TÜRK

DİLİ

DÖRDÜNCÜ DERS

14.06.2022
DİLBİLGİSİ 1
  1. Bir dilin iyi bilinmesi, kural ve
özelliklerinin eksiksiz bilinmesiyle
olanaklıdır. Ancak, unutmamalı ki
hiçbir dil kurallar yoluyla ortaya
GİRİŞ çıkmaz; kurallar, dilin yapısından ve
özelliklerinden doğar.
 2. Dil, kurallarını saptayıp
sistemleştirmemize olanak
verirken, bu kuralların doğru
uygulanması da dili geliştirir,
varsıllaştırır.

Dilbilgisi 14.06.2022
  3. Dil, canlı ve devingen bir
Giriş 2
olgudur; değişen koşullara ve
ortaya çıkan gereksinimlere göre
birtakım değişimlere uğrar,
yenilenir, gelişir.

14.06.2022 Dilbilgisi 3
  Seslerden cümleye kadar bütün dil birliklerini yapı,
anlam, görev ve kaynak bakımından inceleyen bilim
dalı dilbilgisidir.
 Dilbilgisinin şu alt bölümleri vardır:
DİLBİLGİSİ  1. Ses Bilgisi (Fonetik)
VE  2. Şekil Bilgisi (Morfoloji)
BÖLÜMLERİ  3. Söz Dizimi / Cümle Bilgisi (Sentaks)
 4. Köken Bilgisi (Etimoloji)
 5. Anlam Bilgisi (Semantik)
 6. Ağız Bilgisi (Diyalektoloji)

14.06.2022 Dilbilgisi 4
 TÜRKÇENİN SES ÖZELLİKLERİ
ÜNLÜLER
Başka bir sese gereksinim duymadan çıkarılabilen seslere “ünlü” denir.

Düz Yuvarlak
ÜNLÜLER

ünlüler ünlüler
Geniş Dar Geniş Dar
ünlüler ünlüler ünlüler ünlüler

Kalın (Art) a ı o u
ünlüler
Dilbilgisi 5
14.06.2022
  Türkçede bir sözcüğün ilk ünlüsü
kalınsa, sonraki ünlüleri de kalın; ilk
ünlüsü inceyse, sonraki ünlüleri de
incedir. Buna büyük ünlü uyumu
denir: kuşak, okul, bakıcı; yiyecek,
ekmek, görüşme…
ÜNLÜ  Türkçe olmalarına karşın ünlü
UYUMLARI uyumuna uymayan birkaç sözcük
1. Büyük vardır: anne, kardeş, elma, hani,
inanmak…
Ünlü Uyumu  Şu eklerle yapılan kimi sözcükler
ünlü uyumuna uymaz: -ken
(kalırken), -leyin (sabahleyin), -gil
(babamgil), -mtırak (yeşilimtırak), -
yor (geliyor), -daş (meslektaş), -ki
(yoldaki)…

14.06.2022 Dillbilgisi 6
  A) Türkçe sözcüklerde düz ünlülerden
(a, e, ı, i) sonra yine düz ünlü gelir:
gelincik, işletme, incelik, kısaca…
 Geniş-düz ünlüden sonra "b, m, v"
ünsüzleri varsa, sonraki seslemde
2. Küçük (hecede), kural dışı olarak , düz ünlü
Ünlü yerine dar-yuvarlak ünlü gelir:
Uyumu  kabuk;
 pamuk, yağmur, yamuk;
 kavuk, kavun, kavur-, kavuş-, savur-,
tavuk...

14.06.2022 Dilbilgisi 7
  B) Yuvarlak ünlülerden (o, ö, u, ü)
sonra ya dar yuvarlak (u, ü) ya da
düz geniş (a, e) ünlüler gelir:
ölümcül, görüntü, okuntu, koşucu,
konaklama...
Küçük Ünlü Uyumu  Türkçede geniş yuvarlak ünlüler (o,
2
ö), yalnızca ilk hecede bulunur.
 Bileşik sözcüklerde ünlü uyumu
aranmaz: gecekondu, bilgisayar,
hanımeli…

14.06.2022 Dilbilgisi 8
ÜNSÜZLER  Bir ünlüye gereksinim duyarak çıkarılan
seslere “ünsüz” denir.

SÜREKSİZ SÜREKLİ
(PATLAMALI)
SIZICI AKICI
Burun Ağız
Ağız Yanaklı Çarpmalı Yarı
Ünlü
Ötümlü Ötümsüz Ötümlü Ötümsüz Ötümlü
Dudak b p m
Diş-Dudak v f
Diş-Diş Eti d t z s n
Diş Eti-Ön c ç j ş l r
Damak
Ön Damak g k y

Art Damak ğ
Gırtlak
14.06.2022
h
Dil, Dilin Özellikleri ve Türkçe 9
  Ses Tellerinin Durumuna Göre: Oluşumları
sırasında ses tellerini titreştiren seslere
ötümlü (tonlu/sedalı), titreştirmeyenlere
ötümsüz (tonsuz/sedasız) denir. Ünlülerin
tamamı ses tellerini titreştirir, dolayısıyla
ÜNSÜZLER 2 ötümlüdür.
 Oluşum Yerlerine Göre: Ünsüzün, ses yolunda
engelle karşılaştığı, boğumlandığı bölgeye
oluşum yeri denir. Türkçedeki ünsüzler bu
açıdan şöyle gruplandırılabilir: 1. Dudak (Çift
dudak) Ünsüzleri, 2. Diş-Dudak Ünsüzleri, 3.
Diş-Diş Eti Ünsüzleri, 4. Diş Eti-Ön Damak
Ünsüzleri, 5. Ön Damak Ünsüzleri, 6. Art
Damak Ünsüzü, 7. Gırtlak Ünsüzü.

14.06.2022 Dilbilgisi 10
  Havanın Çıkış Yerine Göre: Ünsüzler
boğumlanırken havanın ağızdan veya
burundan çıkarılmasına göre ikiye ayrılır:
1. Ağız Ünsüzleri, 2. Burun (Geniz)
Ünsüzleri.
ÜNSÜZLER 3  Sürekli veya Süreksiz Oluşlarına Göre:
Bazı ünsüzlerin oluşumu sırasında, hava
akımı tam bir engelle karşılaşır ve ses bir
patlamayla çıkar. Böyle ünsüzlere
süreksiz (patlayıcı) ünsüz denir.

14.06.2022 Dilbilgisi 11
  Türkçe sözcüklerde ötümlü ünsüzler (b,
c, d, g, ğ, j, l, m, n, r, v, y, z) ötümlü
ünsüzlerle; ötümsüz ünsüzler (ç, f, h, k,
p, s, ş, t) ötümsüz ünsüzlerle yan yana
gelebilir. Buna ünsüz uyumu denir: gör-
ÜNSÜZ gü, söz-lü, ek-siz…
UYUMU  Sözcük sonuna gelen eklerde olduğu
gibi sözcük içinde de bu uyum görülür:
eski, başka…
 İç seste görülen bu uyum, yabancı
kökenli sözcüklerde de kendini gösterir:
tespit (tesbi:t), içtima (ictima:), cüppe
(cübbe)…
14.06.2022 Dilbilgisi 12
  1. Türkçe kökenli sözcüklerde birincil
uzun ünlü yoktur. Yad sözcüğü yad eller
tamlaması içinde uzun ünlüyle (ya:d)
söylenir. Yarın sözcüğünün de uzun
ünlüyle söylendiği görülür.
TÜRKÇE  İçinde birincil uzun ünlü görülen tüm
SÖZCÜKLERDE sözcükler yabancıdır: âlem, cahil (ca:hil),
OLMAYAN SES mavi (ma:vi), tarih (ta:rih)…
ÖZELLİKLERİ  Türkçe kökenli sözcüklerde bazı ses
olaylarıyla, özellikle “ğ” düşmesi sonucu
ortaya çıkan ikincil uzunluklar yaygındır:
yağ (ya:), uğur (u:r/uur), düğme (dü:me),
yağmur (ya:mur)…

14.06.2022 Dilbilgisi 13
  2. Türkçede birincil ikiz ünlü (diftong)
Türkçe Sözcüklerde yoktur: şiir, saat…
Olmayan Ses Özellikleri
2  3. Türkçede iki ünlü yan yana gelmez:
şair, kuaför, Suat, sual…

14.06.2022 Dilbilgisi 14
  4. Türkçe sözcük kökünde ikiz ünsüz yoktur:
bakkal, dikkat, teşekkür, seyyar, millet…
 Sözcük sonunda ikiz ünsüz barındıran
yabancı sözcükler, Türkçede ünsüzlerden biri
düşürülerek kullanılır: ret (redd), fen (fenn),
hür (hürr)… Bu türden sözcükler ünlüyle
Türkçe Sözcüklerde başlayan bir ek aldıklarında çokluk asıllarına
Olmayan Ses Özellikleri dönerler: hakkında, reddetmek…
3
 İkiz ünsüz taşıyan anne ve elli gibi Türkçe
sözcükler ses olayları sonucu ortaya
çıkmıştır.
 Köklerle eklerin birleşme yerlerinde ikiz
ünsüz oluşabilir: yol-lar, bık-kın, ses-siz…

14.06.2022 Dilbilgisi 15
  5. Türkçe sözcük kökünde ikiden fazla
ünsüz yan yana gelmez: elektrik,
Türkçe Sözcüklerde
Olmayan Ses Özellikleri
kontrol, sfenks…
4  Ekleşme durumunda ise üç ünsüz yan
yana gelebilir: Türk-çe, alt-lık, denk-
lik…

14.06.2022 Dilbilgisi 16
  6. Türkçede j, f, h ünsüzleri yoktur.
 “j” ünsüzünü gördüğümüz her sözcük
yabancıdır: jilet, pijama, baraj…
 “h” ve “f” ünsüzleri ise, Türkçe
Türkçe Sözcüklerde sözcüklerde ses değişmeleriyle (hani,
Olmayan Ses hangi, daha, öfke, ufak, ufalamak…)
Özellikleri 5 veya yansımalarda ve ünlemlerde of
(oflamak), hışırtı, oh, üf (üflemek) vb.)
karşımıza çıkar.
 Bu ünsüzler alıntı sözcüklerde, sözcüğün
her yerinde bulunabilir: hikâye, sabah,
ifade, fark, af…
14.06.2022 Dilbilgisi 17
  7. Türkçe kökenli sözcüklerin başında c,
ğ, l, m, n, p, r, ş, v, z ünsüzleri genel
olarak bulunmaz: cennet, miras,
nasihat, para, radyo, şikâyet, vakit,
zahmet…
 İstisna olanların çoğu ses olaylarıyla
Türkçe Sözcüklerde
Olmayan Ses Özellikleri
ilgilidir: ciyaklamak, civciv, cibinlik
6 (cibin: sinek<Ana Türkçe çı:pın); lakırdı,
lıkır lıkır; melemek, mışıl mışıl, meme,
mama; niçin, nasıl, nitelik, nicelik,
nitekim, ninni, nanay; rap rap (yürü-);
şişman, şişmek, şimdi, şöyle, şurası;
var-, ver-, vur-, vay, vızıltı, viyaklamak;
zırlamak, zangır zangır, zıplamak…
14.06.2022 Dilbilgisi 18
  8. Türkçe sözcük ve hece başında iki
ünsüz bulunmaz. Bu türden sözcüklerin
hepsi yabancıdır: spor, trafik, tren…
 9. Türkçe sözcüklerin sonunda b, c, d, g
Türkçe Sözcüklerde
Olmayan Ses Özellikleri ünsüzleri bulunmaz: kitap (kitab), tabip
7 (tabi:b), metot (method), fert (ferd)…
 Şu sözcükler Türkçedir: Ad (isim), yad
(yabancı), od (ateş), öd (safra kesesi),
sac (ekmek pişirmeye yarayan alet).

14.06.2022 Dilbilgisi 19
  10. Türkçe sözcüklerde hece ve sözcük
sonunda şu ünsüz çiftleri bulunabilir:
 -lç, -lk, -lp, -lt: ölç-, ilk, kalk-, alp, alt…
 -nç, -nk, -nt: sevinç, denk, ant…
Türkçe Sözcüklerde  -rç, -rk, -rp, -rs, -rt: sürç-, Türk, sarp, sars,
Olmayan Ses yoğurt…
Özellikleri 8
 -st: ast, üst…
 -şt: hişt, kışt, pişt…
 Yabancı kökenli sözcüklerde başka ünsüz
çiftleri görülebilir: aşk, alyans, film, çift, harf,
misk, kapitalizm, zevk, semt, risk…

14.06.2022 Dilbilgisi 20
  a) “p, ç, t, k” ünsüzlerinden biriyle biten
bir sözcüğe ünlüyle başlayan bir ek
geldiğinde, bu ünsüzler yumuşayarak “b,
c, d, ğ”ye dönüşür: kitap-ı>kitabı, kâğıt-
TÜRKÇENİN SES a> kâğıda, sokak-a>sokağa…
OLAYLARI  “p, ç, t, k” ünsüzlerinden biriyle biten
1. ÜNSÜZ özel adlar ünlüyle başlayan bir ek
YUMUŞAMASI aldıklarında, ünsüz yumuşaması
söyleyişe yansır, yazıda gösterilmez:
Mehmet’in (Mehmedin), Zonguldak’ın
(Zonguldağın)…

14.06.2022 Dilbilgisi 21
  b) Genellikle tek heceli olan ve “p, ç, t,
k” ünsüzlerinden biriyle biten kimi
Türkçe sözcüklerde bu durum görülmez:
süt-ün> sütün, saç-ınız>saçınız, tek-
i>teki…
 c) “nk” ile biten sözcükler ünlüyle
1. Ünsüz başlayan bir ek aldıklarında, “k” ünsüzü
Yumuşaması II
“g”ye dönüşür: çelenk-i>çelengi, renk-
i>rengi…
 d) “g” ile biten Batı kökenli sözcüklere
ünlüyle başlayan bir ek getirildiğinde,
“g” ünsüzü “ğ”ye dönüşür: filolog-
a>filoloğa, diyalog-u>diyaloğu…
14.06.2022 Dilbilgisi 22
  Kimi sözcüklerin son hecesinde
2. DAR bulunan dar ünlü, bu sözcükler
ÜNLÜ ünlüyle başlayan bir ek aldığında
DÜŞMESİ düşer: ağız-ım>ağzım, ufuk-a >
ufka, şehir-e>şehre…

14.06.2022 Dilbilgisi 23
  a) “a” ve “e” ünlülerinden biriyle biten
eylem kök ya da gövdeleri “-yor” eki
aldıklarında, “a” ünlüsü “ı” ya da “u”ya,
“e” ünlüsü ise “i” ya da “ü”ye dönüşür.
3. “y” Bu durum yazıya da yansır: başla-yor>
ÜNSÜZÜNÜN başlıyor, gözle-yor> gözlüyor…
DARLAŞTIRICI  b) “de-” ve “ye-” eylemleri, -yor eki
ETKİSİ aldığında ve ünlüyle başlayan bir ek alıp
araya “y” kaynaştırıcısı girdiğinde,
sonlarındaki “e” ünlüsü “i”ye dönüşür:
de-yor> diyor, de-y-ecek>diyecek, ye-
yen> yiyen.

14.06.2022 Dilbilgisi 24
  c) Son sesi “a” ya da “e” olan
sözcüklere gelen –ecek, -en, -erek vb.
eklerle araya giren “y” kaynaştırıcısı, bu
«y» Ünsüzünün ünlülerin darlaşmasına neden olur; ama
Darlaştırıcı Etkisi 2 bu durum, yalnızca söyleyişte kalır,
yazıya yansımaz: başlayan (başlıyan),
ağlayarak (ağlıyarak)…

14.06.2022 Dilbilgisi 25
  Konuşma ya da okuma sırasında
bir seslemin (hece) ya da sözcüğün
VURGU ötekilerden daha baskılı
söylenmesine vurgu denir.

14.06.2022 Dilbilgisi 26
  Sözcüğün bir hecesinin diğerlerine göre daha
vurgulu söylenmesidir.
 Türkçede vurgu genellikle son hecededir:
yağmur, alan, koştur…
 Bazı sözcüklerde ise bu kurala
SÖZCÜK uyulmaz: Türkiye, Almanya,
VURGUSU İngiltere, Hindistan, İzmir;
sabahleyin; haydi, hayır, evet;
gitmemek, kalkmıyor; anne,
teyze; bugün, biraz,
Cumartesi, kahverengi.

14.06.2022 27
 Cümlede en önemli sözcük, vurgu
ile belirtilir. Cümle vurgusunun iki
yolu vardır.
I. Anlamca önemli olan sözcük sona
kaydırılır:
CÜMLE Sen bu kitabı bu gece okumalısın.
VURGUSU (zaman)
Sen bu gece bu kitabı okumalısın.
(nesne)
Bu kitabı bu gece sen okumalısın.
(kişi)

14.06.2022 Dilbilgisi 28
  II. Belirtme vurgusundan
yararlanılarak yapılan vurgu:
 Ben seni kıyıda gördüm. (Başkası
değil, ben)
 Ben seni kıyıda gördüm. (Başkasını
CÜMLE VURGUSU
2 değil, seni)
 Ben seni kıyıda gördüm. (Başka
yerde değil, kıyıda)
 Ben seni kıyıda gördüm. (Gördüm,
yadsıyamazsın.)

14.06.2022 Dilbilgisi 29
  Erdoğan Kul, Türk Dili, ANKUZEM Yayınları, Ankara,
2013.
 Ali Yakıcı vd., Türk Dili ve Kompozisyon Bilgileri, Yargı
Yayınevi, Ankara, 200?
Kaynakça  Nurettin Demir vd., Türk Dili Yazılı ve Sözlü Anlatım,
Nobel Yayın Dağıtım, Ankara, 2009.
 Muhittin Bilgin, Anlamdan Anlatıma Türkçemiz, Anı
Yayıncılık, Ankara, 2006.

14.06.2022 Dilbilgisi 30