Professional Documents
Culture Documents
Pemeriksaan Laboratorium Hati
Pemeriksaan Laboratorium Hati
hati
Prihatini
PATOLOGI KLINIK FKUWKS
2-3-2022
Prof.Dr.Prihatini dr SpPK(K)2022 1
Acuan pustaka
1. Marshall WJ.,Bangert ,SK.,Clinical
chemistry2010,6th Ed Mosby
2. Larson,DL.,Clinical chemistry,2017 Elsevier
3. Systemic abnormalities in Liver disease,July2020
4. Bishop,et.al.;Clinical chemistry, principle,
procedures,correlations,5th Ed,2005,Lippincot
Prof.Dr.Prihatini dr SpPK(K)2022 2
FUNGSI HATI
1. Metabolisme karbohidrat:
glyconeogenesis,glycogensintesis
2. Metabolisme lemak:
Sintesis asam lemak
Sintesis & ekskresi kolesterol
Sintesis lipoprotein
Ketogenesis
Sintesis asam empedu (bile acid) 2,5 hidroxilasi
vit D
Prof.Dr.Prihatini dr SpPK(K)2022 3
Prof.Dr.Prihatini dr SpPK(K)2022 4
FISIOLOGI HATI
• Normal berat 1400-1600 g
• Menerima darah :vena portal,arteri hati 15 ml/menit
• Struktur: lobus 1-2 mm lebar,
• Detoksikasi bhn kimia:porphyrin,bilirubin,albumin
Prof.Dr.Prihatini dr SpPK(K)2022 5
Prof.Dr.Prihatini dr SpPK(K)2022 6
FUNGSI HATI
• Metabolisme protein:
Sintesis plasma protein(sebagian faktor koagulasi)
sintesis urea dari ammonia.
• Metabolisme hormon:
Metabolisme & eksresi hormon steroid
• Bahan obat& asing:
metabolisme & ekskresi
Penyimpanan: glycogen, vitamin A, vitamin B12,Fe
• Metabolisme & eksresi:bilirubin Metabolisme & eksresi
Prof.Dr.Prihatini dr SpPK(K)2022 7
Metabolisme karbohidrat:
Starch &kompleks
polisakaride
Salivary amylase
Pancreatic amylase
disakaride
2 glukose Glukose
Glukose &
&fructose
galactose
Prof.Dr.Prihatini dr SpPK(K)2022 8
METABOLISME PROTEIN
INACTIVE ACTIVE
PEPSINOGEN PEPSIN
(STOMACH)
Enterokinase
ACTIVE
INACTIVE trypsin
TRYPSINOGEN PEPTIDE
(PANCREAS)
Peptidase(small
intestine & pancreas)
ASAM AMINO
Prof.Dr.Prihatini dr SpPK(K)2022 9
METABOLISME LEMAK
LIPID
Bile( Liver &
gall bladder)
EMULSIFIED
FAT
Pancreatic
lipase
MONOGLYCERIDE
& FATTY ACID
Prof.Dr.Prihatini dr SpPK(K)2022 10
BLOOD CELL DESTRUCTION
hemoglobin
Heme globin
iron biliverdin
Amino acid pool
Iron pool Unconjugated
bilirubin
(lipid soluble)
Unconjugated bilirubin +
Albumin(bilirubin/complex
makes bilirubin soluble in
blood)
Unconjugated bilirubin
+ Glucpronic acid
Prof.Dr.Prihatini dr SpPK(K)2022 11
BLOOD CELL DESTRUCTION
conjugated bilirubin
BILE CHANNELS (conjugated bilirubin is
water soluble)excreted with
bile
conjugated bilirubin
INTESTINE excreted with stools
Bacterial action
LIVER urobilinogen
KIDNEY
Feces urine
Prof.Dr.Prihatini dr SpPK(K)2022 12
PENYAKIT HATI
• Sindrom Gilbert
• Sindrom Crigler Najjar
• Sindrom Dubin Johson
• Hiperbilirubinemia,Jaundice,Kernicterus
• HEPATITIS A,B,C,D,E
Prof.Dr.Prihatini dr SpPK(K)2022 13
VIRUS HEPATITIS
Parameter Hepatitis A Hepatitis B Hepatitis Hepatitis Hepatitis
C D E
Virus Picorno Hepadnaviri- Flavirid Hepadna Not
family virus dae viridae clasified
Route Fecal oral Percutaneus Usually Usually
transmis- route permucosal abrupt abrupt
sion
Prof.Dr.Prihatini dr SpPK(K)2022 16
VIRUS HEPATITIS A DAN GAMBARAN KLINIS
Prof.Dr.Prihatini dr SpPK(K)2022 18
VIRUS HEPATITIS B DAN GAMBARAN KLINIS
VIRUS HEPATITIS B
• Penularan:jarum,hemodialisis,transplantrasi,transfusi,acu-
puncture,tatu,menembus tubuh,pencukur yg terinfeksi,sexual
intercourse,bayi dilahirkan ibu yg terinfeksi,pembantu yg 15-25%
menjadi kronik terinfeksi.
• Pemantauan HBV:antiHBV,HBsAg,antiHBs,antiHBcIgM,serokonversi
Hbe ke antiHBe menunjukkan keparahan,
• Serokonversi HBsAg ke antiHBs menetap.
• Kronik bila HBsAg 6 bulan dalam darah,
• petanda kronik: HBsAg, HBcAg,anti HBc
• Vaksin ada
Prof.Dr.Prihatini dr SpPK(K)2022 19
VIRUS HEPATITIS C DAN GAMBARAN KLINIS
Prof.Dr.Prihatini dr SpPK(K)2022 21
VIRUS HEPATITIS D DAN GAMBARAN KLINIS
VIRUS HEPATITIS D
• Tidak terinfeksi bila orang tak menderita hepatitis B
• Penularan:obat,transfusi,sexual intercourse
• HDV Coninfection/superinfection yg sdh terjangkit
HBV
• Masa inkubasi 3-7 minggu
• 70-80% kronik HBV Carrier HDV superinfeksi
• HDV kronik CIRRHOSIS
• Vaksin tidak ada tapi dpt dilindungi bila divaksin HBV
Prof.Dr.Prihatini dr SpPK(K)2022 22
VIRUS HEPATITIS E DAN GAMBARAN KLINIS
Prof.Dr.Prihatini dr SpPK(K)2022 23
VIRUS HEPATITIS E DAN GAMBARAN KLINIS
Prof.Dr.Prihatini dr SpPK(K)2022 24
Sindrom Gilbert
• Genetik
• Kekurangan gluconyl transferase
• Petanda:jaundice
• Kadar bilirubin & unconjugated bilirubin meningkat
Prof.Dr.Prihatini dr SpPK(K)2022 25
Sindrom Crigler Najjar
• Tipe I:
• gluconyl transferase (-)
• Unconjugated & kern icterus berat
• Enzim hati normal
• Albumin rendah
• Total bilirubin 20-50mg/dL
• Tipe II:
• gluconyl transferase rendah
• Kronik bilirubinemia
• kadar bilirubin 7-20 mg/dL
Prof.Dr.Prihatini dr SpPK(K)2022 26
Sindrom Dubin Johnson
• Genetik,autosomal
• Jaundice smp dewasa
• Keluhan: nyeri perut,anorexia,nausea/vomiting
• Pigmentasi hati
• Jarang ekskresi porphyrin urine.
Pemeriksaan lab:
• biopsi hati, serum bilirubin, ekskresi
coproporphyrin
Prof.Dr.Prihatini dr SpPK(K)2022 27
Hiperbilirubinemia,Jaundice,Kern
icterus
• Newborn
• Jaundice
• kulit,mata
• Eritrosit hemolisis
• bayi Kernicterus
• Kerusakan otak akibat hiperbilirubinemia
Prof.Dr.Prihatini dr SpPK(K)2022 28
Hasil laboratorium
berbagai penyakit Hati & bilier
Kondisi AST ALT ALP GGT BILIRUBIN
mg/dL
Gilbert N N N N 1-5
Prof.Dr.Prihatini dr SpPK(K)2022 29
Pola pemeriksaan laboratorium HEPATITIS B
TEST HASIL interpretasi
HBsAg Negatif Susceptible
antiHBc Negatif
antiHBs Negatif
Immune to natural
HBsAg Negatif infection
antiHBc Positif
antiHBs positif
antiHBs negatif
antiHBs negatif
Prof.Dr.Prihatini dr SpPK(K)2022 32
UJI FAAL HATI
SERUM ENZIM NORMAL INTERPRETASI
Alkalifosfatase(ALP) 13-39 U/L Meningkat:obstruksi
bilier,kolestatik hepatitis
Urine bilirubin 0
Urine urobilinogen 0-4 mg/24 jam Meningkat:hemolysis/shunting
portal blood flow
Prof.Dr.Prihatini dr SpPK(K)2022 34
UJI FAAL HATI
SERUM PROTEIN NORMAL INTERPRETASI
Prof.Dr.Prihatini dr SpPK(K)2022 36
Hasil laboratorium diagnosis penyakit hati
Prof.Dr.Prihatini dr SpPK(K)2022 37
AST(aspartate transaminase)
• TINGGI
• AST(aspartate transaminase) : Tidak spesifik untuk hati
• AST>ALT : PENYAKIT HATI BERAT(severe hepatocyte
injury)
• Acute exacerbation of autoimmune hepatitis
• Reaktif kronik hepatitis B
• Sindrom akut Budd-Chiari
• Peny.Wilson akut
Akibat: obat /racun menyebabkan penyakit hati
Prof.Dr.Prihatini dr SpPK(K)2022 38
AST(aspartate transaminase)
MILD INCREASE(< 300 IU/L TIDAK SPESIFIK TDPT:
• CIRRHOSIS
• VIRUS HEPATITIS KRONIK
• NONALCOHOL RELATED FATTYLIVER
DISEASE(NAFLD)
CHOLESTATIC LIVER DISORDER
HEPATOCELLULAR CANCER,CHOLANGIOCARCINOMA
& HEPATIC METASTATIC CANCER
ALCOHOLIC HEPATITIS
Prof.Dr.Prihatini dr SpPK(K)2022 39
AST(aspartate transaminase)
Meningkat ringan/normal:
• Hemochromatosis
• Drug induced liver disease: metothrexate/amiodarone
induce injury
• Kronik hepatitis B & Kronik hepatitis C
• NONALCOHOL RELATED FATTY LIVER DISEASE(NAFLD )
• Infiltrative liver dis.(hepatic sarcoidosis, amyloidosis)
• Αlpha-1 antitrypsin deficiency
• Primary biliary cholangitis
• Primary sclerosing cholangitis
Prof.Dr.Prihatini dr SpPK(K)2022 40
Hasil laboratorium diagnosis penyakit Hati
• GGT spesifik enzim hati:meningkat untuk peminum
alkohol
• HBsAg &HBsAb :membedakan akut atau kronik
hepatitis.
• HBsAg: timbul 1-3 bulan stl infeksi.
• Anti-HBc& Anti-HBs: bila penyakit tambah parah.
• Ab meningkat ,Ag menurun :pola berkaitan dg
keadaan akut, penyembuhan,membaik.
• HBV:kadar HBsAg tetap tinggi tak menurun,
• kronik HBV:antibodi anti-HB
Prof.Dr.Prihatini dr SpPK(K)2022 41
Hasil laboratorium diagnosis penyakit Hati
• Antibodi virus hepatitis: menentukan diagnosis
Hepatitis A,C,D,E
• HBV akut & kronik: anti –HBsAg,AntiHBc, antiHBc
IgM,&anti HBc.
IgM &IgG membantumembedakan current & past
infection diagnosis Hepatitis B
Anti –HAV, anti-HCV,anti-HDV anti-HEV:digunakan
diagnosis selain HBV
IgM antibody recent infection(bbp bulan)
IgG antibodylebih bbp bulan
Prof.Dr.Prihatini dr SpPK(K)2022 42
Pemeriksaan cholestasis
• Bilirubin: pigmen bile dihslkan pemecahan
hemeprotein dari Hb.Berikatan dg glucoronic acid
membentuk bilirubin glucoronic,yg lebih larut air.
• Unconjugated bilirubin: tak larut air & tak
dikeluarkan di urine,sbg berikatan dg albumin di
plasma.
• Conjugated bilirubin:dikeluarkan melalui saluran
empeduduodenum.Metabolisme feces
Prof.Dr.Prihatini dr SpPK(K)2022 43
Pemeriksaan cholestasis
Hiperbilirubinemia:
• Produksi bilirubin
• Pengambilan dari Hati /konyugasi menurun
• Ekskresi menurunjaundice
• Normal:total sbg besar unconyugated <1,2 mg/dL
• Unconjugated bilirubinemia:fraksi indirek bilirubin
• > 85% : produksi bilirubin (hemolysis);
• Fraksi mengevaluasi neonatal jaundice,bila pemeriksaan
LFT normal
• Gangguan konyugasi hati( Sindrom Gilbert );
• Unconjugated bilirubinemia <5 smp 6 mg/dL tdp pada hati
beradang
Prof.Dr.Prihatini dr SpPK(K)2022 44
Pemeriksaan cholestasis
Prof.Dr.Prihatini dr SpPK(K)2022 45
Pemeriksaan cholestasis
Prof.Dr.Prihatini dr SpPK(K)2022 46
Alkali phosphatase
Prof.Dr.Prihatini dr SpPK(K)2022 47
Alkali phosphatase
• Syphilitic (alkaline phosphatase)post transplant rejection
• Isolate elevation ( test hati normal):
• Focal liver lesions: abses,tumor
• Partial/intermittent bile duct obstruction:batu,striktur,
sclerosing cholangitis,cholangio carcinoma)
• Syphilitic hepatitis
• Infiltrative disorders
• Chronic cholestatic liver disorders: primary biliary
cholangitis,primary sclerosing cholangitis,drug induced liver
injury)
• Post liver transplant rejection
Prof.Dr.Prihatini dr SpPK(K)2022 48
Alkali phosphatase
Prof.Dr.Prihatini dr SpPK(K)2022 49
Gamma glutamyl transpeptidase (GGT)
• Kadar GGT /5’NUCLEOTIDASE dpt membedakan
gangguan ekstra hepatik dari ALP
• Meningkat: hepatobilier disfungsi,cholestasis
• Tak meningkat ok gangguan tulang selama anak &
hamil .
• GGT meningkat:rangsangan microsomal hati,
alkohol, antikonvulsan,warfarin
Prof.Dr.Prihatini dr SpPK(K)2022 50
Uji kapasitas sintetik hepar
• Protrombin time (PT)& international normalized ratio (INR)
• INR > akurat dari PT untuk memantau koagulasi
• PT/INR vit K : bernilai kemampuan hati membuat
fibrinogen & Vit K tgt faktor pembekuan:faktor II,VII,IX, &
X
• PT/INR:Meningkat pd hati yg jelek (failure)
• PT/INR tak meningkat: hepatocellular disfungsi
ringan,normal pd cirrhosis
• PT memanjang /INR abn: koagulopati, defisiensi vit K ,
malabsorbsi lemak,cholestasis.
Prof.Dr.Prihatini dr SpPK(K)2022 51
OBAT MENURUN INR:
• Antibiotika:dicloxacillin,nafcillin
• Azathioprine
• Antiepileptic:carbamazepine,phenobarbital,
phenytoin
• Vit K
Prof.Dr.Prihatini dr SpPK(K)2022 52
Uji kapasitas sintetik hepar
• HEPATOCYTE:membuat serum protein :α-,β-
globulin,albumin & sebg besar faktor pembekuan
(selain F VIII dihasilkan endotel pembuluh darah,
γ- globulin dibuat oleh sel B).
HEPATOCYTE: membuat protein dpt membantu
diagnosis gangguan spesifik:
• Alpha -1 antitrypsin (tidak ada/menurun pd
defisiensi alpha -1 antitrypsin )
• Ceruloplasmin(menurun pd peny Wilson)
• Transferrin (saturasi besi hemochromatosis)
• Ferritin ( sangat meningkat hemochromatosis)
Prof.Dr.Prihatini dr SpPK(K)2022 53
Uji kapasitas sintetik hepar
SERUM ALBUMIN:umumnya menurun pd gangguan penyakit hati
kronik,volume meningkat (ascites)
• Menurun sintesis dihati <3 g/dL(< 30 g/L):
• Cirrhosis lanjut
• Peny.hati berkaitan alkohol
• inflamasi kronik
• Malnutrisi protein
• Hipoalbumin disebabkan kehilangan dari ginjal sindrom
nefrotik.
• Paruh hidup albumin 20 hari kadar serum bbp minggu bisa
naik/turun
Prof.Dr.Prihatini dr SpPK(K)2022 54
Pemeriksaan laboratorium hati yg lain
AMMONIA
• Komponen nitrogen msk kolon (pencernaan
protein.mengeluarkan urea)digradassi bakteri
ammonia.Kmd diabsorbsi & V.Portal ke hati.
• Hati sehat:ammonia glutaminmetabolisme
ginjal ureaekresi.
• Pasien gangguan portal & peny.hati kronik
ammonia disirkulasi kemungkinan timbul
portosystemic (hepatic) encephalopathy.
Prof.Dr.Prihatini dr SpPK(K)2022 55
Pemeriksaan laboratorium hati yg lain
Gangguan hati lanjut kemungkinan ammonia
meningkat pada :
• Makan protein tinggi
• Perdarahan gastro intestinal
• Metabolik alkalosis
• Obat tertentu:
alkohol,barbiturate,diuretic,opiods,vaiproate.
• kemoterapi dosis tinggi
• Nutrisi parenteral
Prof.Dr.Prihatini dr SpPK(K)2022 56
Pemeriksaan laboratorium hati yg lain
• gangguan peny.ginjal
• latihan&istirahat otot
• Keracunan salisilat
• Shock
• Ureterosigmoidoscopy
• Infeksi saluran kemih(ISK) urease dihasilkan
P.mirabilis
Prof.Dr.Prihatini dr SpPK(K)2022 57
Pemeriksaan laboratorium hati yg lain
SERUM IMMUNOGLOBULIN
• Kadar meningkat ringan hepatitis akut
• Kadar Menengah(moderate) hepatitis kronik
• Kadar sangat tinggi autoimmune hepatitis.
Immunoglobulin tinggi pd bbp gangguan:
• IgM primary biliary cholangitis(biliary cirrhosis)
• IgA peny.hati kaitan dg alkohol
• IgG pd autoimmune hepatitis & viral hepatitis
Prof.Dr.Prihatini dr SpPK(K)2022 58
Pemeriksaan laboratorium hati yg lain
ANTIMITOCHONDRIAL ANTIBODIES:
Heterogenous antibodies >95% pasien primary biliary
cholangitis
Autoimmune hepatitis
Drug induced hepatitis
Other Autoimmune disorder:Myasthenia gravis, Autoimmune
thyroiditis,Addison dis., Autoimmune hemolytic anemia.
Antimitochondrial antibodies:membantu diagnosis
cholestasis (tak ada diluar hati obstruksi & primary
sclerosing cholangitis
Prof.Dr.Prihatini dr SpPK(K)2022 59
Pemeriksaan laboratorium hati yg lain
ANTIBODI YANG LAIN:
• Autoimmune hepatitis:antibodi otot
halus,antinuclear antibodies (ANA),antibodies liver-
kidney microsome tipe 1(anti LKM 1) sering
ditemukan.
• Primary biliary cholangitis:Antimitochondrial
antibody sebagai kunci diagnosis.
• Primary sclerosing cholangitis:
Perinuclear antineutrophil cytoplasmic antibodies (p-
ANCA)
Prof.Dr.Prihatini dr SpPK(K)2022 60
Pemeriksaan laboratorium hati yg lain
• ALPHA FETOPROTEINH(AFP):
• AFP glycoprotein yg dibuat yolk sac embrio & hati bayi
meningkat di neonates & ibu hamil.
• Normal:< 10 smp 20 ng/mL atau 10 smp 20 mg/L
• Hepatocellular Carcinoma (HCC)
• Serum AFP sesuai ukuran tumor, diferensiasi, metastase.
• AFP sampai 500 ng/mL:acute (fulminant) liver failure
• AFP TINGGI :embryonic terato Ca,hepatoblastoma pd
anak,hepatic metastase dari kanker GI,bbp cholangio
carcinoma
Prof.Dr.Prihatini dr SpPK(K)2022 61
Pemeriksaan laboratorium hati yg lain
HEPATIC FIBROSIS:
• Fibro test parameter beragam:
Aspartae aminotransferase to platelet ratio(APRI)
• Ultrasound elastography
• Vibration controlled transient elastography to
asses hepatic fibrosis;
• sebagian pasien hepatitis kronik C &
nonalcoholic fatty liver disease (NAFLD)
Prof.Dr.Prihatini dr SpPK(K)2022 62
Prof.Dr.Prihatini dr SpPK(K)2022 63
1.Latihan soal
1. Pasien dengan positif surface antigen,e antigen,
dan antibody surface,core dan antigen c terdapat
pada hepatitis yang mana?
A. Hepatitis A
B. Hepatitis B
C. Hepatitis C
D. Hepatitis D
E. Hepatitis E
Prof.Dr.Prihatini dr SpPK(K)2022 64
2.Latihan soal
• Pasien laki-laki 27 tahun periksa ke poli , ALT &
AST dan bilirubin. Pemeriksaan antigen dan
antibody hepatitis A,B,C negatif.Pasien tidak
pernah minum alkohol atau obat-obat
sebelumnya.Pasien tak pernah mual ,muntah,
demam,menggigil,hematemesis,melena ,diare,
obstipasi,berat badan tak menurn, keluarga tak ada
yang sakit seperti ini.Pemeriksaan fisik:
hepatomegali sedikit,serumCu & seroplasmin
menurun ,tapi kencing mengandung Cu.Diagnosis
pasien ?(Wilson disease)
Prof.Dr.Prihatini dr SpPK(K)2022 65
3.Latihan soal
• Laki-laki 30 tahun menderita demam fan
jaundice.Ke dokter dilakukan pemeriksaan HBs
antigen & anti –HBs antibody hasil negatif .
Pemeriksaan mana mendekati hepatitis B virus?
A. Antigen Hbe
B. anti –HBs antibody
C. anti –HBe antibody
D. Delta antigen
E. anti –HA antibody
Prof.Dr.Prihatini dr SpPK(K)2022 66
Terima kasih semoga manfaat
Prof.Dr.Prihatini dr SpPK(K)2022 67