ANG MGA BAYANI NG SAN SALVADOR

PRESCILLO N. BERMUDES
Kung magawi ka sa San Salvador, mapapansin mo agad ang magandang plasa sa
kabayanan. Kung may panahon ka,pwede kang dumaan sa tabi, dito’y nakahilera ang
mga posting bilog na ang tuktok ay tila mga malalaking berdeng lobong inililipad ng
hangin.Ang liwasan sa gawing kanluran gayunaman ang tunay na nakabibighani.
Upang lubos mo itong mapagmamasdan,kailangang pumasok ka sa isa sa apat na
gate dahil nababakuran ang boung liwasan. Maeengganyo ka, kahit sa tarangkahan E
pa lamang. Sadyang kaaya-aya ang pagkakaukit ng mga punong saging na may
bunga. Nagsisilbing magkabilang poste ang mga punong ito na siya namang
pinagkabitan ng bakal na arko nakalimbag ang ganito:
Liwasan ng mga magbubukid-tuloy po kayo. Sementado ang tarangkahang ito.
 M

kahit tag-init, sariwa at malabay ang mga halamang nakatanim sa mga palmera, lalo na ang mga
tanim na San Francisco na parang sinadya ng Maykapal na pintahan ang mga dahon ng
magkakakhalong kulay ng dilaw, pula , granate , ubi at krema.Hugis mulang baklad ang mga isda:
mga lunod na dalag,kumikiwal na hito, yapak ng gurami at araro na nasa unahang tila ulanan ang
mga binhi ng
burasi.May tila bukirin na may modelong tahanang isang magbubukid at kanyang masaklaw na
bakuran at bukirin.Totoong gulay at halaman ang mag nakatanim sa bakuran at totoong palay
naman na inani at binungkosmula sa mga huwarang bukirin ang nasa kamarin. Katungkulan mga
agrikulturista ng bayan ang pangangalaga sa “mala-bukid” na ito. Nagsisilbi ring modelo para
ipakita ang wastong gamit ng maga bagong kasangkapan sa pagsasaka.
Kapag ngalay kana sa kakatayo, may upuan din naman na yari sa kawayan at

nasa lilim na napapyungan din ng matitibay na kawayan at matikas na pan-aw.

Pwede ka rin naming buong tiwasay na sumalpak na lamang sa damuhan dahil

tela berdeng alpombra itong nakalatag sa parke, para ring isang maaliwalas na salas.

Marami at iba-iba ang libangang pambata kagaya ng padausdusan o slide,

swing, baras, seesaw at skating rink. Tuwing hapon, maraming bata ang

naglalaro rito laluna kapag hapon ng sabado at linggo. Dahil sa mga bagay na

ito, sadyang may halina ang plasa ng San Salvador.

Subalit sa kabila ng tikas ng liwasan, may isang bagay na masasabing kulang.
Kapansin-pansin ang kawalan ng monument o bantayog ditto. Masasabing
parang balewala sa mga taga-San Salvador ang bagay na ito. Pero hindi , ang
totoo’y matagal nang nasa isip ito ni Mayor Virgo Dulay, ang tinuturing ama ng
bayan. Ang munisipyo ay tila isang maliit na palasyong nakatayo sa gawing
Silangan ng parke. Tulad ng karamihang bulwagang patayo ng gobyerno, ito
ay may pinturang mapusyaw na dilaw.
Panahon ng nga upang magtayo ng mga bantayog sa gitna ng plasa, ito ang
pasiya ni Mayor. Inilibot niya ang paningin sa kawalan ng plasa. Minasdan ang
naggagandahang mga bahay na kongkreto na nakapaligid, saka ipinukol
naman ang tingin sa kanluran. Buong lugod na minasdan ang napakalawak na
lunitang kabukiran na ibinubukod ng iba’t ibang matatayog na puno ng
kawayan at akasya. Halos lahat ng mamamayan ng San Salvador ay
magbubukid.
Kumislap ang medyo singkitang mata ng di naman gaanong matangkad na
mayor. Isang kagyat na palaisipan ang tila lumiglig sa kanyang utak. Tumatango
tango siya, pagkuwa’y pumasok sa kanyang opisina , masiglang umupo sa
revolving chair sa likod ng isang mesang yari sa makintab na narra na may
salamin sa ibabaw. Sa ilalim ng salamin, makikita ang iba’t ibang larawang
patibay ng pagiging karapat-dapat niya bilang mayor. Mabilis itong naglabas ng
papel at sumulat. Ilang sandal pa’y tila nagsasayaw na ang bolpen na tubog sa
sa putting papel.
 “ paki type mo nga ito” utos ni Mayor Dulay sa naghihintay niyang secretry nang maisulat na niya ang
huling salita. “ iyan ang ating aatupagin sa susunod na sesyon ng konseho. Magtatayo tayo ng mga
bantayog mga bayani ng bayan”.Parang apoy na kumalat sa nanunuyong kabukiran ang bagong
resolusyon ng konseho sa munisipyo. Magpapatayo ang San Salvador ng bantayog para sa dalawang
pangunahing bayani!

Pero sadyang inilihim ang katauhan ng mga mangungungnang mamamayan na gagawan ng bantayog. At
bawat bata, matandang lalaki o babae, binate at dalaga, nahihiwagaan at nagtatanong: sino kaya ang mga
bayani ng San Salvador?
Sa Purok ng Saranay na purok nina Lakay Anno, iyon ang pinag-usapan ng ilang kilalang
kalalakihan na nananahan sa San Salvador, linggo ng hapon nang sila ay magkakaharap sa
tindahan ni Nana Taliang.

“marahil, yaong si Don Salvador Nizpedez ang una sa dalwang iyan” malakas at
nagmamayabang na pahayag ni Lakay Anno, saka isinubo ang muskada.” bilang tagapagtatag ng
baying ito, karapat-dapat lang sa kanya ang gayong parangal.”
“ at sino naman ang ikalawa? “ singit naman ni lakay openg na tumigil sa
paghihit ng kanyang kuwako, “ marahil ay sinuman kina kapitan David Lermo at
Tenyente Honorio Vergara na parehong nakihamok sa bataan.
Sila ang mapagmalaking tambuli ng ating kalayaan,” sabad naman ni Tata
Leoncio nang patalumpati pa ang pahayag.
“o baka naman, ay ang yumaong Crispin Reyes na buong giting na nakibaka
sa korea,” ang sabi naman ni Mang Ardo na parang kay Tata Leoncio rin ang
asta ng pamamahayag . “Baka ang isa naman ay Mayor mismo,” sambat
naman ni Mang Quiel, namimilosopiyang kapareho ni Lakay Anno. “Hindi ba,
dahil sa San Salvador, at di ba, utang natin sa kanya ang papapaayos ng
San Salvador?”
Maaring namang yaong si Lakay Bantor Castil, ang dating tagapagtatag

ng Casilagan (ito ang dating lugar noon bago nagging San Salvador). Si

Lakay bantor di diumano ang namuno sa mga Kristiyano upang mailigtas

ang kalupaang ito sa pananalakay ng mga taga kalinga na madalas

pumasok upang mangaso at sumibat ng mga pangangailangan nila para

sa cañio.
Sumalakay raw noon ang mga kalinga, nilusob ang bahay ni Anton Salcedo na
Isa rin sa nakibaka. Matapang at malakas naman daw ang yumaong Anton
Salcedo, muntik diumanong matangay ng mga kalinga ang ulo niya kung di
daw sa kagyat na pagsaklolo ng mga kasamahan sa pangunguna ni Lakay
Bantor. Baka raw nagging mas madugo ang naganap na labanan kung di
lang nagging magaling sa arnis yaong mga nakihamok, at di lang malayong
Marami raw ang namatay, maliban sa nasirang Anton Salcedo na tinaga mula
Likuran.
Magmula raw roon, hindi na sumalakay ang mga kalinga. Natakot diumano ang
Mga ito dahil sa galing ng mga taga-Casilagan sa pakikihamok nang tagaan.

matapos ang pulong ng Annak Ti Ling-el (Anakpawis), ang organisasyong sibiko

ng mga nakapag-aral sa San Salvador, hinulaan din nila kung sino nga ba itong
dalawang bayani ng San Salvador.
Para kay Dr. Gamayon, presindente ng kapulungan, yaong si Don Salvador Nizpedez
na siyang pinagmulan ng ngalan ng bayan, ang palagay niya’y isa sa dalawang igagawa
ng bantayog. At isang maestro, si Maestro Cecilio Basilio, ang sa paniwala niya’y
ikalawa dahil kasama ito sa pagtatatag ng San Salvador.
“Dahil kay Maestro Basilio, sumalangit nawa ang kanyang kaluluwa, maagang
Naikintal ang halaga ng pag-aaral sa mga ama natin na siyang nagpaunlad sa baying
ito. at hindi madali ang ganyang gawain lalo na kung iisipin na ang mga panahong
iyon, tanging ang kalabaw at araro ang mga institusyon sa buhay natin,” paliwanag
ng doktor . Kaya nananalig sila na si Maestro basilio ang isa sa mga bayani ng San
Salvador na dapat igawa ng monument.
nag –alab ang paghahangad ng mga mamamayan na malaman kung sino nga ang dalawang bayanung
igagawa ng bantayog sa bayan , dahil ipinahatid ng konseho ng San Salvador na may paligsahan at may
nakalaang premyo para roon sa makahuhula kung sino ang dalawang bayaning ito ng San Salvador. SI
Mayor Virrgilio Dulay na rin ang nag panungkala ng paligsahan para raw maging masigla ang pagbubunsod
ng bantayog sa ika-25 taon ng pagkakatatag ng bayan ng San Salvador, sa araw na itatayo ang mga
monument sa gitna ng plasa.
Isa lamang ang igagawad na premyo: isang set ng kompletong kagamitan sa pagsasaka( araro,
suyod, pahagad, limang pares ng kanyamo at tali ng kalabaw na halos isandaang metro ang
haba). May katumbas na halagang pera ito na umaabot sa dalwang daan at limampung piso.
Isang dosenang katao lamang na taga-San Salvador ang nakaaalam kung sino ang mga ito si
Mayor dulay, ang kanyang bise, ang sekretaryo ng bayan, ang tesorero, ang huwes de paz, hepe
ng pulisya, at ang anim na konsehal ng bayan . Isang magaling na eskultor mula sa Maynila ang
pinili nila para maglilok ng estatwa.
Una, ang mga ito ang pinakamatagal nang naninirahan sa bay
an magmula noong una pa man hanggang kasalukuyan , Pangalawa, hindi mataas ang kanilang
pinag-aralan.

Katunayan, ang isa rito ay walang alam, subalit matapat na kasama , mabait, matiyaga, malakas at
lagging handang ihandog ang lahat ng kakayahan niya. At ikatlo, sila ang lumikha ng kasalukuyang
kaunlaran ng San Salvador
“Butong mula kay Mayor Dulay!” ito ang ibinansang nila sa
paligsahan.

Napapangiti na lamang sina Mayor Virgilio Dulay sa tuwing nakikita

nila ang pagtutungali ng mga kababayan

Kaya naman sa katunayan ay halos mapuno ang kahon na

paghuhulugan ng mga sagot sa bugtong. Nakasilid sa mga sobre ang
mga sagot na inihuhulog sa kahon.
At dumating na ang takadang araw….
Lahat ng ulo’y nakatingala sa natatakpan pang bantayog sa gitna
ng plasa.
Nagilagay roon at naipuwesto ang monument sa pedestal na
dapat kalagayan sa nakalipas na gabi.

Panauhing pandangal ang gobernador ng probinsya . Siya at ang

butihing asawa ni Mayor Dulay na si Mrs. Carol Dulay ang
magpapasinaya sa bantayog, aalisin nila ang naka takip na tila
upang maipakilala ito sa taumbayan.
Subalit bago ang unang bahagi ng programa, nagtalumpati si Mayor Dulay sa
Nag sisiksikang mamamayan.

Dito sa San Salvador