AΣΥΝΕΙΔΗΤΟ-ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ

Μια ακόμη διαπλοκή

Ηλίας Δ.Κούβελας
Στη συνείδηση εμπεριέχονται οι διαδικασίες μέσω των οποίων το άτομο
αντιλαμβάνεται και διαφοροποιεί τα αισθητηριακά ερεθίσματα και αντιδρά με τον
κατάλληλο τρόπο σε αυτά.

-Στη συνείδηση εμπεριέχονται οι λειτουργίες με τις οποίες το άτομο ολοκληρώνει

πληροφορίες από διάφορες πηγές προκειμένου να ρυθμίσει τη συμπεριφορά του.

-Με άλλα λόγια στη συνείδηση εντάσσεται η κατάσταση του να έχεις επίγνωση
των πραγμάτων μέσα στον κόσμο, να έχεις νοητικές εικόνες του παρόντος.

Πρόκειται για τη κατάσταση που ο Gerald Edelman ονόμασε Πρωτογενή

Συνείδηση.
 Aυτό όμως που χαρακτηρίζει τον άνθρωπο δεν είναι η πρωτογενής
συνείδηση,αλλλά

Η συνείδηση ανώτερης τάξης ( δανείζομαι πάλι τον όρο από τον

Edelman) δηλαδή

Η συνείδηση ότι έχεις συνείδηση.

H συνείδηση ανώτερης τάξης
Περιλαμβάνει την αναγνώριση από ένα σκεπτόμενο υποκείμενο των πράξεων ή
των συναισθημάτων του.
Ενσαρκώνει ένα μοντέλο της προσωπικότητας στο παρελθόν, το παρόν, και το
μέλλον .
Κατά τον Gerald Edelman:
Για την απόκτηση συνείδησης ανώτερης τάξης απαιτείται η διαμόρφωση ενός
κοινωνικού εγώ που επιτυγχάνεται με την μακροπρόθεσμη αποθήκευση
(μνημοποίηση ) συμβολικών σχέσεων που έχουν αποκτηθεί μέσω
αλληλεπιδράσεων με άλλα άτομα του ίδιου είδους. Τούτη η διαδικασία βασίζεται
στην εμφάνιση της γλώσσας μέσα σε μια γλωσσική κοινότητα, και επομένως ,
όπως λέει και ο ίδιος o Edelman , συνέίδηση ανώτερης τάξης αναπτύσσεται μόνο
στα άτομα του Homo sapiens.
Kατά τη γνώμη μου, η κατασκευή των όμορφων πέτρινων εργαλείων από τα
άτομα του Homo habilis και του Homo erectus υποδεικνύει την ύπαρξη
συνείδησης ανώτερης τάξης ( αναγνώριση από ένα σκεπτόμενο υποκείμενο των
πράξεων και των συναισθημάτων του στο παρελθόν , το παρόν και το μέλλον) και
στις μη γλωσσικές κοινωνίες του ανθρώπου.΄Οπου η περιοχή Βroca στον
εγκέφαλο αυτών των ανθρώπων παίζει διαφορετικό ρόλο από αυτόν που της
προσδίδει ο Edelman.
Προυπόθεση για τηνύπαρξη συνείδησης ανώτερης τάξης είναι η
ύπαρξη πρωτογενούς συνείδησης.
 •ΠΠΡΩΤΟΓΕΝΗΣ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ
Ορισμός…
•η Η κατάσταση του να έχει κανείς επίγνωση των πραγμάτων
μέσα στον κόσμο και τρέχουσες νοητικές εικόνες. Σχετίζεται με
την εστίαση της προσοχής σε κάτι…

•Η Η Π.Σ. περιορίζεται γύρω από το παρόν και μόνον άρα το

υποκείμενο στερείται σαφή αντίληψη ‘προσωπικού εγώ’ με
παρελθόν και μέλλον.

•Υ Υποκείμενα με Π.Σ. ενδεχομένως να διαθέτουν μακροπρόθεσμη

μνήμη ,αλλά ΔΕΝ έχουν επίγνωση της μνήμης αυτής και άρα ΔΕΝ
μπορούν να την χρησιμοποιήσουν για να σχεδιάσουν το
μακροπρόθεσμο μέλλον.

Από: Παναγιώτης Αντίοχος, Αλεξανδρούπολη 2005

Ποια εγκεφαλικά συστήματα συμμετέχουν για τη πραγματοποίηση
της πρωτογενού συνείδησης;
Νομίζω ότι δεν είναι δύσκολο στο να συμφωνίσει κανείς με τον
Gerald Edelman που προτείνει :
Α. Το εγκεφαλικό στέλεχος και το μεταιχμιακό σύστημα.
Β. Το θαλαμοφλοιικό σύστημα.
 ΤΟ ΜΕΤΑΙΧΜΙΑΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ

O Pierre-Paul Broca λίγα χρόνια μετά τη διατύπωση της περίφημης

αρχής «μιλάμε με το αριστερό ημισφαίριο» δημοσίευσε, το 1878, μία
εργασία στην οποία υπεστήριζε ότι στην εσωτερική επιφάνεια των
εγκεφαλικών ημισφαιρίων υπάρχει μια ομάδα από φλοιικές περιοχές
οι οποίες διαφέρουν από τις υπόλοιπες περιοχές του φλοιού των
εγκεφαλικών ημισφαιρίων και οι οποίες δημιουργούν ένα δακτύλιο
γύρω από το μεσολόβειο και το εγκεφαλικό στέλεχος. Ο Broca
ονόμασε αυτές τις περιοχές limbic lobe (μεταιχμιακός ή στεφανιαίος
λοβός) από τη λατινική λέξη limbus (όρειο)
O μεταιχμιακός ή στεφανιαίος λοβός αποτελείται κυρίως από την
έλικα προσαγωγίου και την έσω επιφάνεια του κροταφικού λοβού
του ιπποκάμπου περιλαμβανομένου.
Για πολλά χρόνια οι περιοχές αυτές εθεωρούντο ότι συμμετείχαν στις
διαδικασίες της όσφρησης.
 Πάντως ο όρος μεταιχμιακό ή στεφανιαίο σύστημα (limbic system) καθιερώθηκε
από τον Αμερικανό Φυσιολόγο Paul MacLean o οποίος υπεστήριξε ότι οι
μεταιχμιακές δομές αποτελούν ένα από τα 3 κύρια συστήματα του εγκεφάλου. Τα
τρία συστήματα σύμφωνα με τον MacLean είναι ο εγκέφαλος των ερπετών, ο
αρχαίος εγκέφαλος των θηλαστικών, και ο νέος εγκέφαλος των θηλαστικών.
Σύμφωνα λοιπόν με τη θεωρία αυτή, η ανάδυση, με τις διαδικασίες της εξέλιξης,
του μεταιχμιακού συστήματος( ο αρχαίος εγκέφαλος των θηλαστικών) επέτρεψε
στα ζώα να εκφράζουν τα συναισθηματά τους και τα απελευθέρωσε από τη
στερεότυπη συμπεριφορά που ορίζει το εγκεφαλικό στέλεχος .
Σε αυτό το εξελικτικό σχήμα η ανάδυση του μετωπιαίου φλοιού
έδωσε στα ανώτερα θηλαστικά και ιδίως στον άνθρωπο την
ικανότητα επίλυσης προβλημάτων και τη λογική.
To μεταιχμιακό σύστημα σχετίζεται με τις βασικές βιολογικές
ανάγκες ή αξιές (values κατά Edelman) του κάθε είδους.
Τα τέσσερα F
1.Oρεξη-λήψη τροφής (Food).
2.Σεξουαλική συμπεριφορά (Fuck).
3. Αμυντική συμπεριφορά (Fight or Flee).

Oι 4 αυτές αξίες είναι προιόντα της εξέλιξης και όχι προιόντα της
προσωπικής εμπειρίας του υποκειμένου.
 TO ΘΑΛΑΜΟΦΛΟΙΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ

-Είναι το σύστημα που μας συνδέει με τον έξω κόσμο.

-Δέχεται πυκνή και ταχεία σειρά σημάτων από τους αισθητικόυς
υποδοχείς και παράγει γρήγορες ( από msec έως sec) και σωστές
απαντήσεις.
-Αποτελείται από δύο ομάδες νευρώνων.
Α. Τους εξειδικευμένους νευρώνες
Β. Τους νευρώνες του καθολιού δικτύου,
Οι έξειδικευμένοι νευρώνες
-Επεξεργάζονται τις εξειδικευμένου τύπου αισθητικές πληροφορίες.
-Το προιόν της επεξεργασίας τους ονομάζεται ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗ
και είναι μια συγκεκριμένη νευρική δραστηριότητα που
αντιπροσωπεύει κάτι από τον εξωτερικό κόσμο.
-Το σύνολο των αναπαραστάσεων που σχηματίζονται σε μια
συγκεκριμμένη στιγμή συνιστά αυτό που o Edelman ονομάζει
τρέχουσα αντιληπτική κατηγοροποίηση.
ΟΙ νευρώνες καθολικού δικτύου
-Είναι μια ομάδα φλοιικών νευρώνων που χαρακτηρίζονται από
μεγάλου μήκους διεγερτικούς νευράξονες και έχουν την ικανότητα
να δέχονται αναπαραστάσεις από πολλές διαφορετικές περιοχές του
φλοιού (π.χ. μακριές φλοιο-φλοικές συνδέσεις που προκύπτουν από
τα πυραμιδικά κύτταρα των στιβάδων 2 και 3).
-Η είσοδος μιας αναπαράστασης στο καθολικό νευρωνικό δίκτυο
καθιστά την αναπαράσταση αυτή (και συνεπώς και το ερέθισμα που
την προκάλεσε) αντιληπτή, συνειδητή. (Πρωτογενής συνείδηση).
-Κάθε όμως χρονική στιγμή όλες οι αναπαραστάσεις ανταγωνίζονται
για να καταλάβουν το καθολικό νευρωνικό δίκτυο.
-Θα επικρατήσει η πλέον σταθερή. Δηλαδή η αναπαράσταση εκείνη
οι νευρώνες της οποίας δέχονται ενισχυτικά σήματα που θα
σταθεροποιήσουν τη δραστηριότητά τους χωρικά και χρονικά.
•ΚKριτήριο της επικράτησης ΔΕΝ είναι η ισχύς
των αισθητικών σημάτων στον εξωτερικό
κόσμο, αλλά το ΕΠΙΛΕΚΤΙΚΟ ενισχυτικό
σήμα. Το σήμα καθορίζει την επικράτηση…
δηλαδή :
•ΈEνα ασθενές αισθητικό σήμα του περιβάλλοντος
είναι δυνατό να ενισχυθεί αυθόρμητα & επιλεκτικά
έναντι των άλλων σε τέτοιο βαθμό ώστε η
αντίστοιχη αναπαράσταση να κυριαρχήσει και να
είναι αυτή τελικά που γίνεται συνειδητή-
αντιληπτή.
•ΠΠαναγιώτης Αντίοχος, Αλεξανδρούπολη 2005.
 ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ

Α. Από πού προέρχονται τα ενισχυτικά σήματα;

Β. Με ποια κριτήρια αποφασίζεται προς τα πού θα στραφεί

επιλεκτικά η ενίσχυση;
 ΜΕΡΙΚΗ ΑΠΑΝΤΗΣΗ

-Τα ενισχυτικά σήματα προέρχονται από το μεταιχμιακό συστημα

αξιών.

-Τα κριτήρια της ενίσχυσης είναι οι αξίες του μεταιχμιακού

συστήματος όπως αυτές τροποποιούνται κατά τη διάρκεια της ζωής
του ατόμου.
-Δηλαδή κατά τη διάρκεια της ζωής του ατόμου η εγκατάσταση
διαφόρων μορφών ασυνείδητης άδηλης μνήμης αποτελεί σημαντικό
μηχανισμό τροποποίησης των κληρονομούμενων αξιών και
εγκατάστασης νέων.
Γονίδια και Εμπειρία καθορίζουν από κοινού την αξιολόγηση ,
επιλογή και ενίσχυση των αναπαραστάσεων.
Η αμυγδαλή βρίσκεται στην εσω επιφάνεια του πόλου του κροταφικού λοβού κάτω ακριβώς
από το φλοιό. Πρόκειται για ένα σύμπλεγμα πυρήνων που διακρίνονται σε 3 ομάδεςτους
βασεοπλάγιους (κόκκινοι) τους φλοιομέσους και τον κεντρικό πυρήνα.. H αμυγδαλή δέχεται
εισόδους από πολλές περιοχές όπως ο νεοφλοιός, ο ιππόκαμπος και η έλικα προσαγωγίου.
Ιδιαίτερα οι βασεοπλάγιοι πυρήνες δέχονται εισόδους από όλα τα αισθητικά συστήματα.
Ενας σημαντικός αριθμός πειραμάτων έχουν δείξει ότι οι νευρώνες
της αμυγδαλής μπορούν ν’απομνημονεύσουν ερεθίσματα που
σχετίζονται με τον πόνο και μετά την απομνημόνευση ενός τέτοιου
ερεθίσματος να προκαλούν αντίδραση φόβου. Σε ένα από αυτά,
κουνέλια ασκήθηκαν να συνδέουν ένα συγκριμένο ήχο με ήπιο πόνο.
Οι ερευνητές έκαναν χρήση του γεγονότος ότι στο κουνέλι ένα
σύνηθες φυσιολογικό σημείο φόβου είναι η ταχυκαρδία. Τα ζώα
ετοποθετούντο σε ένα κλουβί με μεταλλικό έδαφος, και σε
διαφορετικά χρονικά διαστήματα, εδέχοντο δύο διαφορετικά
ακουστικά ερεθίσματα. Μετά από ένα ήχο ακολουθούσε μια ήπια
ηλεκτρική εκκένωση μέσω του μεταλλικού εδάφους ενώ ο άλλος δεν
ακολουθείτο από επώδυνο ερέθισμα. Μετά από εκπαίδευση
διαπιστώθηκε ότι η καρδιά των κουνελιών απαντούσε με αντίδραση
φόβου μετά τον ήχο που συνδέετο με το επώδυνο ερέθισμα και όχι
με τον άλλο ήχο. Παράλληλα, ενώ οι νευρώνες του κεντρικού
πυρήνα της αμυγδαλής πριν από την εκπαίδευση δεν απαντούσαν
στους ήχους που είχαν χρησιμοποιηθεί στο πείραμα, μετά την
εκπαίδευση απαντούσαν μόνο στον ήχο που είχε συνδεθεί με τον πόνο
O Joseph Le Doux του Πανεπιστημίου της Νέας Υόρκης έδειξε ότι η
καταστροφή της αμυγδαλής εξαφανίζει τις σωματικές αντιδράσεις
όπως είναι οι αλλαγές στη συχνότητα λειτουργίας της καρδιάς και
στην αρτηριακή πίεση.
O LeDoux έχει προτείνει το εξής κύκλωμα για την ερμηνειά του
μαθημένου φόβου». Ακουστικά ερεθίσματα στέλνονται στους
βασεοπλάγιους πυρήνες της αμυγδαλής και από εκεί στον κεντρικό
«πυρήνα. Απαγωγοί οδοί από τον κεντρικό πυρήνα προβάλλουν στον
υποθάλαμο και αλλάζουν τη κατάσαση του ΑΝΣ (ταχυκαρδία π.χ.)
και μέσω της κεντρικής φαιάς ουσίας στο εγκεφαλικό στέλεχος απ’
όπου προκαλούνται μεταβολές στη κινητική συμπεριφορά ( φυγή ,
αύξηση του μυικού τόνου κ.τ.λ.). Η εμπειρία του συναισθήματος
προφανώς δημιουργείται μέσω των προβολών στο φλοιό.
Όμως, αυτή η εμπειρία πρέπει να διακριθεί από ό,τι συμβαίνει στον
κεντρικό πυρήνα της αμυγδαλής. Η μνήμη που εγκθίσταται εκεί, και
που είναι η αιτία των αντιδράσεων του αυτονόμου και του κινητικού
συστήματος, όπως επίσης και της συναισθηματικής εμπειρίας, δεν
φτάνει στο επίπεδο της έκδηλης ή ρητής μνήμης (explicit, declarative
memory). Πρόκειται, για μια ασυνείδητη, άδηλη, άρητη,
διαδικαστική μνήμη (implicit, procedural memory).
Eίναι λοιπόν προφανές ότι ο κεντρικός πυρήνας της αμυγδαλής,
μπορεί να προκαλέσει αντιδράσεις φόβου και άγχους όχι μόνο
παρουσία του επώδυνου ερεθίσματος αλλά και μετά από ανάμνηση
του επώδυνου ερεθίσματος υπό την επίδραση του εξαρτημένου
ερεθίσματος. Όπως έχω ήδη αναφέρει προβάλλει και σε περιοχές του
φλοιού, ιδίως στη έλικα του προσαγωγίου και στον υπερκογχικό
μετωπιαίο φλοιό και αυτή η οδός παιζει κεντρικό ρόλο για τη
πρόσληψη της συναισθηματικής εμπειρίας ή για να θυμηθούμε και
πάλι την ορολογία του Edelman, για τη δημιουργία μιας σκηνής
πρωτογενούς συνείδησης.
 Με άλλα λόγια

Μία ασυνείδητη, άδηλη μνήμη εγκαθίσται στο μεταιχμιακό σύστημα

και ακολούθως μέσω των προβολών στον φλοιό παίζει κεντρικό ρόλο
στη πρόσληψη της συναισθηματικής εμπειρίας, της πρωτογενούς
συνείδησης.
 Πώς αυτό το βιολογικά οριζόμενο ασυνείδητο σχετίζεται
με το Φρουδικό ασυνείδητο και ενδεχομένως με τη
ψυχαναλυτική θεραπεία;
Εκτός από τα απωθημένα μέρη του εγώ, ο Freud επρότεινε ότι
υπάρχει και ένα άλλο ασυνείδητο . Δηλαδή εκτός από τα ασυνείδητα
μέρη του εγώ που είναι αποτελέσματα της απώθησης (δυναμικό
ασυνείδητο), υπάρχουν και ασυνείδητα μέρη του εγώ τα οποία δεν
είναι αποτελέσματα απώθησης .
Σύμφωνα με κάποιους νευροεπιστήμονες αλλά και αναλυτές αυτό το
ασυνείδητο τμήμα του εγώ «χαρτογραφείται» στην άδηλη
διαδικαστική μνήμη. Δανείζομαι τον όρο «χαρτογραφείται» από τον
Eric Kandel ο οποίος υποστηρίζει:
«Το ασυνείδητο μέρος του εγώ που δεν είναι αποτελέσμα εσωτερικής
σύγκρουσης ή απώθησης φαίνεται ότι χαρτογραφείται επάνω σε
αυτό που οι νευροεπιστήμονες ονομάζουν διαδικαστική μνήμη και…
πολλές από τις αλλαγές οι οποίες πραγματοποιούνται κατά τη
διάρκεια της ψυχανάλυσης δεν σχετίζονται με το χώρο της
συνειδητής γνώσης (conscious insight), αλλά με το χώρο της
ασυνείδητης διαδικαστικής (εξωλεκτικής)γνώσης και συμπεριφοράς.
Οι Sanders , Stern και συν. Ανέπτυξαν την ιδέα ότι υπάρχουν
στιγμές με σημασία (moments of meaning) – στιγμές αλληλεπίδρασης
μεταξύ ασθενούς και θεραπευτή- οι οποίες αντιπροσωπεύουν την
επιτευξη ενός νέου set από άδηλες μνήμες που επιτρέπουν την πρόοδο
της θεραπευτικής διαδικασίας σε ένα άλλο επίπεδο»
Εric Kandel, Am. J. Psychiatry, 156,505-524.
Tα βαθύτερα στρώματα της ψυχικής εμπειρίας που εκφράζονται με
κορυφαίες συναισθηματικές καταστάσεις θετικού ή αρνητικού
χαρακτήρα, στο πλαίσιο των βαθύτερων χαρακτηριστικών της
σχέσης μεταξύ του εαυτού και των άλλων, εσωτερικεύονται κατ’
αρχήν στη διαδικαστική μνήμη και μόνο αργότερα υπό τη μορφή της
έκδηλης ή προσυνειδητής μνήμης.
Otto Kernberg
Αυτές οι εμπειρίες(κατά τα πρώτα χρόνια της ζωής), μαζί με τις
φαντασιώσεις και τις άμυνες που προκαλούν, δεν είναι δυνατόν να
απωθηθούν διότι οι δομές της ρητής μνήμης που απαιτούνται για να
υπάρξει απώθηση χρειάζονται 2 με 3 χρόνια για να αναπτυχθούν.
Γιαυτό , σε αυτά τα προγλωσσικά και προσυμβολικά στάδια της
ζωής, όταν το παιδί και η μητέρα αναγνωρίζουν (identify) ο ένας τον
άλλο, διαμοιράζονται(share) συναισθηματικές καταστάσεις με
πρωτο-γλωσσικούς τρόπους, και εγκαθιστούν μία σχέση όπου η
διυποκειμενικότητα (intersubjectivity) συνεπάγεται « κοινή
φαντασίωση» (inter-fantasy), το παιδί είναι σε θέση να
δημιουργήσει συναισθηματικές αναπαραστάσεις και να τις
αποθηκεύσει στην άρητη μνήμη. Αυτές θα αποτελέσουν την
ασυνείδητη , μη απωθημένη δομή του νου.
Mauro Mancia
….ένα κρίσιμο μέρος της δουλειάς του ψυχαναλυτή συνίσταται στη
συμβολική μεταμόρφωση έτσι που να μπορούν να εκφρασθούν με
λόγο των άδηλων δομών του νού του ασθενούς που χαρακτηρίζουν το
μη απωθημένο ασυνείδητό του.
Mauro Mancia
Τούτο είναι διαφορετικό απ’ότι πριν από λίγο ανέφερα μέσω
τουKandel για τα όσα υποστηρίζει η όμάδα των Sanders και Stern
αλλά καi κυρίως με όσα έχει πεί ο Freud ο οποίος βεβαίως
υπεστήριξε ότι:
Η θεραπευτική επίδραση της ψυχανάλυσης συνίσταται στην
ανάκτηση των απωθημένων από τη ρητή μνήμη εμπειριών του
ασθενούς και στο ξεπέρασμα της αντίστασης του ασθενούς σε αυτές.

Το ερώτημα είναι: πως διακρίνει κανείς μεταξύ της έκφρασης με

λόγο των άδηλων δομών του νού και της ανάκτησης των
απωθημένων από τη ρητή μνήμη εμπειριών.
 ΕΝ
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΙ

Ενώ οι μετωπιαίες περιοχές του φλοιού …..σχετίζονται με την ενεργό

μνήμη η οποία ολοκληρώνει(integrates) συναισθήματα με τη
πρόσληψη του παρόντος περιβάλλοντος του οργανισμού
(πρωτογενής συνείδηση), η αμυγδαλή (μεταιχμιακό σύστημα) παίζει
κεντρικό ρόλο στο να δημιουργεί συναισθήματα (άδηλη μνήμη),
ιδίως αρνητικά συναισθήματα τα οποία κυριαρχούν στη
ψυχοπαθολογία, και μέσω των συνδέσεών της με το φλοιό και τον
ιππόκαμπο, οδηγεί στην εναπόθεση συναισθηματικής μνήμης.
Otto Kernberg
Ένα βράδυ ο Salvador Dali επισκέφθηκε τον Κarl Young

Eμμονή της μνήμης

EΥΧΑΡΙΣΤΩ ΠΟΥ ΜΕ ΑΝΕΧΘΗΚΑΤΕ