Fakultə

İxtisas
Qrup
Fənn
Müəllim
Sərbəst iş
Ad
Soyad
 1. Koordinatları ilə verilmiş vektorlar üzərində əməllər

1. Vektorların toplanması və çıxılması.

    
a  axi  a y j  az k və b  bx i  b y j  bz k olarsa, onda a  b  (a x  bx )i  (a y  b y ) j  (a z  bz )k ,

yəni vektorları toplamaq (çıxmaq) onların uyğun koordinatlarını top­lamaq (çıxmaq) deməkdir.

2.Vektorun ədədə vurulması.

Əgər  ədədi və a  ( a x , a y , a z ) vek­toru verilmişsə, onda vek­to­run ox üzərinə pro­yek­siyasının xassələrinə əsa­sən,
a vektorunun  ədədinə hasili üçün ,

   
 a  ( a x ) i  (  a y ) j  (  a z ) k

alarıq. Beləliklə a vektorunu  ədədinə vurmaq onun hər bir koor­di­na­tını həmin ədədə vurmaq deməkdir.
3.Vektorların bərabərliyi (vektor­la­rın müqayisəsi).
 
a  b  a x  bx , a y  b y , a z  bz . 4 Ax1 , y1 , z1  və Bx2 , y 2 , z 2  nöqtə­lərini birləşdirən vektor

AB( x2  x1 , y2  y1 , z 2  z1 ) kimi olur.

Aydındır ki, r1  x1i  y1 j  z1k və r2  x 2 i  y 2 j  z 2 k onda AB  r2  r1  ( x 2  x1 )i  ( y 2  y1 ) j  ( z 2  z1 )k

olar yəni, vektorun koordinatlarını tap­maq üçün onun son nöqtəsinin koor­dinatların­dan başlanğıc nöqtəsinin
koor­dinatlarını çıxmaq lazımdır.

Xüsusi halda OA vektorunun baş­lan­­ğıcı koordinat başlanğıcında yerlə­şər­sə,

onda

OA  x1i  y1 j  z1k  ( x1 ; y1 ; z1 )

alarıq.

5. Fəzada Oxyz düzbucaqlı koordi­nat sisteminə baxaq. Fəzada

a vektoru seçək və onun başlanğıcını koordinat başlanğıcında
yerləşdirək:
a  OM , a vektorunun koor­dinat oxları üzrə olan Pr x a | OM 1 |, Pr y a | OM 2 | , Pr z a | OM 3 | proyeksiyalarını tapaq.
.

Vektorların cəminin tərifinə görə a  OM 1  OM 2  OM 3 yaza bilərik. Belə ki, OM 1  OM 1 i , OM 2  OM 2 j OM 3  OM 3 k

,
a  OM vektorunun Ox ,Oy və Oz oxları üzrə proyeksiyalarını uy­ğun olaraq ax ,a y və az ilə işarə etsək,

a  a x i  a y j  a z k alarıq. Beləliklə, üç ölçülü fəza­nın istənilən vektorunu i , j , k vektorları üzrə ayır­maq olar.

Onda bu vek­tor­ların özləri i (1,0,0) , j (0,1,0) , k (0,0,1) ayrı­lış­la­rı­na malik olurlar.

Düzbucaqlı paralelepi­pe­din diaqo­na­lının uzunluğu haq­­qın­

dakı teoremə görə yaza bilərik:
2 2 2 2
OM  OM 1  OM 2  OM 3

buradan
2
a  a x2  a 2y  a z2
,

və ya
a  a x2  a 2y  a z2
alarıq.
 
Əgər a vektotunun Ox, Oy, Oz ox­larının müsbət isti­qa­mət­­ləri ilə əmələ gətirdiyi bucaqlar, uyğun olaraq
,  və  -ya bərabər olar­sa, onda vektorun ox üzrə proyeksiyasının xassəsinə görə aşağıdakıları yazmaq olar:

a x  a cos a y  a cos a z  a cos  (2)

və ya

 ax
cos   | a |

 ay (3)
 cos   
 |a|
 cos   a z
 
 |a|

cos, cos , cos  ədədləri a vektorunun yönəldici (istiqamət­

,
verici) kosi­nus­ları adlanırlar.

(2) ifadələrini (1) bərabərliyində nəzərə alsaq, cos2   cos2   cos2   1

    

6.Tutaq ki, a x , a y , a z
a  
və b b x , b y , bz  vektorları kolli­neardır, yəni  ədədi var ki, a  b olar. Bu bərabərlikdən uyğun
koor­di­natların bərabərliyi və mütənasibliyi alınır:
ax a y az
a x   b x ; a y   b y ; a z  b z    .
bx b y b y
Sonuncu münasibət vektorların kollinearlıq şərti adlanır.

7. İki nöqtə arasındaı məsafə.

Tutaq ki, Oxy müstəvisində verilmiş M 1 x1 , y1  və M 2 x2 , y 2  nöq­tə­ləri arasındakı d məsafəsini tapmaq tələb olunur. Axtarılan
d məsa­fəsi M 1 M 2  ( x2  x1 ; y 2  y1 ) vektorunun uzunluğuna bəra­bər­dir, yəni

d  M 1 M 2  ( x 2  x1 ) 2  ( y 2  y1 ) 2

Analoji olaraq Oxyz fəzasında M 1 x1 , y1 , z1  və 

M 2 x2 , y 2 , z 2  nöq­tə­ləri arasındakı məsafə

d  M 1 M 2  ( x2  x1 ) 2  ( y 2  y1 ) 2  ( z 2  z1 ) 2

düsturu ilə hesablanır.

8. Parçanın verilmiş nisbətdə bölünməsi.
Tutaq ki, Oxy müstəvisində iki müxtəlif M 1 x1 , y1  və M 2 x2 , y 2  nöqtələri verilmişdir. Bu nöqtələrdən l düz xətti keçirək və belə
ki M ( x; y )  l nöqtəsi M 2 nöqtəsi ilə üst-üstə düşmür. Əgər
M 1 M   MM 2 (1)

olarsa, onda M nöqtəsi M 1 M 2 parçasını  nisbətində bölür deyir­lər.Aydındır ki, bu halda aşağıdakı hallar mümkündür:
M 2 nöqtələri arasında yer­lə­şir;
1)   0 olduqda, M nöqtəsi M 1 və

2)   0 olduqda M 1 və M 2 nöqtələri üst-üstə düşürlər;

3)   0 olarsa, onda M nöqtəsi M 1 M 2 parçası xaricində yerlə­şir

4) M 1 və M 2 müxtəlif nöqtələr olduqda M 1 M   MM 2 və nəticədə
  1 alınır

Bizim məqsədimiz M 1 M 2 parçasını   1 nisbətində bölən M

nöqtə­si­nin koordinatlarını tapmaqdır. (1) bərabərliyini koordinat şəklində yazaq:
( x  x1 ; y  y1 )  ( x 2  x; y 2  y )
buradan
x  x1  ( x2  x) , y  y1  ( y 2  y )
və ya
x x y
y1  y 2
x 1 2
2 2
şəklinə düşər. Bu halda M ( x; y ) nöqtəsi M 1 M 2 parçasını yarıya bölür. Analoji olaraq fəzanın M 1 ( x1 ; y1 ; z1 ) və M 2 ( x 2 ; y 2 ; z 2 )
nöqtə­lə­ri­ni bir­ləşdirən parçanı  nisbətində bölən M ( x, y, z ) nöqtəsinin koordi­nat­­larını tapmaq olar:

x  x2 y1  y 2 z1  z 2
x 1 y z
1  1  1 

Xüsusi halda   1 götürsək M 1 M 2 parçasını yarıya bölən M nöqtə­­si­nin koordinatlarının düsturlarını alarıq:

x1  x2 y  y2 z1  z 2
x , y 1 , z .
2 2 2

9.Təpə nöqtələri A( x1 , y1 ) , B( x 2 , y 2 ), C ( x3 , y 3 )
1 1 1
1
S x1 x 2 x3
2 y y y
1 2 3

düsturu ilə hesablanır.

 2. Vektorların skalyar, vektorial və qarışıq hasilləri.

1) Vektorların skalyar hasili

 
Tərif. a  0 və b  0 vektorlarının uzunluqları ilə aralarındakı bucağın kosi­nusu hasi­linə onların skalyar hasili deyilir və
   
ab , a  b və ya (a , b ) simvollarından biri ilə işarə edilir. Tərifə görə
   
 
a , b  a b cos    a^ b  (1)

yazmaq olar

İki vektorun skalyar hasili həqiqi ədəddir.

a və b vektorları arasındakı bucaq 0  ( a ^ b )   aralığında axta­rılır. Əgər vektorlardan biri

sıfır vektor olarsa, onda (a ^ b )   / 2 qəbul edilir.Vektorların skalyar hasili həndəsi və cəbri xasssələrə malikdir. Həndəsi
xassələrə həndəsi kəmiyyətlər (uzunluq, bucaq, per­pen­di­kul­yar­lıq, proyeksiya və s.), cəbri xassələrə isə həqiqi ədədlərin top­
lan­ması və vurulmasına oxşar xassələr uyğundur.
 
Vektorların skalyar hasilinin həndəsi xassələri
H 10. Sıfır olmayan iki vektor arasındakı bucağın kosinusu, bu vektorların skalyar hasilinin onların modulları hasilinə olan nisbətinə
bərabərdir:
(a , b )
cos  
ab
Bu bərabərlik bilavasitə (1) düsturundan alınır.

H 20. İki vektorun skalyar hasilinin sıfra bərabər olması üçün on­la­r­ ın bir-birinə perpendikulyar olması zəruri və kafidir:

a  b  ( a , b )  0.
H 30. Vektorun modulu.Vektorun özünə skalyar hasili onun uzunluğunun kvad­ra­tı­na bərabərdir:
2
(a , a )  a
Bu xassədən mühüm olan

a  a2

nəticə alınır. Demə­li, vektorun uzunluğu onun skalyar kvadratının kvad­rat kökünə bərabərdir.
  
H 40. Skalyar hasilin (1) ifadəsini a vektorunun b vek­toru üzə­ri­­nə (və ya tərsinə) proyeksiyalarının düsturlarından istifa
etməklə, 
    
( a , b )  a Pra b b b Prb a

kimi də yazmaq olar.

Doğrudan da,

(a , b )  a b cos( a ^ b )  a Pra b

2)Vektorların vektorial hasili

Komplanar olmayan və baş­lan­­ğıc­ları eyni nöqtədə olan üç dənə
  
a, b , c vektorlarından c vek­to­ru­nun ucundan bax­dıqda, a -nı
b -nin üzə­rinə gətir­mək üçün olan kiçik bucağın istiqaməti saat
əqrəbi hərəkətinin əksi istiqamətində olarsa, onda deyirlər ki,

a , b , c vektorları sağ oriyentasiyalı üşlük, əks halda
isə sol oriyentasiyalı üçlük təşkil edirlər.

Tərif.
 Aşağılakı
 şərtləri ödəyən c vektoruna kollinear ol­ma­yan
a və b vek­tor­­larının vektorial hasili deyilir:
   
c vektorunun uzunluğu ədədi qiy­mətcə a və b vektorları üzə­rində qu­rul­muş paralel­oqra­mın sahə­sinə bəra­bərdir:
   
c  a b sin , (  a ^ b )

  
1) c  a , c  b ,
  
2) a , b , c vektorları sağ oriyenta­si­ya­lı üçlük təşkil edirlər. a və b -nin
     
vektorial hasili [a , b ] (a  b ) və ya a  b sim­vol­la­rın­dan biri ilə işarə edilir.

a b 
2 2
a b  (a, b) 2
 S

Vektorların vektorial hasilinin həndəsi xassələri

H10. Sıfırdan fərqli iki vektor arasındakı bucağın sinusu, bu vektorların vektorial hasilinin modulunun onların modulları
hasilinə olan nisbətinə bəra­bərdir:
a b
sin  
ab
Bu bərabərliyin doğruluğu bilavasitə (*) düsturundan alınır.
H20. a və b vektorlarının vektorial hasilinin a  b uzunluğu bu vek­torlar üzərində qurulmuş paraleloqramın sahəsinə bərabərdir.

H30. a və b vektorlarının kollinear olması üçün onların vek­to­rial hasilinin sıfra bərabər olması zəruri və kafi şərtdir:

a || b  a  b  0

3) Üç vektorun qarışıq hasili

  
Tərif . a vektorunun b vektoruna vektorial hasilinin c vek­to­ru­na skalyar hasili hə­min vektorların qarışıq hasili adlanır və
      
ab c kimi işarə edilir: ab c  ( a  b , c ). Qarışıq hasil skalyar kəmiyyətdir.

Vektorların qarışıq hasilinin həndəsi xassələri

 
H10. Teorem. Komplanar olma­yan a , b və c
vektorlarının qarı­şıq hasi­li­nin mütləq qiyməti həndəsi olaraq
həmin vektorlar üzərində qurulan paralelepipedin həcminə
bərabərdir:
 
V  ab c .
Təpələri verilmiş M 1 , M 2 , M 3 , M 4
nöqtələ­ri olan üçbucaqlı pira­mi­­da­nın həc­mi­ni hesablamaq üçün

a  M 1M 2 ,