2.

BÖLÜM
TEMEL ZEMİNİ VE TEMEL YAPILARI
2.1. Temelin Yapıdaki Önemi
• Üzerine gelen yükleri zemine aktaran yapı
elemanına temel denir.
• Yeryüzündeki her cismin bir konumu vardır.
Zemine her cisim bir konumda oturur. Cismin
dengede kalabilmesi için konumunu koruması
gerekir. Yapının konumu temelleri üzerinedir.
Temel, yapının ayakları ve inşa edilen ilk
elemanıdır. Yapının bütün yükleri temelleriyle
zemine iletilir. Temelin şekli zeminin durumuna
ve yapısına göre seçilir. Temelsiz bir yapı
düşünülemez. Temel, tabii bir malzeme olan
zemin ile yapay olarak inşa edilen yapı kısımları
arasında bir geçiş elemanıdır.
2.2 Temel Zeminleri
• Yapının bütün yüklerini temel, zemine
aktarır. Temelin şekli zeminin cinsine,
özelliğine, taşıma gücüne göre seçilir. Bu
bakımdan bir yapının planının
hazırlanmadan ve statik özelliklerini tespit
ederek hesaplarını yapmadan önce, yapı
yerinin, temel zemini, yer altı suyu
durumu incelenir. Bu işlerin ihmal edilmesi
sonradan düzeltilemeyecek zararlara
sebep olur.
2.3. Temel Zemininin İncelenme Amacı
1. Temel zemininin yük taşıma gücünü
hesaplamak,
2. Zeminde meydana gelebilecek oturma
miktarını bulmak,
3. Yeraltı suyu varsa, durumunu incelemek,
4. Yeraltı suyunun yapı malzemesine
zararlı tesirlerinin olup olmadığını
incelemek ve tespit etmek.
2.4. Zemin çeşitleri
Zeminler sıkışma durumuna ve
meydana geldiği malzemeye göre
çeşitlere ayrılırlar.
2.4.1.Sıkışma Durumuna Göre Zeminler
2.4.1.1.Yük Altında Sıkışmayan ve Su
Tesiriyle Oyulmayan Zeminler
a. Sağlam Kayalar
Püskürük taşlardan meydana gelen
zeminlerdir. Bazalt, profir, granit, siyenit,gabro
taş zeminler bu sınıftandırlar. 15-30 Kg/cm2
yük taşırlar.
b. Az Sağlam Kayalar
Tortul taşlardan meydana gelen zeminler. Bu
zeminleri, kuvarsit, breş, konglomera, gre ve
şist kayaları oluşturur. 10-15 Kg/cm2 yük
taşırlar.
2. Yük Altında Sıkışmayan, Su Tesiriyle
Oyulabilen Zeminler
a. Gravye zeminler :
b. Kumlu zeminler :
c. Killi zeminler :
B- Zemini Oluşturan Malzemeye Göre Zeminler
2.4.2.1 Kayalık zeminler
• Volkanik Kayalar
Granit, siyenit, gabro, porfir, bazalt taşlarından
oluşmuş zeminlerdir. 15-30 Kg/cm2 yük taşırlar.
• Tortul Kayalar
Kuvarsit, sert kalker, kum taşı, killi şist
taşlarından oluşan zeminlerdir. 10-15 Kg/cm2
yük taşırlar
• Metamorfik Kayalar
gre, sertleşmiş killerden oluşmuş
zeminlerdir. 5-10 Kg/cm2 yük taşırlar.
Yapı temelini, doğruda kaya zemin
üzerine oturtmak doğru değildir. Kaya
zeminlerin, bozulmuş, eskimiş,
ufalanmış, yüzeyleri atılmalı,
temizlenmeli, düz ve sağlam zemin
yüzeyleri elde edildikten sonra temel inşa
edilmelidir.
2.5. Zemini Oluşturan Tabakaların
Özellikleri
• Yapı temeli için elverişli tabakalar çok
geniş ve kalın olan tabakalardır.
• Zemin, üstte sıkışmayan ince ve altta
sıkışabilen kalın tabakalardan meydana
geliyorsa tehlikelidir. Bu durumda sağlam
zemin tabakası bulunmalı ve gerekli
tedbirler alınmalıdır.
• Üst tabaka zayıf, alt tabaka sert ise
temel, sert zemine indirilmelidir.
• Temelin oturacağı tabaka, meyilli,
kaygan hale gelebilen kil veya kaygan
kaya yüzeyi ise yapı için tehlikeli olabilir.
Tabaka sonunda yar varsa tehlike daha
da artar.
• Zemin tabakası çeşitli özelliklere sahip
tabakalardan meydana geliyorsa, gerekli her
türlü tedbir alınmalıdır. Aksi halde binada
çatlama, kayma, çökme ve temelde oturmalar
meydana gelebilir.
Zemine ait bütün durumları bilebilmek ve
temelin yapımında gerekli önlemleri alabilmek
için zeminin etüt edilmesi ve incelenmesi gerekir.
Zemin, değişik metot ve şekillerde etüt edilebilir.
 2.6. Temel Zeminin İncelenmesi
Temel zemini incelenmesi ile şu hususlarda bilgi
edinilir:
1. Zemin tabakasının derinliği, (Yüzeye olan
mesafesi)
2. Zemin tabakasının kalınlığı,
3. Zemin tabakasının cins ve yapısı,
4. Zemin tabakasının gerilimi ve yük taşıma gücü,
5. Zemin tabakasının yer altı suyu durumu,
6. Yer altı suyunun temel malzemesine tesiri,
7. Zeminde meydana gelebilecek oturma miktarı.
2.7. Zeminin İncelenme Şekilleri
2.7.1. Soruşturma: Yapının yapılacağı yerin bitişiğinde veya çok yakınında
karşılıklı olarak inşa edilmiş yapıların zeminleri güvenilir bir şekilde
incelenmiş ise, yoklama sonuçları aradaki zemin için de yaklaşık bir bilgi
verir.
 2.7.2. Muayene çukurları açma
• Yer altı suyu olmayan veya az olan yerlerde ve durumlarda uygulanır.
Zemin tabakasının derinlik, cins, kalınlık ve yer altı suyu durumlarını
incelemek için muayene çukurları açılır. Çukurların sayı ve tertibi, yapının
büyüklüğüne ve zeminin tabakalaşma durumuna göre seçilmekle birlikte en
az üç adet açılır. Her çukurda zeminin tabakalanma durumu incelenerek
karşılaştırılır.
• Muayene çukurları yapı alanının dışında
açılmalı, buna imkan yoksa temel çukuruna
isabet etmeyecek şekilde yapı alanı içerisinde
açılır. Muayene çukurları, kendini tutabilen
zeminlerde, dik olarak, kare, dikdörtgen veya
yuvarlak kesitli olarak açılır. Çukurun planda, bir
kenarı veya çapı en az 1.00m alınır. Kendini
tutamayan zeminlerde şevli veya kademeli açılır.
Dik açılması gerekli ise çukurun yanlarına iksa
yapılır.
• Basit muayene çukurları ile 8.00m
derinliğe kadar inilebilir. Daha fazla
derinlikler için baca ve galeriler kazılır.
Galerilerin tabanı, zemin değişim
yüzeyinde ve normal olarak 1.00x2.00m
kesitinde açılır
2.7.3. Sondalama
• Kayalık olmayan zeminlerde
uygulanabilen, muayene
sonda çubukları ile
yapılır.sonda çubuklarının
çapları 2-4cm arasında,
boyları da 300-500cm
arasındadır. Sonda
çubuğunun yan kenarlarında
kertik şeklinde cepler vardır.
Ön ucu sivri, arka ucu küt
veya halka şeklindedir.
Çubuk, darbe yapılarak
zemine çakılır
• . Çubuğun, her 5 darbede bir zemine
girme miktarı ölçülür. Buna göre zemini
tabakalarının setliği hakkında bilgi edinilir.
Mümkün olduğu kadar zemine çakılan
sonda çubuğu, çekilerek çıkartılır.
Çubuğun üzerinde toprağın bıraktığı renk
ve bulaşıklarla birlikte,ceplere dolan
numuneler incelenir.
• Çubuk temizse, zeminin kumlu veya çakıllı
olduğu kabul edilir. Sarımsı veya gri-
mavimsi renkte bulaşıklar varsa, kil
tabakalarının bulunduğu anlaşılır.
Yapışkan veya çamurlu bulaşıklar varsa,
humus ve torf bulunduğu kabul edilir. Bu
metotla zemin birkaç yerden denenmelidir.
.
 2.7.4. Sondaj yapma
• Sondaj, zeminin derinlerinde yapılan muayene şeklidir. Bir temel için,
belirli sayıda sondaj ve belirli bölgeler tespit etmek mümkün değildir.
Ancak her zemin için birden çok sondaj yapmak gereklidir
• Sondajlardan alınan
numuneler şayet aynı
özellikleri gösteriyorsa ilave
sondaj yapmaya gerek
yoktur. Yer ve duruma göre
derinlik seçilir. Bununla
birlikte temel zemininden
çokça aşağıya inilmelidir.
Özellikle oturmaya müsait
zeminlerde derinliklerde
numune alma, alt tabakayı
tanıma bakımından
önemlidir.
• Sondajlar vurma veya burma(delme) suretiyle yapılır.
Hangi metot kullanılırsa kullanılsın zemin
derinliklerinden numunelerin bozunmadan alınmasına
dikkat edilmelidir. Aksi halde yeterli ve tatmin edici bilgi
alınamaz. Sondaj 30-40m’ye kadar yapılabilir.
boruları.
2.7.4.1. bir sondaj sistemi üç ayrı
parçadan meydana gelir;
a) Sondaj uçları,
b) Sondaj uçlarını derinliklere indirecek
sondaj çubukları,
c) Çubukların, içinde hareket ettiği sondaj
 2.7.5. Sondaj kazığı
• 10 metre derinliğe kadar
yapılan zemin
yoklamalarında uygulanan
bir metottur. Ekonomiktir,
çıkarılan numunelerin
özellikleri bozulmaz. Sondaj
kazığının içerisinde ince
cidarlı bir boru bulunur.
Şahmerdanlarla çıkan
kazığın içerisindeki boruya,
her tabakadaki malzeme
bozulmadan dolar.
• Çakma işlemi bitince kazık, bir kazık
sökerle çıkartılır. Kazığın baş kısmında,
çakma esnasında ezilmeyi önlemek için,
bir şapka bulunur. Bu şapka çıkartılarak
numune borudan alınır ve gerekli
incelemeler yapılır.
 2.8. Muayene Kuyuları ve Sondajların
Karşılaştırılması
2.8.1. Muayene kuyuları
a) Üstünlükleri
• 1. Muayene yerine girmek mümkündür.
• 2. Alınan numuneler karışmaz.
• 3. Zemin tabakalarının durumu görünür.
b) Sakıncaları
• 1.Bazı durumlarda su boşaltmak gerekir.
• 2.Kuyu açılması uzun zaman alır.
• 3.Ekonomik değildir.
• 4.Temel zemini gevşemiş olur
 2.8.2. Sondajlar
a) Faydaları:
• 1.Hızlı çalışabilir.
• 2.Ekonomiktir.
• 3.Su dolmaz.
• 4.Her yerde yapılabilir.
b) Sakıncaları:
• 1.Numune tabakaları karışabilir.
• 2.Kayada işlemek çok zordur.
• 3.Tek bir kaya, tabakaymış düşüncesi
verir.
• 4.Görmeden çalışılır.
 2.11. Zeminin Taşıma Gücü
• Temelin oturtulacağı yüzeye
20x20=400cm2 ebat’ında ahşap plak
konulur, üzerine 10x10cm kesitli dikme
dikilir ve dikme üzerine 100x100cm veya
150x150cm ebatlı tabla oturtulur.
.
• Zemin zerrelerinin durumu bozulmadan,
birim alandaki taşıyabileceği yüke zeminin
taşıma gücü denir. Zeminin taşıma gücü,
zemine yapılan yükleme deneyleri
sonunda bulunur.
 2.12.1.1. Tabla deneyi
• Tabla ağırlığı da dikkate alınarak zemine 0,5 kg/cm2 yük
gelecek şekilde tabla üzerine yükleme yapılır. 24 saatte bir 0,5
kg/cm2 yük artırılarak yüklemeye devam edilir. Her yükleme
sonunda meydana gelen çökmeler dikkate alınarak bir grafik
çizilir
• 10mm den fazla çökme olmuş ve grafikteki eğride bir kırılma meydana
gelmiş ise 10mm’ye karşılık olan yüklemenin yarısı esas alınır. 10mm
çökme olmadan eğride bir kırılma olmuş ise bu kırılmaya karşılık olan
yüklemenin yarısı esas alınarak zemin gerilmesi bulunur.
• Tabla deneyi kolay uygulanır bir metottur.
Sakıncası, alana büyük yüklemelerin
yapılması ve zemin tabakaları hakkında
bilgi vermemesidir. Zeminin hakkında tam
bilgi sahibi olmak için sondaj
sistemlerinden biri veya uygun olanı
kullanılmalı ve zeminin taşıma gücü
hakkında emin bir sonuca varılmalıdır.
• zemin tanındıktan sonra emniyet
gerilmesinin tabla deneyleri ile bulunması
daha sağlıklı bilgi verir
Örnek 2.3: Zemine yapılan yükleme sonucuna göre
çizilen grafikte 8mm’lik çökmeden sonra kırılma
olmuştur. 8mm’lik çökmeye karşılık yükleme 2000kg’dır.
Zemin gerilmesini bulunuz
• Çözüm: kırılma noktasını karşılayan yük
2000kg olduğuna göre yarısı 2000/2=1000
kg esas alınır. Plaka alanı 400cm2
olduğundan 1000/400=2,5 kg zemin
gerilmesi bulunur.