Download as pptx, pdf, or txt
Download as pptx, pdf, or txt
You are on page 1of 17

दशविध परीक्षा

Dr Suma Jambli Manoj S M


Dept of रोग निदान
2nd BAMS
SAMCH
Contents
• प्रकृ ति
• विकृ ति
• सार
• संहनन
• प्रमाण
• सात्म्य
• सत्व
• आहार शक्ति
• व्यायाम शक्ति
• वय परीक्षा
प्रकृ ति
प्रकृ ति निर्धारण
शुक्रशोणित संयोगे यो भवेद् दोष उत्कटः प्रकृ तिर्जायते तेन्। (सु.शा. ४/६२)

Acc to Acharya Charaka


1. शुक्र शोणित प्रकृ ति
2. गर्भाशय प्रकृ ति
3. मातुर आहार विहार प्रकृ ति
4. महाभूत विकार प्रकृ ति
Types of प्रकृ ति

शारीरिक प्रकृ ति मानसिक प्रकृ ति


• वातज प्रकृ ति • सात्विक प्रकृ ति (7)
• पित्तजा प्रकृ ति
• राजसिक प्रकृ ति (6)
• कफज प्रकृ ति
• वात- पित्तज प्रकृ ति • तामसिक प्रकृ ति (3)
• वात – कफज प्रकृ ति
• पित्त- कफज प्रकृ ति
• समदोषज प्रकृ ति
1. वात प्रकृ ति
अल्पके शः कृ शो रुक्षो वाचालश्चलमानसः ।
आकाशचारी स्वप्नेषु वातप्रकृ तिको नरः।। (शा.सं.पू. ६/६४)

2. पित्त प्रकृ ति
अकालपलितैव्याप्तो धीमान् स्वेदी च रोषणः ।
स्वप्नेषु ज्योतिषां द्रष्टा पित्तप्रकृ तिकोनरः।। (शा.सं.पू. ६/६५)

3. कफ प्रकृ ति
गम्भीरबुद्धि स्थूलाङ्ग स्निग्ध के शो महाबलः।
स्वप्ने जलाशयालोकी श्लेष्मप्रकृ तिको नरः।। (शा.सं.पू. ६/६६)
विकृ ति
• हेतु, दोष, दुष्य, प्रकृ ति, काल and बल
• उत्तम बल व्याध
• मध्यम बल व्याधि
• हीन बल व्याधि
सार परीक्षा
• सारतश्चेति साराण्यष्टौ पुरुषाणां बलमानविशेषज्ञानार्थमुपदिश्यन्ते, तद्यथा— त्वग्रक्तमांसमेदोऽस्थि
मज्जाशुक्रसत्त्वानीति।। (च.वि. ८/१०२)

1. त्वक् सार पुरुष


2. रक्तसार पुरुष
3. मांस सार पुरुष
4. मेध सार पुरुष
5. अस्थि सार पुरुष
6. मज्जसार पुरुष
7. शुक्रसार पुरुष
8. सत्व सार पुरुष
त्वक् सार पुरुष लक्षण
तत्र स्निग्धश्लक्ष्णमृदुप्रसन्नसूक्ष्माल्यगम्भीरसुकु मारलोमा सप्रभेव च त्वक् त्वक्साराणाम् ।
ऐसा सारता सुखसौभाग्यैश्वर्योपभोगबुद्धिविद्यारोग्यप्रहर्षणान्यायुष्यत्वं चाचष्टे’ (C.Vi.8.103)
रक्त सार पुरुष लक्षण
स्निग्धताम्रनखनयनतालुजिौष्ठपाणिपादतलं रक्ते न । (सु. सू. 35/17)
मांस सार पुरुष लक्षण
‘अच्छिद्रगात्रं गूढास्थिसन्धि मांसोपचितं च मांसेन’ । (S.Su.35.16)
मेध सार पुरुष लक्षण
स्निग्धमूत्रस्वेदस्वरं बृहच्छरीरमायासासहिष्णु मेदसा ।। (सु० सू० 35/17)
अस्थि सार पुरुष लक्षण
महाशिरः स्कन्धं दृढदन्तहन्वस्थिनखमस्थिभिः। (S.Su.35.16)
मज्जा सार पुरुष लक्षण
‘अकृ शमुत्तमबलं स्निग्धगम्भीरस्यरं सौभाग्योपपन्नं महानेत्रं च मज्जा’ ( S.Su35.16)
शुक्र सार पुरुष लक्षण
“स्निग्धसंहत श्वेतास्विदन्तनखं बहलकामप्रजं शुक्रे ण । (S.Su.35.16)
सत्व सार पुरुष लक्षण
स्मृतिमन्तो भक्तिमन्तः कृ तज्ञाः प्राज्ञाः शुचयो महोत्साहा दक्षा धीराः समरविक्रान्तयोधिनस्त्यक्तविषादाः सुव्यवस्थितगतिगम्भीरबुद्धिचेष्टाः। कल्याणाभिनिवेशिनश्च सत्त्वसाराः
तेषां स्वलक्षणैरेव गुणा व्याख्याताः ।। ११०॥

Identifying सार पुरुष


• सर्व सार पुरुष
• मध्यम सार पुरुष
• असार पुरुष
संहनन
• सुसंहत शरीर
• असंहत शरीर
• मध्यम संहत शरीर
प्रमाण
This परीक्षा includes the प्रमाण of the अङ्ग प्रत्यङ्गा of the body like as follows :-
• पुरुष शरीर – 84 अं
• पाद – 14 अं
• जङ्घा – 18 अं
• ऊरुः – 16 अं
• उदर – 12 अं
• हस्त – 12 अं
Etc.
सात्मय
• प्रवर (सर्व रस सातम्य) – उत्तम बल
• मध्यम (व्यामिष्र सात्म्या) – मध्यम बल
• अवर ( एक रस सात्मया ) – हीन बल
सत्व
• प्रवर ( सत्व सार पुरुष) – उत्तम मनो बल
• मध्यम – मध्यम मनो बल
• अवर – हीन मनो बल
आहार शक्ति परीक्षा
अग्निबल परीक्षा
• अभ्यवहरण शक्ति
• जरण शक्ति
व्यायाम शक्ति
• उत्तम बल
• मध्यम बल
• हीन बल
वय
• बाल्यावस्था – कफ प्रधान
1. अपरिपक्व धातु (1-16)yrs
2. विवर्धमान धातु (16-30)yrs
• मध्यावस्था – पित्त प्रधान (30-60) yrs
• जीर्णावस्था – वात प्रधान (60-100) yrs

You might also like