TIBBİ AROMATİK BİTKİLER

BİO SAĞLIK VE EKONOMİ

1 Uzman Biyolog
Muslime TANRİSEVEN
Batı Akdeniz Tarımsal Araştırma Enstitüsü
 İÇERİK
 Tarihçe
 Dünya ve ülkemizde “Pazar Payı”

 Ekonomik değer

 Bitkisel ürünlerde dikkat edilecek hususlar

 İkincil metabolitler-ilaç geliştirme

 Bitkisel kaynaklı ilaçlar-üretimleri

 Yeni onaylanmış (FDA) bitkisel ilaçlar ve ekstraktlar

 Tıbbi Bitkilerin diğer kullanım alanları-Gıda takviyeleri

 Problemler

 Sağlık Bakanlığı Tıbbi Bitki Listesi

 Yeni hedefler 2
 TARİHÇE- BİTKİLERİN KULLANIM
ALANLARI

 Temel ihtiyaçlar: gıda, giyim, barınma, dini

ritüeller (halüsinojenler), avlanma ve öldürme
(zehirli bitkiler), tedavi

 Geleneksel tıp: Çin, Hindistan (Ayurvedic M.),

Mısır- Eber papirus

 Kırmızı renkli bitkiler-kan hastalıkları tedavisi

 Ciğer otu- karaciğer hastalıkları

3
 TARİHÇE- BİTKİLERİN KULLANIM
ALANLARI
 Tedavi amaçlı kullanımda: özellikle ikincil
metabolitler

 İkincil metabolitler: birincil metabolitlerden

biyosentezle üretim

 Doğrudan bitki büyümesi, gelişmesi ve üremesi

üzerinde etkisiz

 İkincil metabolitler: alkoloidler, terpenoidler ve

fenolikler 4
 1805- Morfin-bitkiden saf elde edilen ilk
farmakolojik aktif bileşik- yapı tayini 1923’te

 19 yy: ilaç olarak kullanılan çok sayıda alkoloidin

izolasyonu

 Atropin: Atropa belladonna

 Kafein: Coffea arabica

 Kokain: Erytroxxylum coca

5
 Efedrin: Ephedra türleri

 Morfin ve kodein: Papaver somniferum

 Quinin: Cinchona cordifolia Mutis ex Humb.

 Salisin: Salix türleri

 Kullanımları: Orjinal ya da modifiye formları

6
2001-FABRİCANT VE FARNSWORTH

 Etnomedikal kullanım ve modern tıbbın kullanımı

arasındaki korelasyon araştırmasında:

 72 bitkide elde edilen 88 kimyasal bileşenin

modern tıpta kullanımının orjinal Etnomedikal
kullanımı ile BENZER olduğu

7
 Atropin: antikolinerjik

 Kodein: öksürük supresanı (baskılayıcısı)

 Efedrin: bronkodilatör

 Morfin: analjezik

 Özellikle gelişmiş ülkelerde bitki temelli

geleneksel tıp yaygın kullanımda
8
 WHO VERİLERİ
 Afrika’da populasyonun %80 i

 Asya ve Latin Amerikada populasyonun büyük

çoğunluğu

 Endüstriyel ülkelerde bitki temelli geleneksel tıp

ve fitoterapötikler: komplementer-tamamlayıcı
veya alternatif tıp (CAM)

 Son 10 yılda kullanımlarında artış

9
 BİTKİSEL ÜRÜNLER-GLOBAL PAZAR PAYI
(BİTKİSEL KATKI VE TEDAVİ EDİCİ ÜRÜNLER)

 2004 yılında 550 milyar

dolar
 2008 yılında 900 milyar
dolara yükselme
 ABD’de BEKLENEN

 Yaşlı nüfusta artma

 Tüketicinin genel
sağlık/sağlıklı olma
durumunun devam
ettirilmesi bilincinin
artmasına bağlı olarak;
 2015 yılında ABD’de 93.15
milyar dolara ulaşması 10
 ÜLKEMİZDE

2012
İhracat İthalat Fark
Gruplar İhracat İthalat
Miktar Miktar (1.000$)
(1.000 $) (1.000 $)
(ton) (ton)

Uçucu yağlar 24.793,89 443,03 18.048,45 513,04 6.745,44

Baharatlar 100.452,32 33.666,05 26.177,75 17.736,07 74.274,58

Diğer Bitki Kısımları (Parfümeride,

11.907,67 3.198,91 8.295,40 2.223,31 3.612,27
Eczacılıkta vs. kullanılan)

Alkoloidler 50.567,78 128,78 32.634,03 5,39 17.933,75

Toplam 187.721,66 37.436,77 85.155,63 20.477,81 102.566,03

Alkoloidler 11
elde edilen SON ÜRÜN???
Uçucu yağlar
 EKONOMİK DEĞER
 Gül yağı

 Papatya yağı HAM MATERYAL X SON ÜRÜN (KG)

Nigella sativa (A)-30A
 Okaliptus yağı
Melissa officinalis (B)-12000 (tablet)B
 Altıntop yağı
Lavandula officinalis (C)- 2000 (C)
kozmetik sanayi
 Lavanta yağı
Colchicum autumnale (D)-25000(tablet)
 Nane yağı
Hypericum (toxic)-Hypericine
 Biberiye yağı 150.000.000 $/kg

12
 Kekik yağı
 ZİNCİR

Özüt-ruh
Taze bitki materyali Kuru herba Afyon ruhu

Standardize Fitotıpta
Ekstrakt ekstrakt Kullanım
Saf madde

13
 Gıda katkıları

 Tatlandırıcı ajanlar ve baharatlar

 Parfüm ve kozmetik sanayi

 Farmasötik ve biyolojik ajanlar

 Aromaterapi

 Standardize bitki ekstraktları

 Nutrasötikler/bitkisel çaylar/vitagıdalar
14
 Fonksiyonel gıdalar
 BİTKİSEL ÜRÜNLERDE YAN ETKİ

 Bitkinin içeriğindeki toksik bileşikler

 Doz aşımında görülen yan etkiler

 Sentetik ilaçlar veya gıdalarla etkileşim gibi

bitkiye bağlı yan etkiler

15
BİTKİSEL ÜRÜNLER-DİKKAT EDİLECEK
KONULAR
 Bitkisel preparatın hazırlanması ve üretimine bağlı
yan etkiler:

 Bitkinin yanlış teşhisi

 Preparatın STANDARDİZE edilmemiş olması

 Son ürünün GMP koşullarına göre üretilmemiş olması

 Kontaminasyon / Benzer maddelerle tağşişat

16
 Üretim yöntemlerinin yanlışlığı
 Bitkisel preparat kullanımında artış

 İlaç-bitki-gıda etkileşimlerine bağlı oluşan advers

etkilerde artış görülmesi

 Gıda desteği (?????) olarak piyasaya arz edilen

ancak endikasyon belirtilerek pazarlanan ürünleri
kullanan kişilerde rapor edilen ölüm vakaları

 Piyasada bitkisel ürünlerde yapılan analizlerde

beyan dışı sentetik etkin maddelerin
belirlenmesi
17
 İLAÇ GELİŞTİRMEDE BİTKİ KAYNAKLI
BİLEŞENLERİN ROLÜ

 Moleküler modelleme

 Sentetik kimya metodları, modifikasyonlar

 Doğal ürün kaynaklı bileşenler hala değeri

biçilemez kaynaklar

18
 BİTKİ İKİNCİL METABOLİTLERİ-İLAÇ
PREKÜRSÖRLERİ

 Taxus brevifolia- antitümör ilaç Paclitaxel

 Yavaş büyüyen bu bitkiden elde edilen ürün piyasa talebini

karşılayamıyor

 Taxus baccata;’dan yüksek oranda elde edilen 10-

deacetylbaccatin Paclitaxel’e dönüştürülmesi (1993-2002)

 Bristol-Myers Squibb, ana üretici firma

 2002 yılından bu yana Paclitaxel BİTKİ HÜCRE KÜLTÜRÜ

ile üretilmekte 19
 BİTKİ İKİNCİL METABOLİTLERİ-İLAÇ
PREKÜRSÖRLERİ
 Diosgenin; Diorcera türlerinin (Meksika ve ABD)
tuberlerinden elde

 Oral kontraseptif progesteron üretiminde

 Kortizon üretimi için ana ara ürün

 Steroid hormon üretiminde önemli

20
BİTKİ İKİNCİL METABOLİTLERİ-İLAÇ
PREKÜRSÖRLERİ

 Oseltamivir fosfat

 İllium verum Hook.f. meyvelerinden elde edilen

shikimic asitten üretim

 İnfuenza virüs A ve B nin tedavisinde

 Roche: GEO Escherichia coli ‘den tonlarla

üretiyor
21
 BİTKİ İKİNCİL METABOLİTLERİ-İLAÇ
PROTOTİPLERİ

 Sneader: kimyasal ilişkili terapötik ajan

serilerinin içinden ilk defa keşfedilen bileşik

 Bitkilerden izole Phodophylotoxin, camptohecin,

oldukça toksik ve klinik uygulama için suda
çözünürlüğü yetersiz

 Analogları: etoposide, topotecan ve vepesid

22
 2255 kanser klinik denemelerinde taxane ve
camptohecin’den ele edilen ilaçların denemeleri

 Dünya piyasasında satılan sitotoksik ilaçların

%30: paclitaxel, docetaxel(taxan), topotecan ve
irinotekan (ebeveyn molekül camptohecin)

23
BİTKİ İKİNCİL METABOLİTLERİ-İLAÇ
PROTOTİPLERİ

 Guanidin; Galega officinalis L. elde

 Klinik uygulama için oldukça toksik

 Guanıdinden sentezlenen Metformin:

 Tip II diyabet tedavisinde

24
 BİTKİ İKİNCİL METABOLİTLERİ-İLAÇ
PROTOTİPLERİ
 Atropin; Atropa belladonna antimuskarinik ajan
 Antispazmodik, premedikasyonda anestezik etkisi
için, bronşiyal sekresyonu azaltmada,
bradikardiyi bloke etmede

 İpratropium bromide: bronkodilatör-astım

tedavisi
 Loperamide: antidiyare

 Methadone:morfin bağımlılığı

 Pethidine: analjezik 25
 BİTKİ İKİNCİL METABOLİTLERİ-
FARMAKOLOJİK PROBLAR
 Farmakolojik problar:hastalıkların biyolojik
mekanizmaları hücre içi sinyal mekanizmalarının
anlaşılması ile daha iyi ilaç dizaynının
sağlanmasında

 Genistein; soya fasülyesinden

 PKC aktivatörlerinin mekanizmalarının

anlaşılmasında
26
2001 YILINDAN BU YANA US FDA
TARAFINDAN ONAYLANAN BİTKİSEL
KAYNAKLI BAZI İLAÇLAR

 Galantamine: alkoloid, Galanhus woronowii

Losinsk.

 Alzheimer semptomatik tedavisi

 Nitisinone: leptospermon’dan elde, Callistemon

citrinus (aynı zamanda herbisit)

 Trozinomi tip 1 tedavisi-pediatrik hastalık, toksik

maddelerin birikimine bağlı karaciğer ve böbrek 27

hasarı
2001 YILINDAN BU YANA US FDA TARAFINDAN
ONAYLANAN BİTKİSEL KAYNAKLI BAZI İLAÇLAR

 Apomorfin: morfin’den elde, 2004 te onay

 İnjektabl ilaç, Parkinson hastalarında

hipomobilite tedavisinde

28
2001 YILINDAN BU YANA US FDA TARAFINDAN
ONAYLANAN BİTKİSEL KAYNAKLI BAZI İLAÇLAR
 Tiotropium bromid: atropin analoğu, Atropa
belladonna

 COPD bronkospazm tedavisinde

 Vareniclin: Cytisus laburmum L. dan elde sigara

bağımlılığında

29
 DEVAM EDEN KLİNİK DENEMELERDE BİTKİSEL
KAYNAKLI KİMYASALLAR
 Onkoloji, HIV, Hepatit tedavisi, postoperatif ağrı
tedavisi (capsaisin), Alzheimer
 Faz I, II/III çalışmalarında

 Panacos Pharmaceuticals (Watertown MA, USA)

 Anesiva (San Francisco.CA, USA)

 ChemGenex Pharmaceutical (Menlo Park, CA. USA)

30
 MIGENIX (Vancouver, Canada)
 DEVAM EDEN KLİNİK DENEMELERDE
BİTKİSEL EKSTRAKTLAR
 Ekstract standardizasyonu / Her bir bileşenin
biyolojik aktivitesi

 Marker bileşenler-konsantrasyonları

 Şeytan tırnağı-Harpogophytum procumbens DC

ekstraktı osteoartrit tedavisinde Faz II Klinik
Denemesi

 Flavocoxid- doğal falavonoid-Scutellaria baicalensis

Georgi ve Acacia catechu Willd. “medikal gıda” olarak
ABD’de osteoartrit tedavisind reçetelendirilmekte 31
 Standardize Ginkgo ekstraktı- Ginkgo biloba L.-
yaşayan fosil
 Erken evre Alzheimer tedavisi/ Faz III

 Mistletoe; Viscum album L. ekstraktı /akciğer

kanseri/FazII konvansiyonel kemoterpiye ek
tamamlayıcı tedavi

 Sativex; Cannabis sativa L. ekstraktı/ multipl

skleroz hastalarında nöropatik ağrı tedavisinde/
FAZ III 32
 BİTKİSEL ÜRÜNLERİN DİĞER
KULLANIM ALANLARI

 Gıda ve gıda katkıları

 Tatlandırıcı ajanlar ve baharatlar

 Parfüm ve kozmetik sanayi

33
 GIDA TAKVİYELERİNE TALEBİN
NEDENLERİ
 Hastalıkların tedavi maliyetlerinin ve iş günü
kayıplarının artması

 Yaşam süresinin uzaması

 Toplumdaki yaşlı insan sayısının artması

 İnsanların kaliteli bir yaşam sürme arzusu

34
 GIDA TAKVİYELERİNDE
TANIMLAMALAR
 Nutrasötikler (nutraceuticals)

 Düzenleyici gıdalar (designer foods)

 Farmagıdalar (pharmafoods)

 Tıbbi gıdalar (medifoods)

 Vitafoods
35
 İNSAN SAĞLIĞI-İYİ GIDA

 Dünyada aktif bileşenlerin izolasyonu,

saflaştırılması, standardizasyonu ve ardından
belli bitki kısımları ile karışımları “sağlıklı gıda”
satısı yapan marketlerde tüketiciye sunulmakta

 Bazı kültürlerde ham bitki kısımları doğrudan

satışta

36
ABD FOTOLARI REYHAN
 Dünya piyasasındaki satışlar ekle sayısal veriler

37
38
39
40
41
GIDA TAKVİYELERİNDE PROBLEMLER

 Diyet desteklerinde onaylanmamış bileşiklerin

kullanılması
 Örnek:

“…………………………….with Echineccia”
gıda olmakla birlikte etiketinde diyet
desteklerinde kullanılan “bağışıklık sistemini
destekler” ifadesi yer alması

42
 PROBLEMLER
1. Echinecea katkı maddesi olarak
değerlendirilmemekte
2. GRAS (generally regarded as safe) olarak
kullanılabileceklerini kanıtlamaya gerek
kalmamakta
3. Destek olarak etiketleme ile yapı/fonksiyon
iddiasının yapılması

43
 SAĞLIK BAKANLIĞI TIBBİ BİTKİ LİSTESİ
 Tıbbi amaçlı piyasaya sürülecek bitkisel ürünlerin
ruhsatlarını vermek

 Etkililik, güvenlilik ve kalitesi ile ilgili uyulması

gereken usul ve esasları belirlemek amacıyla
hazırlanmış Geleneksel Bitkisel Tıbbi ürünler
Yönetmeliği 06.10.2010 tarih ve 27721 sayılı
Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir

 Kalitesi ve güvenliliği Sağlık Bakanlığı tarafından

onaylanan bitkisel ürünlere ruhsatname verme ve 44
sadece eczanelerde satılmasına izin verilmekte
 SAĞLIK BAKANLIĞI TIBBİ BİTKİ LİSTESİ
 Aesculus hippocastanum L.
 Alchemilla vulgaris L.

 Allium sativum L.

 Aloe ferox Miller

 Angelica archangelica L.

 Arctostaphylos uva-ursi (L.) Spreng

 Arnica montana L.

 Avena sativa L.

 Borago officinalis L.

 Calendula officinalis L.
45
 Capsella bursa-pastoris (L.) Medikus
 SAĞLIK BAKANLIĞI TIBBİ BİTKİ LİSTESİ
 Capsikum annuum var. annuum L.
 Capsicum frutescens L.

 Cassia acutifolia Delile

 Cassia angustifolia Vahl.

 Cassia fistula L.

 Centella asiatica L.

 Cimicifuga racemosa (L.) Nutt.

 Cratagus monogyna Jacq.emend.Lindm.

 Curcuma longa L.(=C.domestica)

 Curcuma zedoaria Rosc.

46
 Cynara scolymus L.
 SAĞLIK BAKANLIĞI TIBBİ BİTKİ LİSTESİ
 Echinacea spp
 Eluetherococcus senticosus (Rupr.Et Maxim)
Maxim
 Epimedium sp. L.

 Eucalyptus sp.

 Eugenia caryophllata Thunberg

 Eyrycoma longifolia Jack

 Ferula sp.

 Filipendula ulmaria (L.) Maxim

 Fumaria officinalis L.
47
 Ganoderma lucidum
 SAĞLIK BAKANLIĞI TIBBİ BİTKİ LİSTESİ
 Ginkgo biloba L.
 Glycyrrhiza sp

 Hamamelis virginiana L.

 Hargophytum procumbens DC. Ex Meiss.

 Hedera helix L.

 Hydrstis canadensis L.

 Hypericum perforatum L.

 Leonorus cardiaca L.

 Matricaria recutita L.

 Melissa officinalis L.
48
 Mamordica charanthia L.
 SAĞLIK BAKANLIĞI TIBBİ BİTKİ LİSTESİ

 Panax ginseng Meyer

 Papaver rhoeas L.

 Pinus maritima R. Br.

 Punica granatum L.

 Salix L. sp.

 Sambucus nigra L.

 Silybum marianum (L.) Gaertner

 Similax sp. L.

 Stevia rebaudiana Bertoni

 Valeriana officinalis L.

 Vitex agnus-castus L.
49
 Viscum album L.
 2000-2012 yılları arasında 129 bitkisel kaynaklı ürüne
Sağlık Bakanlığı tarafından izin

 Bunlar arasında dikkati çekenler:

 Kapsikumlu yakı

 Passiflora sıvı ekstresi

 Echinaceae purpurea özü

 Üzüm çekirdeği ekstresi

 Enginar ekstresi

 Sarımsak tozu

 Soya ekstraktı

 Stevia rebaudina Bertoni ekstresi

 Pelargonium sidoides sıvı ekstresi

50
 Kapsaisin
 Nar çekirdek yağı

 Vitex agnus castus meyve tentürü

 Ginkgo biloba ekstresi

 140 mg Silimarin’e eşdeğer Meryemana Dikeni

Meyvesi kuru ekstresi
 Nane yağı

 Kekik yaprağı sıvı ekstresi/çuha çiçeği kökü sıvı eks.

 Karaman kimyonu yağı

 Sarı kantaron ekstresi

51
 YENİ AKIMLAR-GELECEK HEDEFLER
 Bitkisel kaynaklı ya da doğal diğer kaynaklardan
elde edilen ikincil metabolitlerin bir kısmı
pazarda önemli yere sahip ilaçlara dönüşmüş
durumda

 Hammadde/Verim/GMP/Kalıntı/Sertifikasyon
 Standart stabil kimyasalların saflaştırılması

 Farmasötik/Biotech firmalarda;
 İlaç keşif programları
52
 Kimyasal bileşik kütüphanelerinin oluşturulması
 MOLEKÜL TANIMLANMASINDA-
İZOLASYONUNDA YENİ
TEKNOLOJİLER
 Geçmişte;
 Empirik çalışmalar

 Uzun zaman ve yüksek maliyet, yetersiz sonuç

 Günümüzde;

 Enstrümantel analizde teknolojik gelişmeler:

 HPLC ve Mass Spektrometrenin bileşimi :LC-MS

 Nukleer magnetik Rezonans görüntüleme

Sistemleri:NMR
 LC-NMR-MS

 Solid faz ekstraksiyon sistemler+LC:

53
 LC-SFE-NMR
 MOLEKÜL TANIMLANMASINDA
YENİ TEKNOLOJİLER
 Bitkisel ekstrakt kütüphanelerinin oluşturulması

 Elde edilen ürünlerin Pazar ihtiyacını

karşılayabiliyor olması

 Ürün yetersizliğinde alternatif üretim yolları;

hücre kültürü uygulamaları, GEO, PCF(bitki hücre
fermentasyonu)

 Ürünlerin patentlerle korunması 54

 Etnobotanik ve etnomedikal çalışmalar

 Üniversite-Kamu Araştırma Kurumları-Özel

sektör işbirliğinin sağlanması

 Üreticiden- son ürüne GMP

55
 KAYNAKLAR
 Salim A.A. vd.,Drug Discovery From Plants
 Kumari vd. 2011

 http://www.pureorg.com/news/?12_56.html

 Kerman S., Türkiye İlaç ve Tıbbi Cihaz Kurumu Bakış

Açısıyla Bitkisel İlaçlar
 Heywood V. Medicinal and Aromatic Plants as a Global
Resources
 Barbieri C., Medicinal and aromatic plants legislation in the
European Union, Italy and several of its regionsy, Natural
Product Research, 2013 Vol. 27, No. 17, 1576–1582
 Mathe A. Medicinal and Aromatic Plants/Soils, Plant
Growth and Crop Poduction Vol II
 Karakaya S., Fonksiyonel Gıdalar ve Destekler 56
 KAYNAKLAR
 Beşeri Tıbbi Ürünler Ruhsatlandırma Yönetmeliği
 Gupta V.K.,Medicinal Plants:Phytochemistry, Pharmacology
and Therapeutics, 2010 DAYA PUBLISHING HOUSE Delhi -
110 035
 Industrial use of Medicinal and Aromatic Plants (MAPs),
Athens Program – Course UPM 30
 Craker L. E., Medicinal and Aromatic Plants—Future
Opportunities, Issues in new crops and new uses. 2007. J.
Janick and A. Whipkey (eds.). ASHS Press, Alexandria, VA.
 Health and Wealth From Medicinal Aromatic Plants, FAO
Booklet 2012
 Trade In Medicinal Plants, FAO, Raw Materials, Tropical and
Horticultural Products Service, Commodities and Trade
Division, Economic and Social Department, Food and 57
Agriculture Organization of the United Nations Rome
TEŞEKKÜRLER
muslime2006@yahoo.com 58
http://www.batem.gov.tr
Batı Akdeniz Tarımsal Araştırma Enstitüsü