AZƏRBAYCAN DÖVLƏT NEFT

VƏ SƏNAYE UNİVERSİTETİ

FAKÜLTƏ KTF
QRUP 355.21
FƏNN FİZİKAN IN ƏSASLARI
MÜƏLLİM CƏFƏROVA MİNİRƏ
TƏLƏBƏ HƏSƏNLİ RƏHİMƏ
DOPLER
EFFEKTİ
 Dopler təsiri Alıcının və dalğaların
mənbəyinin nisbi hərəkəti olduqda baş
verən və mənbənin tezliyinə görə alıcının
tezliyində bir dəyişikliyə səbəb olan fiziki
bir fenomendir.

Adı 1842-ci ildə bu hadisəni təsvir edən və izah edən, ikiqat ulduzların
rəngi üzərində bir iş təqdim edərkən, indiki Çex Respublikası, Praqa'daki
təbiət elmləri konqresində təsvir edən və izah edən Avstriyalı fizik
Christian Doppler'dən (1803-1853) gəlir.
Dopler effekti mənbə və qəbuledici bir-birinə nisbətən hərəkət

Dopler effekti
etdiyi müddətdə işığdan səsə qədər bütün dalğalarda baş verir.
Mənbə və qəbuledici arasındakı nisbi sürət dalğanın yayılma
sürəti ilə müqayisə edildikdə daha çox diqqət çəkir.

Fərz edək ki, kosmosda hərəkət edən bir salınım olan bir
harmonik dalğa. Salınım müntəzəm vaxt aralığında
təkrarlanır, bu dəfə belədir müddət və onun tərs tezliyi, yəni
haradadır?
zaman vahidi üçün salınımların sayı.

Harmonik dalğanın mənbəyi ilə qəbuledici arasındakı

məsafə sabit qaldıqda, qəbuledici mənbənin eyni tezliyini
qəbul edir, yəni vahid vaxt ərzində mənbə ilə eyni impuls
sayını qeyd edir.

Bununla birlikdə, alıcı sabit bir sürətlə mənbəyə

yaxınlaşdıqda, impulslar daha tez-tez gəlir. Və əksinə, alıcı
mənbədən sabit bir sürətlə uzaqlaşdıqda meydana gəlir:
dalğa impulsları daha aşağı bir tezliklə qəbul edilir.
 Dopler effektinin
təsviri

Bu fenomenin niyə baş verdiyini

anlamaq üçün bir bənzətmə istifadə
edəcəyik: top atan iki nəfər. Sürahi Atan şəxs saniyədə bir top
onları düz bir şəkildə yer üzündə göndərirsə, tutucu sabit qalsa,
onları götürən ortağına tərəf saniyədə bir top tutacaq.
Gözlənildiyi kimi bu günə qədər
yuvarlayır. hamısı yaxşıdır.
 Alıcı hərəkətdədir

İndi tutaq ki, topları tutan Buna görə qəbulediciyə saniyədə

şəxs bir skeytborddadır və
daimi sürətlə küpə
yaxınlaşmağa qərar verir. Bu
vəziyyətdə toplarla
qarşılaşacağınız üçün bir
topla digər top arasında bir
saniyədən az vaxt qalacaq.
birdən çox topun çatdığı, yəni əlinə
çatma tezliyinin artdığı görünür.
Qəbul edən şəxs emitentdən
uzaqlaşmağa qərar verərsə, əksinə,
topların gəliş vaxtı, topların gəlmə
tezliyindəki azalma ilə artacaqdı.
 Düsturlar
-Fvə ya mənbənin tezliyidir.
-f alıcıdakı görünən tezlikdir.
-v dalğanın mühitdə yayılma sürətidir
(v> 0).
-vr alıcının mühitə və nisbətdə sürətidir
-vs mənbənin mühitə nisbətən sürətidir.
Qeyd edək ki, vr alıcı mənbəyə
yaxın olduqda müsbət, əks
halda mənfi olar. Digər
tərəfdən, vs mənbənin alıcıdan
uzaqlaşması pozitiv və
yaxınlaşdıqda mənfi olur.
Nəticədə, mənbə və müşahidəçi
yaxınlaşsa, tezlik artır və
uzaqlaşdıqda azalır. Əksi
alıcıdakı görünən dalğa
uzunluğu ilə baş verir.
 Tez-tez olur ki, dalğanın Dopler təsiri olduğu hallar
sürəti mənbənin hərəkət mənbə və alıcının sürəti dalğadan çox
etdiyi sürətdən və ya
alıcının hərəkət sürətindən azdır
çox böyükdür.

Bu halda düstur
qəbuledicinin
(müşahidəçinin) mənbəyə
Bu vəziyyətdə düstur belə olar:
nisbi sürətinin bir
funksiyası kimi yazılacağı
şəkildə təqribən Burada:
yaxınlaşdırıla bilər.
 Yuxarıdakı düstur yalnız mənbənin birbaşa
müşahidəçidən yaxınlaşması (və ya uzaqlaşması) halına
aiddir.
Nisbi vəziyyətə bir
Mənbənin transvers bir yol boyunca hərəkət etməsi
halında, alıcının nisbi sürətinin - mənbədən nisbi bucaqda nisbi sürət
sürətinin meydana gətirdiyi bucağı müşahidəçidən
mənbəyə keçən vektorun istiqaməti ilə nəzərə almaq
lazımdır.

Bu halda müraciət etməliyik:

Yenə də Vrs alıcı və
mənbənin yaxınlaşdığı
təqdirdə ona müsbət, əksi
olarsa mənfi işarəsi verilir.
Dopler effekti nümunələri

Gündəlik bir nümunə təcili yardım və ya

polis maşınının sirenidir. Bizə
yaxınlaşdıqda daha kəskin qəbul edilir və
uzaqlaşdıqda daha ciddidir, xüsusən fərq
yaxınlaşma anında eşidilir.

Dopler effekti ilə izah edilən başqa bir vəziyyət,

ulduzların spektral xətlərinin bizə yaxınlaşdıqları və ya
uzaqlaşdıqları zaman mavi və ya qırmızıya doğru
dəyişməsidir. Bunu çılpaq gözlə görmək olmaz, ancaq bir
alət ilə görmək olar (spektrometr).
 Radarlar
Radarlar eyni hərəkətlə aşkarlanan cisimlərin məsafəsini və
sürətini ölçür və dəqiq Dopler effektinə əsaslanır.
Radar aşkarlanacaq obyektə doğru bir dalğa yayır, sonra həmin
dalğa geri əks olunur. Nəbzin irəli-geri dönməsi üçün çəkilən vaxt, -V o/r obyektin radara
cismin nə qədər uzaq olduğunu təyin etmək üçün istifadə olunur. Və
nisbətən sürətidir.
əks olunan siqnalda tezlik dəyişikliyi, sözügedən obyektin radardan
uzaqlaşıb getmədiyini və ya nə qədər sürətlə getdiyini bilmək
-c yayılan və sonra əks
imkanı verir. Radar dalğası irəli-geri getdiyindən ikiqat Dopler olunan dalğanın sürəti.
təsiri meydana gəlir. Bu vəziyyətdə cismin radarla müqayisədə -Fvə ya radardakı emissiya
sürətini təyin etmək üçün düstur: tezliyi.
- tezlik dəyişikliyi, yəni f -
fvə ya.
 Astronomiya
Dopler effekti sayəsində uzaq qalaktika tərəfindən yayılan işıq spektri qırmızıya
doğru dəyişildiyindən (tezliyin azalması) kainatın genişləndiyini müəyyən etmək
mümkün olmuşdur.

Digər tərəfdən, müşahidə olunan qalaktikaların uzaqlaşdıqca geri çəkilmə sürətinin

artdığı da bilinir.

Əks vəziyyət yerli qrupun, yəni Samanyolu'nun qonşularının bəzi qalaktikalarında

meydana gəlir.

Məsələn, ən yaxın qonşumuz olan Andromeda Galaxy, bizə yaxınlaşdığını göstərən

mavi bir növbəyə (yəni tezliyin artmasına) malikdir.
 Dopler
ultrasəs
Doppler effektindən istifadə
edərək damarlar və
arteriyalarda qan axınının
sürəti ölçülən ənənəvi
ekosonoqramın bir
variantıdır.
 İstinadlar

Alonso - Finn. Fizika cild 2. 1970. Amerikanlararası Təhsil Fondu, S.A.

Baranek, L. 1969. Akustika. 2-ci. Nəşr. McGraw Hill.
Griffiths G. Xətti və Qeyri-Xətti Dalğalar. Qurtarıldı:
scholarpedia.org.
Whitham G.B. 1999. Xətti və Qeyri-Xətti Dalğalar. Wiley.
Wikiwaves. Qeyri-xətti dalğalar. Wikiwaves.org saytından bərpa edildi
Vikipediya. Doppler təsiri. Yenilənib: es.wikipedia.com