Eğitim sosyolojisi

5. ders:
toplumsal davranış kalıpları
ve eğitim
 Tanım
Bu konu, eğitim sosyolojisi açısından bireyin davranışlarını belirleyen bazı toplumsal davranış
biçimlerini oluşturan sosyal norm ve değerlerin önemini ve bunların eğitimle ilişkisini
kavramada katkı sağlayacak bir konudur. Bu nedenle eğitim sosyolojisinin eğitim ve toplumsal
yapı ilişkisine yönelik önemli konuları arasında yer almaktadır.
Konuyu önce bazı toplumsal davranış kalıpları içerisinde yer alan toplumsal normların tanımı,
toplumsal norm çeşitleri ve norm çatışmaları, toplumsal davranış kalıpları içerisinde yer alan
değerler ve değerlerin özellikleri değerler ve davranış ilişkisi ve bu toplumsal davranış
kalıplarının eğitim eğitimle ilişkisi başlıkları çerçevesinde ele alacağız.
Bireylerin davranışları büyük ölçüde bazı temel davranış biçimlerinin etkisi altındadır.
Toplumsal davranış kalıpları adı verilen bu belirleyici davranış modelleri kendi tarzındaki tüm
eylem ve ifade biçimleri üzerinde etkili olmaktadır.
Bu yüzden muhtemel davranışlar için temel alınan bu davranışlar karakteristik bir model
özelliğini taşır.
Toplumlarda neyin ve hangi davranışın kabul edilebilir oluşu ile hangilerinin kabul edilemez
oluşlarını toplumsal davranış kalıpları belirlemektedir.
Bu noktada bazı toplumsal davranış kalıpları içerisinde toplumsal normlar ile değerler yer alır.
Toplumlarda neyin doğru neyin kabul edilebilir ya da edilemez oluşunun toplumsal prototip
davranış kalıbı tarafından belirlenmektedir.
 BAZI TOPLUMSAL DAVRANIŞ KALIPLARI
 TOPLUMSAL NORMLAR
 Norm latince kökenli “Norma” kelimesinden dönüştürülen bir kelime olup
Latincede marangoz gönyesi anlamına gelir. Kelime terimsel anlamda düzgü,
kural veya ölçü anlamlarında kullanılır.
 Toplumsal norm kavramı ise, “katıldığımız toplumsal durumlarda
eylemlerimizi yöneten bir ölçü ve kural “ olarak tanımlanır.
 Norm kavramı kişilerin davranışlarını niteleyen ve sınırlayan ölçüt, kriter
olma özelliğine sahiptir. Buna göre insanların birbirlerine karşı nasıl ve ne
şekilde davranacaklarını düzenleyen kurallar bütününe norm denilir. Bu
fonksiyonu ile normlar bir ideal belirtir. Olanla değil olması gerekenle ilgili
bir yaptırım gücüne sahiptirler. Nasıl davranılması gerektiği normun kalıpları
içinde belirlenmiştir.
 Toplumsal normlar grup ya da toplum yaşamında bireyin hazır bulduğu
davranış kalıplarıdır. Dışarıdan biri için öğrenilme yoluyla içselleştirilir.
Normlar toplumsal etkileşim sonucu öğrenilir.
 Her toplum ya da grup kendi normlarını mensuplarına aktaracak resmi ya da
gayri resmi mekanizmalar geliştirir.
 Toplumsal normlar formel ve informel normlar olmak üzere ikiye ayrılır.
 TOPLUMSAL NORM ÇEŞİTLERİ
İnformel Toplumsal Normlar:Kapalı toplumlara özgü .bir davranış kalıbıdır. Küçük gruplarda
davranışlarını sınırlandırır. Yazılı ve sözlü olarak ifade edilmeyen ancak ilişkilerin kendinde
bulunan davranışsal yaptırımlar informel norm olarak tanımlanır. Bu yaptırımlar gülme,
alaya alma, kınama, aşağılama, dedikodu gibi toplumsal ifade biçimlerini kapsar.

İnformel normlar bireylerin beklentilerinden ortaya çıkar. Dolayısıyla bir sosyal ilişkide
birey bütün sosyal davranışlarını diğer kişilerin beklentilerine göre düzenlemek
durumundadır.
Yüzyüze ilişkilerin yoğun olduğu köy ve kasaba, aşiret ve kabile gibi topluluklarda
informel normlar daha baskın ve yoğundur. Bu normlara uyulmadığında bireyler
cezalandırılır.
Örneğin aşiret dışından bir başka erkeğe gönül verdiği için öldürülen, aforoz edilen genç
kız ve kadınlar informel normların kurbanıdırlar.
Toplumlar küçüldükçe informel normların etkisi artar. Büyüdükçe ve karmaşıklaştıkça da
etkisi azalır. Bu aşamada formel normlar devreye girer
•Formel Toplumsal Normlar: Gelişmiş, açık toplumların davranış kalıplarıdır. Bu nitelikler
modern toplumun özellikleridir. Modern toplumlarda ilişkiler kurumsallaşmış ve standartlaşmış
davranış kalıpları tarafından belirlenir. Bu standartlar bireylerin birbirlerine karşı görev ve
sorumluluklarının yanısıra kurumlar karşısındaki hak ve ödevlerini belirlemektedir.
•Kanunlar ve hukuk düzeni formel norm örneği olarak zikredilebilir. Bu çerçevede formel normlar
eylemlerin niteliğine göre bazı sınırlara sahiptir. Bu sınırlar ancak eylemi yasaklar ya da
emreder.ve yasağın ya da emrin uyulma biçimi ile ilgili değildir. Örneğin sekiz yıllık eğitim
zorunludur. Anacak bunun kendi ilinde mi başka yerde mi vb. nerede gerçekleştirileceği hususu
formel normun asli sorunu değildir
•.
Formel norm. bireye öngörülen sınırlar dışında toplumsal alanda geniş bir manevra alanı ortaya
koyar. Buna karşın ınformel normlarda alan son derece sınırlıdır. Örneğin formel normlar giyim
Konusunda belirli ilkeler dışında kişileri serbest bırakır. Ancak bir kadının kentte doğal
karşılanan bir kıyafetle köyde dolaşması informel normla yani toplumsal baskı ile karşı karşıya
getirebilir.
•
Birey hayatı boyunca hem formel hem de informel normlara uymak zorundadır. Birine
uymayınca kanunun ve hukuk düzeni ile diğerine uymayınca da yaşadığı grupla ve ait toplumla
çatışması kaçınılmazdır. Her iki durumda da birey huzursuz ve mutsuz olur. Bu nedenle birey
normlara uymak zorundadır.
•
Değişim sonucunda toplumlarda yeni ,ihtiyaçlar ve eğilimler ortaya çıkmıştır. Bu durum yeni
düzenlemeler yapılmasını sağlasa da formel ve informel normların çatışmasını ortadan
kaldıramamıştır. Yeni düzenlemeler karşı çıkan bazı alt kültürler olmaktadır.
Norm çatışmaları değişen toplum karşısında statükoya sarılmak, mevcut uygulamaları biricik
ve yeterli deneyler olarak kabulden kaynaklanmaktadır. Dini nikah karşısında medeni nikahın
reddi bu bağlamın çarpıcı örneğidir.
 TOPLUMSAL ROL
Birey yaşamı boyunca hem formel hem de informel normlara uymak zorundadır.

Birine uymayınca kanun ve hukuk düzeni ile, diğerine uymayınca da yaşadığı grupla ve ait olduğu toplumla
çatışması kaçınılmazdır. Her iki durumda da birey mutsuz ve huzursuz olur. Bu nedenle birey normlara
uymaya adeta mecburdur.

Bireyin normlara uyması kadar normların da toplumsal uyum açısından bazı özellikleri taşıması gerekir .
Hukuku gözetmeyen ınformel bir normun ya da toplumsal gerçekliği dikkate almayan bir bir hukuk
düzeninin bireyden başlayan geniş bir çatışma alanı yaratması kaçınılmazdır.

Toplumlardaki değişmeler sebebiyle yeni düzenlemelere rağmen ınformel ve formel norm çatışmaları
kaçınılmazdır. Bu tür toplumlarda yeni formel normlarla yapılan düzenlemelere karşı çıkan alt kültürlere
rastlanabilir.

Norm çatışmaları değişen toplum karşısında statükoya sarılmak, mevcut uygulamaları biricik ve yeterli
deneyler olarak kabulden kaynaklanmaktadır. Örneğin dini nikah karşısında medeni nikahın reddi, çok eşli
evlilik karşısında tek evliliğin kabulündeki güçlükler bu bağlamın çarpıcı örnekleridir.

Aynı şekilde yasalardaki çok güçlü yaptırımlara rağmen kan davalarının sürmekte oluşu informel normların
ne kadar derin ve kalıcı toplumsal kökleri olduğunu gösterir.
Değer ve değerlerin özellikleri
 Değer kavramı bir kişi ya da bir topluluğun ideal kabul ettiği varolma ya da hareket etme tarzıdır.
Değer, karşı karşıya kaldığı varlıkları ve davranış tarzlarını istenebilir ve saygın kılar.
 Davranışlara ve hareket tarzına yön veren değerler ideal düzeyde kalmaz; bu yüzden içinde

somutlaştığı davranış ve nesnelerden daha az gerçek değildir.

 Değerlerin Özellikleri

 Değerler, Değer kavramı bir kişi ya da topluluğun ideal kabul ettiği hareket tarzıdır. Değer,

davranışlara ve hareket tarzına yön verir ve kişiyi saygın kılar. Değerlerin tam anlaşılabilmesi
onların bazı özelliklerinin bilinmesine bağlıdır
 Değer, değer yargılarının Etkisi Altındadır: Durkheim gerçeğin yargılanması ile değer yargıları

arasında bir farka işaret eder. Buna göre değer yargıları gerçeğin ne olduğunu belirtir. Bir değer
yargısı bazı değerler ışığında yargılanan varlıklara ya da davranışlara yönelir. Değer değer yargısının
etkisi altındadır. Değer verilen hoşa giden bazı özellikler gösteren birinin davranışını mükemmel
olarak yargılarız.
 Değerler ve Davranışlar: Değerler davranışların da ilham kaynağıdır. İnsan olmak üstün bir değerdir

ve özel saygı hak eder. Nezaket kurallarının koruduğu ve elverişli kıldığı toplum, sosyal hayat ve
toplu yaşam için saygıyı ifade eder.
 Değerlerin Göreceliği: Değerler görecelidir. Sosyologların gözüyle gerçek olan değerler sadece

belirli bir toplumun değerleridir. Bunlar bir grubun sahiplendiği ideallerdir. Bu nedenle değerler
daima bir topluluğa özgüdürler.
 Değerlerin Duygusal Yükü :Bir değerin benimsenmesi daha çok onun anlık ve doğrudan meydana

gelen bir usa vurma ve sezgi karışımı ile gerçekleşir. Bu karışımda duygusallık büyük rol oynar.
Değer bu duygu yüklülüğünden grupların ve bireylerin hareketlerini yönlendirmede önemli bir
faktör meydana getirir.
 Değerlerin Hiyerarşik Yapısı: Değerler dünyası hiyerarşik bir yapı arz eder. Bu itibarla
birey ya da grupların kabul ettikleri ideallere yönelmelerini basamak basamak
gerçekleştirmeyi amaçladıkları bir hiyerarşi söz konusudur. Bu çerçevede bazı
varsayımlardan bahsedilebilir.
Bunlar arasında insana ilişkin bazı sorunsalların varlığından bahsedilebilir.
Bunlara insanların değişik çözümler bulmuştur. Bir diğer Husus Sorunsalların
her birine çözüm sayısı sınırlıdır.
Diğer çözüm önerilerini kenara bırakan çözüm şekli benimsendiğinde bu
egemen bir değere tekabül eder. Bir kenara bırakılan çözüm önerileri de
toplumda varlıklarını sürdürür. Bu durumda değişken çözümler söz
konusudur. Bir toplumda beliren pek az gerçek anlamda değer vardır.
Değerlerin hiyerarşisi farklılaşırken egemen değerler önemini kaybeder yerini
diğer değişkenlere bırakır.
Toplumsal, Ulusal ve Değerler Evreni: Toplumsal değerler, bir toplumun
çoğunluğu tarafından paylaşılan toplumun iyiliğine yönelik varsayılan ideal
ortak paylaşım ölçütlerdir. Sevgi, saygı, dürüstlük, çalışkanlık, diğergamlık vb
değerler bilinene geleneksel / toplumsal değerlerdir.
Toplumsal değerlerin yanı sıra ulusal değerlerden de söz edilebilir. Türk
toplumu söz konusu olduğunda bu ulusal değerler, aile, bayrak, vatan sevgisi
olarak dikkat çeker Bununla birlikte değişim kültürü mevcut değerler dışında
yeni değerlerin ortaya çıkmasına neden olabilmektedir. Demokrasi, insan
hakları, bireyselleşme, rekabet kültürü değişimin yol açtığı değerlerdendir
.
Değerler ve Normlar Arasındaki
Farklar:
 Değerler ve Normlar Arasındaki Farklar: Değer ve normun her
ikisi de birey ve toplum üzerinde etkili olan toplumsal davranış
kalıbıdır.
 Normlar belirli koşullar içinde bireylerin neleri yapabileceklerini
ya da yapamayacaklarını gösterir. Bu bakımdan değerlerden
daha belirli, sınırlı ve emredicidirler. Buna karşın değerler imkan
bulunmayan zamanlarda bile varlıklarını sürdürmeye ya da
insanlardan tarafından benimsenmeye devam ederler.
Normların davranışları yönetebilmesi ancak belirli davranış
biçimlerini yasaklaması ve nasıl davranılması gerektiğini açıkça
belli etmeleri sayesinde olur.
 Örneğin dürüstlük genel bir toplumsal değerdir. Ancak genelde
toplum öğrencilerin genelde sınavlarda nasıl davranması
gerektiğini pek çok norm koyma ihtiyacını hisseder