating sa umaga ang ilan pang mga Heswita ng
Ateneo gaya ni P.Antonio Rosell at ang tagapamahala ng
Observatorio Meteorologico de Manila na si P.Federico Faura.
• Dumating din ang dating guro ni Rizal sa Ateneo at naging kura sa
Dipolog na si P.Jose Villaclara na isa sa mga sumubok noon sa
Dapitan na akayin si Rizal pabalik sa pananampalataya.
• Dumating din sina P.Vicenete Balaguer, P.Antonio Rosell at P.
Estanislao March.
 BISPERAS NG PAGBIBITAY

Mga Dalaw sa Kapilya

• Dumalaw din ang mahal ni Rizal na si Josephine Bracken.
• Ang tagapagtanggol ni Rizal sa paglilitis na si Ten. Luis Taviel
de Andrade.
• Ang Dekano ng Katedral ng Maynila na si Fr. Silvino Lopez
Tunon.
• Ang piskal na Audencia Real na si Graspar Castano.
• Ang gobernador ng Maynila na si Don Manuel Luengo.
 BISPERAS NG PAGBIBITAY

Mga Dalaw sa Kapilya

• Ang namamahayag na nagngagalang Satiago Mataix para sa
pahayagan El Heraldo de Madrid.
• Hapon na nang dumating ang kaniyang ina na si Teodora
Alonso na sinundan ng mga kapatid na sina Narcisa, Lucia,
Josefa at Maria kasama ang mga pamangkin.
– Inihabilin ni Rizal na kunin ng ina ang kanyang bangkay
pagkatapos niya mamata. Ipinamigay ni Rizal sa bawat isa sa
kanila ang mga natitira na kanyang mga pag-aari.
 BISPERAS NG PAGBIBITAY

Huling Tula at Huling Habilin

• Nang nakaharap ni Rizal si Trinidad, itinuro niya kay sa kanya

ang gamit ng concinilla (maliit na kalan o alcohol stove) sa
wikang ingles upang hindi maintindihan ng mga bantay.
• Ang concinilla ay regalo ng asawa ni Juan Luna na si Paz
Pardo de Tavera mula sa Paris at madalas napagkakamalang
lampara dahil ito rin ang ginamit ni Rizal na kanyang ilaw sa
loob ng kanyang selda.
 BISPERAS NG PAGBIBITAY

Huling Tula at Huling Habilin

Nang papaalis na ang magkakapatid pasakay sa karwahe,

inihabol ng isang opisyal ang nasabing kalan at inabot kay
Narcisa. Pagdating sa bahay. Hinanap ng magkakapatid ang
bilin ni Rizal kay Trinidad. Nakasiksik dito ang isang
tinuping papel kung saan isinulay ang kanyang huling tula
at walang pamagat. Ginawan ito ng kopya ng
magkakapatid at ipinadala sa mga kakilala at kaibigan.
 BISPERAS NG PAGBIBITAY

Huling Liham
• 1897, Unang nakilala ang huling tula ni Rizal sa pamagat na “Mi Ultimo
Pensmiento” Aking Huling Pag-iisip/ My Last Thought) na naisipan ni
Mariano Poncena noo’y nasa Hong Kong.
• Mas kilala ngayong tulang ito sa pamagat na “Huling Liham” (Ultimo
Adios / Last Farewell) na naisipan ng ilokanong pari na si P.Mariano
Dacanay.
• Setyembre 25, 1898, una itong inilathala sa pahayagan na La
Independencia. Isa sa may maraming saling mga wika sa mundo ang
tulang ito.
 BISPERAS NG PAGBIBITAY

Laman ng Tula

• Nakatuon ang mensahe sa mahal sa buhay.

• Pagpapasakit at pagkakaisa ni Rizal sa
kaniyang mga nahihirapang kababayan at
mga nag-aalay ng buhay sa pakikipagdigma
para sa kalayaan.
 BISPERAS NG PAGBIBITAY

Huling Tula at Huling Habilin

• Maliban sa huling tula, nakapagsulat din si Rizal ng

hiwalay na liham para sa ama at ina.
• Nakapagsulat din siya kay Paciano.
• Nagkaroon rin si Rizal ng oras sa sumulat sa
kaniyang matalik na kaibigang si Dr. Ferdinand
Blumentritt.
 BISPERAS NG PAGBIBITAY

Kumpisal, Kumunyon, Kasal

• Hinimok ng mga Heswita ng Ateneo na pumirma si

Rizal sa isang retraksyon, o isang pagbawi sa mga
pahayag at mga isinulat na taliwas sa Katolisismo
at hayagang pagtakwil sa Masonriya.
• Mahalaga ang retraksyon … marami pang kasunod
ito.
Kabanata 14
Kabanata 14