Gramatyka języka polskiego

PRZYMIOTNIK
 Przymiotnik – najważniejsze informacje

 PRZYMIOTNIK jest częścią mowy nazywającą właściwości osób,

przedmiotów, zjawisk, procesów, cech itp., np. błyskotliwy, żywiołowy,
stopniowy, regularny, sprawdzalny, jaskrawy. Odmienia się przez rodzaje,
przypadki i liczby. Typowe funkcje składniowe przymiotników to przydawka i
orzecznik.
 Leksemy przymiotnikowe mogą być nazwami cech inherentnych (niezależnych)
przedmiotów - wtedy nazywamy je j а к o ś с i o w у m i, np. biały, dobry, głupi,
hojny, krępy, pusty, rudy, szczery, wolny, lub nazwami cech zależnych,
pośrednich, wskazujących na jakąś właściwość charakteryzowanego przedmiotu
poprzez jego związek z innym przedmiotem -czyli przymiotnikami relacyjnymi,
np. blaszany, francuski, historyczny, kolumnowy, ligustrowy, mydlany,
nadnotecki, praworęczny, sumeryjski, twardogłowy, zachodnioeuropejski,
żywiczy.
 Przymiotnik – najważniejsze informacje

 Przymiotniki jakościowe podlegają dalszym modyfikacjom

morfologicznym -wyrażana przez nie cecha może być wzmocniona
lub osłabiona w wyniku stopniowania, np. inteligentny —
inteligentniejszy, najinteligentniejszy; duży - większy, największy;
rudy -bardziej rudy, najbardziej rudy; mniej rudy, najmniej rudy.
Leksemy tej grupy są podstawami słowotwórczymi przysłówków z
wykładnikiem -e, -o, np. sympatyczny - sympatycznie, wesoły -
wesoło, również podlegających stopniowaniu.
 Przymiotnik – najważniejsze informacje

Przymiotnik jest to część mowy, dzięki której wiemy, jaki

ktoś lub jakie coś jest. Określa więc cechy i właściwości osób,
rzeczy, zwierząt, pojęć i stanów. Odpowiada na pytania: jaki?
który? czyj? Łączy się z rzeczownikiem, tworząc z nim
związek zgody.

Przymiotnik to odmienna część mowy odpowiadająca na

pytania jaki? (jaka? jakie?), który? (która? które?), czyj?
(czyja? czyje?). Określa cechy i właściwości.
 Przymiotnik – najważniejsze informacje

Uwaga!
Niedokładne zrozumienie definicji przymiotnika może
doprowadzić do pomylenia go z rzeczownikiem lub
przysłówkiem. Rzeczownik nazywa cechy i właściwości,
zaś przymiotnik je określa. Także przysłówek może być
pomylony z przymiotnikiem, gdyż odpowiada na bardzo
podobne pytanie: jak? Spójrz na poniższą tabelę ukazującą
różnice pomiędzy rozpoznawaniem tych części mowy.
 Przymiotnik – najważniejsze informacje

Jak zapamiętać, co określa przymiotnik? Słowo przymiot oznacza

inaczej cechę lub właściwość i mówi, jakie coś lub jaki ktoś jest:
 dom – wielki, okazały, staromodny, nowoczesny, przytulny, rodzinny
 szef
– sprawiedliwy, władczy, apodyktyczny, przyjacielski, wyrozumiały
 miłość
– wielka, namiętna, rodzicielska, doskonała, niewinna, platoniczna, bra
terska
 Sprawdź, czy rozpoznajesz przymiotniki!

Dzięki poniższemu quizowi możesz przećwiczyć

wskazywanie przymiotników. Pamiętaj, na jakie
pytania odpowiada przymiotnik, i staraj się nie pomylić
go z rzeczownikami i przysłówkami. 

https://docs.google.com/forms/d/e/
1FAIpQLSen7kUmT4TRRkwvgxjlYCMA3Uf6EkWhnbUP_u55krJAF
h9Fkg/viewform
 Odmiana przymiotnika

Przymiotnik odmienia się przez przypadki, liczby oraz rodzaje.

Odmianę przez przypadki nazywamy deklinacją.

Przymiotnik odmienia się przez przypadki, liczby i rodzaje. By

zapamiętać pytania przypadków, skorzystać możesz z podpowiedzi i
ułożyć sobie prostą historyjkę. Gdy deklinujemy wyraz, w zależności
od przypadka zmienia się jego końcówka fleksyjna, zaś ta część, która
pozostaje taka sama to temat fleksyjny. Zdarza się, że w obrębie
tematu następuje wymiana głosek, np. ó:o, rz:r, ch:sz, t:ć itp. Takie
zjawisko nazywamy obocznością.
 Odmiana przymiotnika

 Odmiana Rodzaj przymiotnika przesądza o doborze końcówek deklinacyjnych.

Naruszenie normy językowej zdarza się w związku z pewnymi formami rodzaju
męskiego i nijakiego:
 1. Końcowa spółgłoska tematyczna przymiotników określających rzeczowniki
męskooso-bowe wM.to ulega całkowitemu lub częściowemu zmiękczeniu. W związku
z tym przybierają one (po spółgłosce miękkiej) końcówki -i, np. biały najemnik - biali
najemnicy; chudy literat -chudzi literaci; lichy doradca — lisi (rząd.) doradcy, młody
pianista — młodzi pianiści; potulny mąż -potulni mężowie, a po półmiękkiej
(stwardniałej) - końcówki -y, np. długonogi biegacz -długonodzy biegacze, mądry
polityk — mądrzy politycy, polski wynalazca —polscy wynalazcy, rzutki biznesmen —
rzutcy biznesmeni, szczery dyskutant — szczerzy dyskutanci, tęgi rzeźnik -tędzy rzeźnicy,
ubogi student — ubodzy studenci, wysoki koszykarz — wysocy koszykarze.
 Odmiana przymiotnika

 Niektóre rzeczowniki nazywające pary małżeńskie, mimo posiadania formalnych cech

liczby pojedynczej, wymagają określeń w liczbie mnogiej, np. przemili Janostwo,
drodzy wujostwo, szanowni państwo; formy z przymiotnikami w lp: *przemite
Janostwo, *drogie wujostwo (napisało do nas), *szanowne państwo (widzą to po raz
pierwszy) są rażącymi błędami.
 Określenia rzeczowników męskoosobowych o temacie zakończonym na -c, -cz, dz, -ż
mają identyczne formy M. lp i Im, np. gorący zwolennik - gorący zwolennicy; niepijący
szewc -niepijący szewcy; wierzący pisarz — wierzący pisarze; pojedynczy obrońca -
pojedynczy obrońcy; przedsiębiorczy kierownik - przedsiębiorczy kierownicy; szaleńczy
wojownik - szaleńczy wojownicy; zaborczy ojciec — zaborczy ojcowie; cudzy syn —
cudzy synowie; chyży zawodnik -chyży zawodnicy, hoży młodzieniec - hoży młodzieńcy;
świeży doktor — świeży doktorzy. Wyjątkiem jest przymiotnik duży, M. Im - duzi
(chłopcy).
 Odmiana przymiotnika

 Narzędnik i miejscownik przymiotników męskich i nijakich mają końcówkę -

ym, np. z miłym kolegą, o najlepszym zawodniku, spotykane niekiedy formy na -
em są południo-wopolskimi regionalizmami, np. z małem dzieckiem, w dobrem
towarzystwie. Końcówka -em z kolei jest typowym zakończeniem narzędnika
rzeczowników męskich i nijakich, np. z przystojnym spikerem, nad stylowym
stołem. Przymiotniki mogą przybierać takie końcówki tylko wtedy, kiedy są
nazwami geograficznymi, pełniącymi w zdaniu funkcję rzeczowników, np. w
Białostockiem, Bydgoskiem, Lubelskiem, Poznańskiem, Rzeszowskiem,
Sieradzkiem. Wyjątkiem jest nazwa Wysokie Mazowieckie, odmieniana w N. i
Ms. Ip jak rzeczownik: (w) Wysokiem Mazowieckiem.
 Jak określić przypadek przymiotnika?
 Pamiętaj, by zawsze patrzeć na kontekst zdania! Przymiotnik najczęściej łączy
się z rzeczownikiem. W zdaniu oba będą miały taki sam przypadek. Pamiętaj –
zawsze patrz na całe zdanie! Dwa pozornie takie same przymiotniki mogą mieć
całkiem różne przypadki.
 Na ulicy rósł wielki dąb. rósł: kto? co? wielki dąb – mianownik
 Ze swojego okna widziałam wielki dąb.
widziałam: kogo? co? wielki dąb – biernik
 Dzisiaj cały dzień nie było w szkole mojego zdolnego kolegi.
nie było: kogo? czego? zdolnego kolegi – dopełniacz
 Bardzo wyraźnie widzę na nagraniu mojego zdolnego kolegę.
widzę: kogo? co? zdolnego kolegę – biernik
 Zawsze zwracaj uwagę na zdanie i to, w jakim kontekście występuje dany
przymiotnik.
 Rodzaj gramatyczny przymiotników

 Przymiotniki występują w pięciu rodzajach. W liczbie pojedynczej mogą mieć

rodzaj męski (TEN), żeński (TA) lub nijaki (TO). W liczbie mnogiej
rozróżniamy rodzaj męskoosobowy (dotyczy mężczyzn), oraz
niemęskoosobowy (pozostałe określenia).
 Liczba pojedyncza:
 rodzaj męski – TEN ciepły (koc)
 rodzaj żeński – TA ładna (kolia)
 rodzaj nijaki – TO wygodne (krzesło)
 Liczba mnoga
 rodzaj męskoosobowy – CI mili (kierowcy)
 rodzaj niemęskoosobowy – TE miłe (panie) małe (dzieci)
 Przymiotniki nieodmienne
Istnieją w naszym języku przymiotniki, które nie
odmieniają się ani przez przypadki, ani przez liczby i
rodzaje. Zwykle są to słowa zapożyczone z innych
języków. Przykładami takich przymiotników są
wyrazy: super (koleżanka), hiper (inflacja), mini (sukie
nka), midi (spódnica), maxi (suknia), khaki (kombinezo
n), moro (mundur), ecru (kolor), top (modelka), bikini (
kostium), bordo (pomadka).
 Przymiotniki nieodmienne
Przymiotniki nieodmienne
Niektóre przymiotniki (najczęściej zapożyczone) nie odmieniają się ani
przez rodzaje, ani przez liczby, ani przez przypadki, np. (kostium)
bikini, (włosy) blond, (skarpety) bordo, (buty) ecru, (spodnie) khaki. W
odróżnieniu od przymiotników odmiennych, umieszczanych na ogół
przed wyrazami określanymi, np. celny argument, dumny watażka,
mądry przywódca, przebiegły negocjator, przymiotniki nieodmienne
mają najczęściej szyk postpozycyjny (po wyrazie określanym), np. szal
lila, źrebak palomino 'o kremowej sierści', tkanina boucle.
 Stopniowanie przymiotnika

Przymiotniki, podobnie jak utworzone od nich przysłówki,

ulegają stopniowaniu. Pozwala to ukazać natężenie danej
cechy (coś może być białe, ale inne bielsze, zaś
kolejne najbielsze). Wyróżniamy trzy stopnie – równy,
wyższy i najwyższy. Ponadto istnieją trzy rodzaje
stopniowania – proste (inaczej nazywane regularnym),
nieregularne (w ten sposób stopniują się cztery
przymiotniki: dobry, zły, duży, mały) oraz opisowe (gdy
dodajemy słowo „bardziej” lub „mniej”).
 Stopniowanie przymiotnika

 Istnieje też coś takiego, jak „stopniowanie w dół”, wówczas

obok równego pojawiają się stopnie niższy i najniższy. Taki
rodzaj stopniowania zawsze jest opisowy:
 doskonały, mniej doskonały, najmniej doskonały –
stopniowanie opisowe,
 odpowiedni, mniej odpowiedni, najmniej odpowiedni –
stopniowanie opisowe,
 tradycyjny, mniej tradycyjny, najmniej tradycyjny –
stopniowanie opisowe.
 Przymiotniki, które się nie stopniują

Część przymiotników nie ulega stopniowaniu. Te przymiotniki, które

pochodzą od rzeczowników i oznaczają stałą niezmienną cechę,
występują tylko w stopniu równym, np.: drewniany (od rzeczownika
drewno), szklany (od rzeczownika szkło), marmurowy (od
rzeczownika marmur), plastikowy (od rzeczownika
plastik), gumowy (od rzeczownika guma), stalowy (od rzeczownika
stal) itp. Nie stopniują się również te przymiotniki, które oznaczają
cechę
niezmienną: wieczny, polski, włoski, rosyjskie, roczna, wczorajsza, ban
kowy, elektryczny itp.
 Błędy w stopniowaniu przymiotników

Uwaga! 
Często słyszy się sformułowania typu bardziej
miększy czy bardziej weselsze.
Są one błędne! Ze słowem „bardziej” w stopniu
wyższym łączy się przymiotnik w zwykłej formie, czyli
poprawnie będzie: 
bardziej miękki (inaczej miększy) i bardziej
wesoły (inaczej weselszy).
Sprawdź, czy potrafisz rozpoznać stopień przymiotnika!

Gra znajdująca się pod poniższym linkiem pozwoli ci

sprawdzić, czy właściwie określasz rodzaj
stopniowania oraz stopień. Powodzenia!

https://learningapps.org/watch?v=px08a6mxa21

https://learningapps.org/watch?v=pnvam12rc18
 Pisownia

 Łącznie piszemy większość przymiotników złożonych, np.

teoriomnogościowy, teoretycznoliteracki, wczesnośredniowieczny,
mrozoodporny. Wyjątkami pisanymi z łącznikiem są przymiotniki
złożone o strukturze współrzędnej (równorzędnej hierarchicznie),
np. (strój) granatowo-biaty, {porozumienie) belgijsko-polskie, oraz
przymiotniki od trzech podstaw słowotwórczych, jeżeli dwie
pierwsze są rzeczownikami lub przymiotnikami połączonymi spójką
-o-, np. środkowo-wschodnio-europejski. Łącznik jest zbędny w
przymiotnikach powstałych od dwuwyrazowych nazw
geograficznych, np. zachodnioeuropejski.
 Pisownia

 Zróżnicowanie pisowni tak samo brzmiących przymiotników służy

wyeksponowaniu odmienności znaczeniowych. Zapis tkanino: złotobrązowa
rozumiemy jako charakterystykę koloru brązowego z odcieniem złotym, zapis
tkanina złoto-brązowa może oznaczać przeplatanie się wzoru (deseniu)
brązowego z wzorem złotym, np. w postaci pasków, kraty.
 Pisownia wielką literą obowiązuje tylko w odniesieniu do przymiotników
wchodzących w skład nazw geograficznych, np. Jura Krakowsko-
Częstochowska; Puszcza Niepołomicka, Tomaszów Lubelski, oraz
przymiotnikowych nazw ziem (regionów), jeżeli nie są określeniami
rzeczowników, lecz samodzielnymi częściami zdania (tzn. są formalnymi
przymiotnikami, a funkcjonalnymi rzeczownikami), up. Lubelskie, Szczecińskie,
Wrocławskie.
 Pisownia nie z przymiotnikiem

 „Nie” z przymiotnikami w stopniu równym zawsze piszemy razem

(niezły, niechętny, niemądry), zaś w stopniu wyższym i najwyższym
osobno (nie lepszy, nie najlepszy, nie chętniejszy, nie
najchętniejszy, nie mądrzejszy, nie najmądrzejszy).
 Wyjątkiem są takie przymiotniki, które nie są zaprzeczeniem, a
oznaczają jakąś cechę. Rozpoznać je można po tym, że w stopniu
najwyższym cząstka „naj” znajduje się na początku wyrazu
(np. niegrzeczny, niegrzeczniejszy, najniegrzeczniejszy; niedołężny, 
niedołężniejszy, najniedołężniejszy).
 Krótkie formy

Krótkie formy przymiotnikowe, np. kontent, łaskaw, pełen, pewien,

rad, wart, wesół, zdrów, uchodzące we współczesnej polszczyznie za
nieco przestarzałe czy książkowe, mogą występować wyłącznie jako
orzeczniki, np. Wart Pac pałaca, wart i pałac Paca; Syn pani zdrów
być musi, gdy tak głośno krzyczał.
 Sprawdź się!

Pod poniższym linkiem znajdziesz quiz sprawdzający Twoją

umiejętność poprawnego zapisywania partykuły „nie” z
przymiotnikami.

https://learningapps.org/watch?v=pbwi30iq218