AZƏRBAYCAN DÖVLƏT

NEFT - SƏNAYE UNİVERSİTETİ

FAKÜLTƏ QNMF
QRUP 275.21
FƏNN ÜMUMİ KİMYA
MÜƏLLİM MEHPARƏ ADIGÖZƏLOVA
TƏLƏBƏ HUMAY MƏMMƏDHƏSƏNLİ
 d elementləri
Cr və onun birləşmələri
Xrom – D.İ. Mendeleyevin elementlərin dövri sistemində 4-cü dövrün 6-cı
qrupun 24-cü bir elementi olub, Cr (lat. Chromium) simvolu ilə təyin
edilmişdir. Sadə xrom - mavi ağ rəngli bərk metaldır. Xrom bəzən qara
metallara aid edilir.
Tarixi Orta Uralda, Berezovski qızıl filiz yatağında
tapılıb. İlk olaraq Mixail Lomonosovun
"Metallurgiyanın ilk təməlləri" əsərində qırmızı
qurğuşun filizi, PbCrO4 kimi qeyd edilmişdir
(1763). Müasir adı krokoitdir. 1797-ci ildə
fransız kimyaçısı Lui Nikola Voklen ondan yeni
odadavamlı bir metal təcrid etdi (Voklen xrom
karbid aldı). Yaşıl oksid Cr2O3 -ni kömürlə
kalsifikasiya etdi və odadavamlı bir metal
(karbidlərlə qarışdırıldı) buraxdı. Voklen özü,
krokoit mineral PbCrO4 olan "Sibir qırmızı
qurğuşunu" parçalayaraq Cr2O3 oksidi əldə etdi.
Təmiz xrom istehsalının müasir üsulu (1894-cü
ildən bu yana) Voklen metodundan yalnız
azaldıcı maddə növü ilə fərqlənir. Dəmirin xrom
ilə elektrolitik örtülməsi prosesi 1920-ci illərdə
inkişaf etmişdir.
Xrom yer qabığında kifayət qədər yayılmış bir
elementdir (kütləsi ilə 0,03%). Xromun əsas Təbiətdə tapılması
birləşmələri xromlu dəmir daşı (xromit)
FeO·Cr2O3. İkinci ən vacib mineral krokoit
PbCrO4-dür.
Xroma təbiətdə yalnız birləşmələr şəklində rast
gəlinir.Təbiətdə həmçinin xrom(III) oksid və
digər birləşmələri rast gəlinir.

Ən böyük xrom yataqları Cənubi Afrika

Respublikası, Qazaxıstan, Rusiya, Zimbabve,
Madaqaskarda yerləşir. Türkiyə, Hindistan,
Braziliya, Filippində də yataqlar var. Rusiya
Federasiyasındakı xrom filizlərinin əsas
yataqları Uralda (Donsk və Saranovskoye)
məlumdur.
Qazaxıstanda kəşf edilmiş ehtiyatlar 350 milyon
tondan çoxdur.
 Fiziki
xassələri

Xrom – metal parıltılı, bozumtul-ağ rəngli metaldır. O, ağır (ρ = 7,19 q/sm3),

çətinəriyən ( = 1890°C), elektrik cərəyanını və istiliyi yaxşı keçirən metaldır.
Xrom ən bərk metaldır..
 Xrom təbiətdə əsasən dəmir xrom Fe(CrO2) (dəmir xromit) şəklində olur. Ondan
koks (karbon) ilə elektrik sobalarında azalma nəticəsində ferrokrom əldə edilir:

Alınması Ferrokrom lehimli polad istehsalında istifadə olunur.

1)havada lehimli dəmir xromit natrium karbonat (soda külü) ilə;

2) natrium xromiti həll edin və onu dəmir oksidindən ayırın;

3) xromiti dixromitə çevirmək, məhlulu turşulaşdırmaq və dixromiti
kristallaşdırmaq;
4) natrium dixromitin kömürlə azaldılması yolu ilə saf xrom oksidi alın;

5) aluminotermi istifadə edərək metal xrom əldə edin;

6) elektroliz istifadə edərək, elektrolitik xrom sulfat turşusunun bir əlavə
maddəsi olan suda xrom anhidrit məhlulundan əldə edilir. Eyni zamanda, 3
proses əsasən katodlarda aparılır;
• altıvalent xromun məhlula keçməsi ilə trivalent xrom səviyyəsinə endirilməsi;
• qazlı hidrogenin sərbəst buraxılması ilə hidrogen ionlarının axıdılması;
• metal xromun çökməsi ilə altıvalentli xrom olan ionların axıdılması;
 Kimyəvi xassələri
Passivasiya səbəbiylə havada
sabitdir. Eyni səbəbdən, kükürd və
nitrat turşuları ilə reaksiya vermir.
2000 ° C-də amfoter xüsusiyyətləri
olan yaşıl xrom oksidi (III) Cr2O3
meydana gəlməsi ilə yanır.
 Orta xrom miqdarı müxtəlif qarışıq süxurlarda kəskin

Geokimya və dəyişkəndir. Ultrabazik süxurlarda (peridotitlər) 2 kq / t, əsas

süxurlarda (bazaltlar və s.) - 200 q / t, qranitlərdə isə onlarla q / t
olur. Yer qabığındakı xromun kütləsi 83 q / t təşkil edir. O,tipik

mineralogiya bir litofilik elementdir və demək olar ki, hamısı xrom spinellər
kimi minerallarda yerləşmişdir. Xrom dəmir, titan, nikel,
vanadium və manqan ilə birlikdə geokimyəvi bir ailə meydana
gətirir.

Üç əsas xrom mineralları fərqlənir: maqnetoxromit (Mg, Fe)

Cr2O4, xrompikotit (Mg, Fe) (Cr, Al) 2O4 və alyumoxromit (Fe,
Mg)(Cr, Al) 2O4. Görünüşcəə onlar bir-birindən ayrılmazdırlar
və səhvən "xromitlər" adlandırılırlar. Onların tərkibi dəyişkəndir:

• Cr2O3 18—62 %,
• FeO 1—18 %,
• V2O5 0,2 % qədər,
• MgO 5—16 %,
• ZnO 5 %-ə qədər,
• Al2O3 0,2 — 0,4 ( 33 %-
• MnO 1 %-ə qədər;
ə qədər),
həmçinin kobalt(Co),
• Ferritlər Fe2O3 2 — 30
Nikel(Ni) və başqaları
%,
mövcuddur.
• TiO2-nin 2 %-ə qədər
çirkləri
Bioloji rolu və Xrom - daim bitki və heyvan toxumalarının bir hissəsi olan biogen
elementlərdən biridir. Heyvanlarda xrom lipidlərin, zülalların (tripsin
fermentinin bir hissəsi) və karbohidratların metabolizmasında iştirak

fizioloji təsiri edir.Qida və qanda xromun miqdarının azalması böyümə sürətinin azalmasına
və qan xolesterinin artmasına səbəb olur.
Saf formada xrom olduqca zəhərlidir, xromun metal tozu ağciyər toxumasını
qıcıqlandırır. Xrom (III) birləşmələri dermatitə səbəb olur. İnsan bədənində
xrom atomlarının sayı 0,6 ∙ 1020, bir insan hüceyrəsində isə 0,6 ∙ 105 ədəddir.
Qida məhsulları ilə onun orqanizmə sutka ərzində daxil olan miqdarı 0,15 mq,
hava ilə 0,0001mq-dır. Təbabətdə xrom pikolinat və xromasaparginat qidaya
bioloji aktiv əlavə kimi, həmçinin vitamin-mineral komplekslərin komponenti
kimi istifadə olunur. 51Cr izotopu qanın diaqnostikası üçün preparatların
tərkibinə daxildir. Xromkalium zəyi KCr(SO4)2∙12H2O göy-bənövşəyi
kristallar əmələ gətirir, dəri emalında “xromlu dəri” adlanan dəri almaq üçün
dəri aşılanmasında istifadə olunur. Xrom (IV) oksid CrO2 səs və videoyazılar
üçün lentlərin istehsalında istifadə olunur.[16]

Altıvalentli xromdan yayınmaq üçün ümumi qəbul edilmiş üsullardan

biri,qalvanik xrom örtükləmə texnologiyasından termal sprey və vakuum
püskürtməyə keçiddir.
 Tətbiqi
Xrom bir çox ərintili poladlarda (xüsusən
paslanmayan), eləcə də bir sıra digər ərintilərdə vacib
bir komponentdir. Xromun əlavə edilməsi ərintilərin
sərtliyini və korroziyaya davamlılığını əhəmiyyətli
dərəcədə artırır.

Aşınmaya davamlı və gözəl elektro örtüklü örtük

(xrom örtük) kimi istifadə olunur.

Xrom ərintilərin istehsalı üçün istifadə olunur: xrom-

30 və xrom-90, güclü plazma məşəllərinin istehsalı
üçün və aerokosmik sənayedə əvəzolunmazdır.
 Ədəbiyyat
• Салли А. Х. Хром М. : Металлургиздат.
Пер. с англ. В. А. Алексеева; Под ред.
канд. техн. наук В. А. Боголюбова. (1958)
• Салли, Артур Генри, Брэндз Э. А. Хром :
Металлургия. Пер. с англ. В. А.
Алексеева; Под ред. проф., д-ра техн. наук
Боголюбов, Владимир Александрович.
(1971)
• Плинер, Юрий Львович, Игнатенко,
Геннадий Фёдорович, Лаппо, Станислав
Иванович. Металлургия хрома. М.:
Металлургия. (1965)
İzlədiyiniz üçün
təşəkkürlər