MAK 308

MAKİNA DİNAMİĞİ
2018-2019 Bahar
Dr. Nurdan Bilgin

Bu sunum, ders kitabına ek olarak

Sayın Prof. Dr. Turgut Tümer’in
Temel Makina Dinamiği Eğitimi Çalıştayında
yaptığı sunumdan yararlanılarak hazırlanmıştır.
Dengeleme
Giriş
• Makinalar çalışırken yapılan iş nedeniyle, makina
gövdesine zamanla değişen (periyodik) kuvvetler etki
etmektedir.
• Bu kuvvetler makina gövdesinin sarsılmasına/titreşime
neden olur.
• Titreşim gürültü kaynağıdır.
• Titreşim makinanın yaptığı işin kalitesine olumsuz
etkiyebilir
• Titreşim enerji kaybına neden olabilir
• Yorulma nedeniyle akinanın ömründe kısalmaya neden olur
• Bu nedenlerle, makina gövdesine etki eden değişken
kuvvetlerin azaltılması önemlidir.
• Bazı kuvvetlerin yok edilebilmesi mümkün değildir.
• Sabit hızlı makinalarda D’Alambert prensibine göre,
oluşan atalet kuvvetlerinin en aza indirgenmesi
mümkündür.
• Bu konu atalet kuvvetlerinin dengelenmesi veya kısaca
dengeleme olarak adlandırılır
Kavramlar
• Sarsma Kuvveti: Hareketli uzuvların atalet kuvvetlerinden
dolayı makina şasisine etki eden kuvvetler
• Sarsma Momenti: Sarsma kuvvetlerinin bir noktaya göre
momenti
• Dengeleme (Balans): Sarsma kuvvetlerinin ortadan kaldırması
veya azaltması
• Kütle Dengeleme: Dengelemenin uygun kütle dağılımı ile
sağlanması (genellikle tasarım ve imalat sonrasında dengeleme
kütleriyle)
Rotor Dengeleme
• Rotor: sabit bir eksen etrafında dönen sistemler için kullanılan
genel terim:
• Örnek
• Takım tezgahı,kompresör, fan, santrifüj pompa, türbin, jet motoru vb.
makinalar veya
• mil, dişli kutusu, kam, volan, elektrik motoru vb. makina ekipmanları
• Rotorlarda dengesizliğin birçok nedeni olabilir, belli başlı
problemler aşağıda listelenmiştir:
• Tasarım kaynaklı (örneğin kamlar)
• Kama yolu, yağlama nipeli vb.
• İmalat ve montaj toleransları
• Isıl işlem
• Malzeme hatası
• Zamanla oluşan çarpıklık ve aşınma
Dengesizlik
• Dengesizlik, dönme ekseninin geometrik eksenden sapması
olarak ifade edilir ve üç kategoride incelenir
• Statik Dengesizlik
• Dinamik Dengesizlik
• Genel Dengesizlik
Statik Dengesizlik

Dinamik Dengesizlik

Genel Dengesizlik
Statik (Tek Düzlemde) Dengeleme
Eklenecek
Kütle 𝐹  𝐴 𝐹
  𝐴 =0
A
e
G
mcrcw 2

Merkezi Asal ≡  mew2 ≡

  mew2
m
Atalet Ekseni
Dönme Ekseni
Şaft Ekseni 𝐹  𝐵 𝐹
  𝐵=0
B

 
• Rotorun sabit hızla sonucu dönmesi ile oluşan statik dengesizlik;
merkezi asal atalet ekseni ile mil ekseninin çakışık olmayıp paralel
olması durumudur. Bir rotorun merkezi asal atalet ekseni;
rotorun en kesitinin ağırlık merkezinin geometrik yeri olarak
tanımlanır. 
• Böyle bir durumu düzeltmek için, ağırlık merkezini dönme
merkezine getirmek gerekir.
• Ağırlık merkezini ya kütle ekleyerek yada ters taraftan kütle
çıkararak yapmak mümkündür.
• Tüm işlemler sonucunda koşulu sağlanmalıdır. Dolayısıyla dir.
Dinamik (İki Düzlemde) Dengeleme

𝐹  𝐴 𝐹
  𝐴 =0
A

mew2 mcrcw2 mew2

≡  ≡  mcrcw2

m
mew2 mew2

𝐹  𝐵 𝐹
  𝐵=0
B

 
• Şekilde, ağırlık merkezi dönme ekseni üzerindedir. Sistem statik
olarak dengede ancak dinamik olarak dengede değildir.
• Sanal olarak, birbirine eşit iki kütlenin sol üst ve sağ alt köşede
durduğunu varsayalım. Kütleler ve eksene olan uzaklıkları birbirine
eşit olduğu için toplam atalet kuvveti «0» olacaktır. Ancak bu kütleler
aynı düzlem üzerinde olmadıkları için moment oluşturacaklardır.
• Oluşan bu momentin dengelenmesi gerektiği için koşulu sağlanmalıdır.
• Bu nedenle dönen parçanın iki farklı düzlemine kütle eklemek veya
çıkarmak gerekir. Dinamik dengeleme iki düzlemde dengeleme
olarakta adlandırılır.
Genel (İki düzlemde) Dengeleme
• 

• Oluşan bu momentin dengelenmesi gerektiği için hem koşulu

hem de koşulu sağlanmalıdır.
Örnek: İki Düzlemde Dengeleme Eşitliklerinin Uygulanması

 Dengesiz kütle mi için atalet kuvveti

Örnek: İki Düzlemde Dengeleme Eşitliklerinin Uygulanması
•  L-kesitinde moment denklemi

• R-kesitinde moment denklemi

• Genellikle, R ve L kesitleri için uygun yerler seçilir ve;

• Genellikle, rL ve rR uygun olarak seçilir ve mL ve mR hesaplanır.

Yatak Kuvvetlerinin Ölçümü İle Dengeleme

• Bilinenler:
  ve ; Bilinmeyenler ve
• Dengeleme Öncesi:
• Dengeleme Sonrası:
 Yatak Kuvvetlerinin Ölçümü İle Dengeleme

• 
Örnekler:

Örnek 1: Şekilde bir mile bağlı

ince bir disk görünmektedir.
120 mm yarı çapta 8, 80 mm
yarıçapta ise eşit aralıklarla 12
delik bulunmaktadır. Diskte
bulunan delikler boş iken disk
tam olarak dengededir. Kırmızı
ile taralı deliklerden, küçük
deliklere 20 gr’lık büyük
deliklere 40 gr’lık cıvata
takılarak sistemin dengesi
bozulmuştur. Sistemin yeniden
dengeye gelmesi için hangi
deliklere kaç gr’lık cıvata
bağlanmalıdır.
Çözüm:
•Amacımız
  cıvatalardan dolayı ağırlık merkezi kaçık olan diskin
ağırlık merkezini yeniden dönme eksenine getirmektir.
Yerleştirilmiş olan 7 cıvatanın kütlesinin oluşturduğu dengesizliği
belirlemek için aşağıda gösterilmiş olan tabloyu yapalım.
Elde ettiğimiz bu toplam dengesiz kütleyi dengeleyecek kütlenin
yerini bulmamız için önce kütlenin toplam eşdeğerini bulmamız
gerekir.

l
1 2 3 4 5 17 20
m 20 20 20 20 20 40 40
r 80 80 80 80 80 120 120
b -15 -45 -75 -105 -135 180 45 Toplam
mrcosb 1545,48 1131,37 414,11 -414,11 -1131,37 -4800 3394,11 139,59
mrsinb -414,11 -1131,37 -1545,48 -1545,48 -1131,37 5,88E-13 3394,11 -2373,70
Dengesizliğin Büyüklüğü 2377,8
Açısı -86,63
Çözüm Devam
• Dengesizliğe
  neden olan eşdeğer kütleyi bulduğumuza göre
• Bu durumda, dengeleme için bu toplam eşdeğer kütleye eşit ve
eşdeğer kütleye simetrik bir dengeleme kütlesine ihtiyacımız
var;

• Kütleyi sadece deliklere yerleştirebileceğimize göre ye en yakın

delikler tepede 90 derecenin çevresindeki 9 ve 10 numaralı
deliklerdir. Bu deliklere konacak kütlelerin yaratacağı atalet
kuvveti ye eşit olması gereklidir.

• Elde ettiğimiz son denklemi bileşenlerine ayırıp ve ’u bulmak

üzere çözelim.

• Bu iki denklemden ve
Örnek 2:
Şekilde 1000 devir/dak hızla dönen mil üzerinde bulunan 3
dengesiz kütle ve konumları görülmektedir. Bu dengesiz
kütlelerden dolayı oluşacak yatak kuvvetlerini belirleyelim.
Çözüm:
• 
• Çözüm Tablosu
2 0,15 0,04 120 -32,8987 56,98219
3 0,1 0,035 195 -37,074 -9,93394
Hız 1000 dev/dak
Hız 104,7 rad/s

l (mm) l' (mm)Fx Fy Fxl Fyl Fxl' Fyl'

1 25 125 131,59473 0 3289,868 0 16449,34 0
2 75 75 -32,89868 56,98219 -2467,4 4273,664 -2467,4 4273,664
3 100 50 -37,07397 -9,93394 -3707,4 -993,394 -1853,7 -496,697
19,23286 -21,8685 -80,8549 -25,1798
FBx FBy FAx FAy

x y Şiddet Açı
FA -80,9 -25,2 84,684963 -162,702
FB 19,23 -21,9 29,122722 -48,669
Örnek 3:
Şekilde gösterilen 3 dengesiz kütleye sahip mili A ve B
yataklarından içeriye 20 mm uzaklıktaki dengeleme düzlemlerine
kütle ekleyerek dengeleyiniz.
Örnek 3:
• Çözüm Tablosu
m(g) r (mm) q (derece) m*r*cos(q) m*r*sin(q) Büyüklüğü
1 200 60 0 12000 0 12000
2 150 40 120 -3000 5196,152423 6000
3 100 35 195 -3380,740392 -905,8666579 3500

a a' Fx Fy Fxl Fyl Fxl' Fyl'

5 105 12000 0,00 545,45 0,00 11454,55 0,00
55 55 -3000 5196,15 -1500,00 2598,08 -1500,00 2598,08
80 30 -3380,74 -905,87 -2458,72 -658,81 -922,02 -247,05
-3413,27 1939,26 9032,53 2351,02

x y Şiddet Açı
mr*rR 3413 -1939 3925,701 -29,60329043
ml*rL -9033 -2351 9333,4783 -165,4105441
Çözüm Devam
Sağ dengeleme düzlemine
mR*rR=3926 g-mm lik şiddet
yaratacak bir kütleyi. x
ekseninde 29.60 derece
(SY)’de, sol dengeleme
düzlemine ise mL*rL=9333 g-
mm şiddet yaratacak bir
kütleyi x eksenine l65.4
(SY) açıda yerleştirmemiz
gerekecektir. Örneğin bu
dengeleme kütlelerini 50
mm çapta yerleştirecek isek
mR=78.5 gram ve mL=186,7
gram olmalıdır.
Dengeleme (Balans) Makinası (Wheel Balancer)
Dengeleme (Balans) Makinası (Wheel Balancer)
Dengeleme (Balans) Makinası (Wheel Balancer)

Bir devir
Dengeleme (Balans) Makinası (Wheel Balancer)

Bir devir

• 1  devir=1.2s ; n=60/1.2=50 d/dak , (5.236 rad/s)

• Sağ yatak kuvveti 12 N tepe değerine referanstan 1 s sonra
erişmiş:
• Sol yatak 7 N tepe değerine referanstan 0.5 s sonra erişmiş:
Dengeleme (Balans) Makinası (Wheel Balancer)
Rijit Rotorların Dengeleme Standartları
• Int. Standards Org.: ISO 1940/1
• Türk Standardları Enstitüsü: TS-ISO 1940/1
• American Nat. Stand. Inst.(ANSI): S2.19-1975
• British Standards: BS 6861- Part 1
• German Standards:VDI 2060

ISO 1940, Balans Kalitesini “G sayısı” ile sınıflandırır (Balance

Quality Grade):“G sayısı”: Birim hızda (1rad/s) dönen birim kütle
(1kg) için dengelenmemiş (artık) atalet kuvvetini (mm/s) ifade eder.
ISO, çeşitli rotorlar için bir Balans Kalite Derecesi (G- sayısı)
belirlemiştir. Örneğin:

• G 4000 Gemi motoru krank mili

• G 250 Dört silindirli motor krank mili
• G 40 Otomobil lastiği
• G 6.3 Çamaşır mak., bulaşık mak., fan, elektrik motoru, vantilatör
• G 2.5 Türbin, takım tezgahı
• G 1 Taşlama tezgahı, müzik aletleri
• G 0.4 Jiroskop
ISO-1940’a Göre Kabul Edilebilir Dengesizlik
•  Her iki dengeleme kesitinde kabul edilebilir (artık) dengesizlik:

• : Kabul edilebilir dengesizlik (gram-mm)

• G - sayısı: Balans Kalite Derecesi
• M : Rotorun kütlesi (kg)
• N : Rotorun dönme hızı (d/dak)
• 9549 : Birim dönüşüm katsayısı (1000*60/2)
Örnek: 5-kg ağırlığında ve 2000 d/dak hızdaki bir fan için ISO-
1940’a göre kabul edilebilir kalıcı dengesizliği (gram-mm)
cinsinden bulunuz.
Fan için ISO-1940 standardı: G 6.3;

O halde, her iki dengeleme kesitinde (R ve L) en fazla 75.2gram-

mm büyüklüğünde dengelenmemiş kütle tolere edilebilir.
Rijit Rotorların Yerinde Dengelenmesi
 
• Yerinde dengeleme, çok büyük rotorlar için kullanılır
• Yerinde dengelemede yatakların üzerinde, dengesizliklerden
kaynaklanan atalet kuvvetlerinin etkisi olarak, herhangi bir
değişkenin (çoğu kez ivme) genliği ve fazı ölçülür.
• Dengeleme kütlerinin belirlenebilmesi için üç set ölçüm yapılır:
• Birinci Ölçüm
• Rotor belli bir hızda döndürülerek, A ve B yataklarından şu ölçümler
alınır:

• Burada; ve , A ve B yataklarında belli bir yönde ölçülen değişkenin

(örneğin ivmenin) genliği;
• ve ölçülen değişkenlerin rotorun bir enkoder ile belirlenen referans
konumuna göre faz açısıdır.
• İkinci Ölçüm
• L-dengeleme kesitine büyüklük ve faz açısında bir deneme kütlesi
yerleştirilir ve rotor aynı hızda döndürülerek, A ve B yataklarından şu
ölçümler alınır:

• Üçüncü Ölçüm
• R-dengeleme kesitine büyüklük ve faz açısında bir deneme kütlesi
yerleştirilir ve rotor aynı hızda döndürülerek, A ve B yataklarından şu
ölçümler alınır:
Rijit Rotorların Yerinde Dengelenmesi
  ve ikinci set ölçümler için şu eşitlikler yazılabilir:
• İlk

• İlk ve üçüncü set ölçümler için şu eşitlikler yazılabilir:

• Burada; , , , komplex etki katsayıları olup, sırasıyla, L ve R

dengeleme kesitlerine yerleştirilen birim dengeleme kütlelerinin,
A ve B yataklarında ölçülen değişkene etkisini ifade eder.
• Bu dört komplex denklemden; , , , komplex etki katsayıları
çözülür. Dengeleme, L ve R dengeleme kesitlerine henüz
bilinmeyen ve dengeleme kütleleri konulmak suretiyle
gerçekleştirileceğinden, dengelenmiş rotor için şu iki denklem
yazılabilir:

• Bu iki komplex denklemden; ve dengeleme kütlelerinin büyüklük

ve referans konumuna göre faz açıları bulunur.