FƏNNİN ADI

“Azərbaycan dilində işgüzar və

akademik kommunikasiya”

“Humanitar fənlər” kafedrası

 “Azərbaycan dilində işgüzar və akademik kommunikasiya” fənninin tədrisinə ayrılan
saatların mövzular üzrə paylanması
s/s Mövzuların adları Cəm Müh Məşğ

1 “Azərbaycan dilində işgüzar və akademik kommunikasiya” fənninin mövzusu, məqsəd və vəzifələri. 2 - 2

Kommunikasiya haqqında anlayış. Kommunikativlik nitqin mühüm funksiyalarından biri kimi.  
2 Azərbaycan dilində işgüzar üslubun mahiyyəti və xüsusiyyətləri. 2 - 2

3 İşgüzar ünsiyyət və onun əsas prinsipləri. Ünsiyyət informasiya mübadiləsi kimi. 2 - 2

4 İşgüzar ünsiyyətdə özünütəsdiq təqdimatı.  2 - 2
5 İşgüzar ünsiyyətdə dialoq janrları. 2 - 2
6 İşgüzar ünsiyyətin monoloji janrları. 2 - 2

7 İşgüzar ünsiyyətdə sözsüz bağlantı və ünsiyyəti tamamlayan ifadəli hərəkətlər; bədən dili, mimika və 2 - 2
jestlər.
8 İşgüzar ünsiyyət etikası və psixologiyası. 2 - 2
9 Lahiyə fəaliyyətinin logistik dəstəklənməsi. Layihə hazırlığı və onun təqdimatı. 2 - 2
10 Müvafiq ixtisaslar üzrə Azərbaycan dilində şifahi və yazılı kommunikasiya. Peşə etikası və etiket 2 - 2
qaydaları. İşgüzar karyeranın idarə edilməsi.
11 Şifahi işgüzar ünsiyyətinin mədəniyyətlərarası aspektləri. Mədəniyyətlərarası münasibətlərdə düzgün 2 - 2
ünsiyyət amilləri
12 Yazılı işgüzar kommunikasiya və onların aparılması qaydaları. Sənəd yazılı işgüzar ünsiyyətin əsas 2 - 2
məhsulu kimi və onun xüsusi funksiyaları.
13 Şəxsi sənədlərin növləri və tərtibi qaydaları. 2 - 2

14 Təşkilati və inzibati sənədlər. Elektron sənəd dövriyyəsinin tətbiqi, bu növ sənədlərin hazırlanması və 2 - 2
icra qaydaları.
 “Azərbaycan dilində işgüzar və akademik kommunikasiya” fənninin tədrisinə ayrılan
saatların mövzular üzrə paylanması
s/s Mövzuların adları Cəm Müh Məşğ

15. İstinad və analitik sənədlər. 2 - 2

16. Məktublar; onların növləri və yazılma qaydaları. 2 - 2

Biznes sahəsində işgüzar ünsiyyət; əsas etik prinsiplər, davranış qaydaları və danışıqların
17. aparılması texnikası. Kommersiya yazışmaları və işgüzar tövsiyələr. İşgüzar e-mail və digər daxili 2 - 2
elektron yazışmalar; sosial şəbəkələrdən istifadə qaydaları .
18. Yazılı mesajların əsas növləri; ticarət yazışmaları (məktubları) və qeyri-kommersiya məktubları. 2 - 2
19. Elektron işgüzar rabitə. Poçt yazışmaları. Məktub yazmağın əsas prinsipləri. 2 - 2
20. Yazılı işgüzar ünsiyyətdə reklam.  Reklam biznes əlaqələrinin üzvi və ayrılmaz hissəsi kimi. Dil 2 - 2
mediası və reklam dilinin əsas xüsusiyyətləri.

21. Akademik məqsədlər üçün dil. Akademik və peşəkar yazı qaydaları. Akademik kommunikasiyanın 2 - 2
elementləri, xüsusiyyətləri və növləri.

22. Elmi-tədqiqat mövzusu üzrə icmal məqalələrin hazırlasnması və növləri. Elmi işlər barədə 2 - 2
prezentasiyaların hazırlanması.
23. Yazılı işgüzar ünsiyyətin mədəniyyətlərarası ölçüsü. Mədəniyyətlərarası münasibətlərdə düzgün 1 - 1
ünsiyyət amilləri
Cəmi saatlar: 45 0 45
MƏŞĞƏLƏ 6

MƏŞĞƏLƏNİN MÖVZUSU: İşgüzar ünsiyyətin monoloji janrları.

MƏŞĞƏLƏNİN MƏQSƏDİ – İşgüzar ünsiyyətin monoloji janrları, monoloji nitq, ictimai nitq,
natiqlər üçün tövsiyələr, şifahi təqdimatda jestlərin rolu haqqında biliklər əldə etməkdir.

MƏŞĞƏLƏNİN PLANI:
1. İşgüzar ünsiyyətin monoloji janrları.
2. Monoloji nitq.
3. İctimai nitq.
4. Natiqlər üçün tövsiyələr.
5. Şifahi təqdimatda jestlərin rolu
Dərsin Hədəfləri

Bu dərsi bitirdikdə

işgüzar ünsiyyətin monoloji janrları,

monoloji nitq,
ictimai nitq,
natiqlər üçün tövsiyələr,
şfahi təqdimatda jestlərin rolu haqqında məlumatlar
öyrənmiş olacaqsınız.

Müvəffəqiyyətlər diləyirik!..
 Monoloji nitq

• Monoloji nitqin əsas məqsədi nitqin əsas

kommunikativ növlərindən (təsvir, təsdiqləmə,
fikir söyləmə, səciyyələndirmə) istifadə etməklə
hər hansı bir məzmunu başqasına çatdırmaqdır.
Bu nitq proqramlaşdırılmış, təşkil olunmuş
nitqdir. Belə ki, danışan deyəcəklərini
əvvəlcədən düşünür, eyni zamanda ifadə
edəcəyi fikrin həcmini bilir. Bundan başqa, ifadə
edəcəyi fikrin xarakterini müəyyənləşdirir,
auditoriyaya müraciət formasını dəqiqləşdirir.
Hansı materialları deyəcəyini, müsahibinin və
müsahiblərinin səviyyəsini, deyəcəklərinin onlara
necə təsir edəcəyini təsəvvüründə qabaqcadan
canlandırır.

6
Monoloji nitq

Monoloji nitq fasiləsiz, ardıcıl, əlaqəli və məntiqli olmalıdır. Ona görə də monoloji nitqdən istifadə
edən çatdıracağı məlumatın məzmununu dərindən bilməli və aydın dərk etməlidir.

Eyni zamanda zəngin söz ehtiyatına malik olmalı, nitqin təsirlilik və emosionallıq xüsusiyyətlərini
qorumalıdır. Danışdığı dilin qayda-qanunlarını mükəmməl bilməlidir.
 İşgüzar ünsiyyətdə monoloq

İşgüzar ünsiyyətdə monoloq bir şəxsin davamlı bir ifadəsidir. Nisbətən fasiləsiz, ardıcıl və məntiqli,
nisbi dolğunluğa malikdir, quruluşu mürəkkəbdir. Yığıncaqda məruzə, hesabat və mesaj janrları,
səhmdarlara, həmtəsisçilərə edilən çıxışlar ilə təmsil olunan monoloq, bir qayda olaraq, vərəqdən
oxunan, yazılı bir xarakter daşıyan və buna görə də dərhal mövcud olan nitqdir. İki formada – şifahi
və yazılı formada ifadə olunur.

İşgüzar münasibətləri saxlamaq vasitələrindən biri tərəfdaşların, həmkarların, sponsorların,

müştərilərin şəxsi və ictimai təltiflər, eləcə də ildönümü münasibətilə komanda adından təbriklərdir.
Təbrikin həyata keçirildiyi forma “ünvan” adlanır. “Ünvan” təntənəli məclislərdə oxunur. Təbrik nitqləri
və mətnlər etiket mətnlərinə aiddir. Xalqın nitqinin ənənəvi janrlarına salamlama nitqi, satış nitqi
(reklam), məlumat nitqi və hesabat (iclasda, yığıncaqda) daxildir. İşgüzar ünsiyyətdə ictimai nitq
şifahi xalq nitqinin ümumi qaydalarına tabedir.

İctimai nitq əvvəldən sona qədər maraqlı və faydalı olmalıdır. Düzgün kompozisiya şəklində tərtib
olunmalı, giriş, əsas hissə və nəticədən ibarət olmalıdır. İctimai nitq hətta təcrübəli natiqlər
tərəfindən diqqətlə hazırlanmağı tələb edir və bu, yeni fəaliyyətə başlayanlar üçün vacibdir. Nitq
hazırlığı müəllifinə sevinc və fərəh həyəcanı gətirən yaradıcı bir işdir. Belə hazırlıq, hər şeydən
əvvəl, işin bütün mərhələlərinin nəzərdən keçirilmiş ardıcıllığını əhatə edir.

8
Qədim ritorik kanon nitqin hazırlanması və çatdırılması dörd
mərhələyə ayrılmışdır:

bu mərhələdə
yazılı mətni
açar sözlərin ilk
gələcək nitq mənimsəmək
nəşri aparılır,
nitq üçün lazım müəllifi materialı lazımdır.
əsas hissəsi
olan material qurur, detalları Fasilələrin, səs
stilizə olunur, giriş
toplayır və əlaqələndirir, modulyasiyasının,
və nəticə tərtib
sistemləşdirirlər; materiala şərh mətn üçün şifahi
olunur, son mətn
hazırlayır; dəstəyin və fərdi
düzəldilir;
nitq tərzinin
hazırlayırlar.

9
 Kanonik ritorikanı beş əsas hissəyə, mərhələyə bölmüşlər.

Dispozisiya və ya Elokusiya (latın dilində

Invensiya (latınca inventio
kompozisiya (latın dilində elequeniya sözündəndir)
“ixtira etmək, fikirləşib
“yerləşmə” deməkdir) çıxışın sözünün mənası “nitqi
tapmaq”) fikirlərin ixtirası,
mətnindən və xarakterindən, bəzəmək” deməkdir. Burada dil
başqa sözlə, nitqin mövzusu
nitq janrından asılı olaraq əsas vasitələrinin seçilməsi, poetik
və ya nitq məzmununu
müddəaları yerləşdirə fikirlərin pafosla çatdırılması
düşünüb tapmaq;
bilməkdir.. nəzərdə tutulur.

Memoria (latınca memarya

“yaddaş” deməkdir) sözü indi
Aksiya və ya icra. Çıxışçının
“xatirə” mənasında işlənir
özü danışdığı dili yüksək
(memuar, memorial lövhə və
səviyyədə bilməklə, şifahi niqin
s.). Memoriya tələb edir ki,
ustalıqla ifadəsinə, özünə
ritor çıxışdan əvvəl mətni bir
nəzarət
neçə dəfə xatırlamalı, fikrindən
keçirməlidir.

10
 Onlar çox vaxt məhkəmə prosesini etos hesab
edirdilər. Afinada təşkil edilən bu açıq prosesdə
Nitq açıq dialoq olmalı, həqiqət qalib gəlməliydi.
Yunan alimləri belə hesab edirdilər
ki, nitq üç mühüm tərkib hissədən
ibarət olmalıdır: etos, pafos, loqos.
Pafos həqiqəti üzə çıxarma, tərəflərin
münasibətini aydınlaşdırmalıydı. Kim daha çox
pafosla danışsa, o haqlı ola bilərdi.

Loqos hər şeyi dillə dəqiq şəkildə ifadə etmək

idi. Kimin dili zəngin olsa, o dövlət qalib gələ
bilərdi.

11
 Ritorikanın tarixi

• Ritorikanın tarixi e.ə.

V-IV əsrlərdən
başlanır. Ritorikanı
həm sənət, həm də
elm kimi başa
düşmək lazımdır.
Qədim
Yunanıstanda
məhkəmələr açıq
havada keçirilmiş,
çoxsaylı insanlar
toplaşmış,
bayramlar, təziyələr,
görüşlər çox
izdihamlı olmuşdur.
Burada xalqın dərin
hörmətini qazanmış
Demosfen, Lisi,
Sokrat, Perik kimi
məşhur ritorlar çıxış
etmişdir.

12
 Ritorikanın tarixi

Yunanıstanda ritorika VI-III əsrdə çiçəklənmə dövrü keçirmişdir. Belə ki. Hesiodun “Zəhmətlər və
günlər”, Ezopun təmsilləri, Esxilin “Safoklan”, Aristofanın komediyaları, Herodotun və digərlərinin
əsərləri bəlağətli nitqin meydana gəlməsinə çox kömək etmişdir.

Sokrat (469-399), Əflatun (430/427-347), Aristotel (384-322) bir-birinin şagirdi olaraq dünya fəlsəfi-
humanitar elmlərin incilərini yaratmışlar.

Aristotel Əflatunu və Sokratı qabaqlayaraq ritorikanın fundamental elmi sistemini yaratmışdır. Onun
“Metafizika”, “Məntiq”, “Siyasət”, “Poetika”, “Analitika”, “Ritorika” əsərləri heç vaxt əhəmiyyətini
itirməyən əsərlərdir.

13
Ritorikanın tarixi
Şərq ölkələrində (Çində,
Hindistanda, Ərəbistanda)
ritorikanın inkişafı üçün geniş
şərait olmuşdur. Bu ölkələrdə
din xadimləri dini kitabların
şərhini bəlağətlə dinləyicilərə
çatdırıblar. VII əsrdə (əsrin
axırlarında) Xəlil İbn Əhməd
Əl-Fərabi ərəb poeziyası üçün
ritmik-melodik modellər kəşf
etmişdir. Həmin modellər
əsasında “Qurani-Kərim”in
ayələrini xüsusi avazla
oxumaq mümkün olmuşdur.
İslam dininin VII əsrdə
Azərbaycan alimləri,
meydana gəlməsi bu dövrün
mütəfəkkirləri və siyasət
görkəmli natiqlərindən olan
adamları mahir ritorlar
Məhəmməd Peyğəmbərin
olmuşdur. Onların sırasında
(570-632) yetişməsinə imkan
Nizamül-Mülk, Nəsrəddin
yaratmışdır. Məhəmməd
Tusi, Məhəmməd Hinduşah
Peyğəmbər özünə gələn
Naxçıvani, görkəmli söz
vəhyləri adamlara çatdırmış,
ustaları Nizami Gəncəvi,
Quranın hökmlərini güclü bir
Əbülüla Gəncəvi, Xaqani
natiq kimi çıxış edərək
Şirvani və digərləri xüsusilə
adamlara, möminlərə
fərqlənmişdir.
yetirmişdir.
14
 Natiqlər üçün tövsiyyələr:

01 02 03

Biliklərinizə və Uyğun bir mövzu seçmək. Tamaşaçıya uyğun bir

maraqlarınıza uyğun bir Mövzu seçimi cəmiyyətin mövzu seçmək. Mövzu
mövzu seçmək. Potensial yeri, vaxtı və əhval- dinləyici üçün maraqlı,
dinləyicilərinizdən daha ruhiyyəsindən, müəyyən vacib və anlaşıqlı
çox bilik verə biləcək bir məqamın olmalıdır.
mövzu seçmək. aktuallığından asılıdır.

15
 Nitq üçün bir mövzu seçərkən aşağıdakıları etmək vacibdir:

mövzunun dinləyici üçün kifayət qədər marağa səbəb olub-olmayacağını düşünmək. Dinləyicilərin
maraqlarını təhqir edən, dinləyicini dəstəkləməyin ehtiyacını doğuran bir mövzu seçmək çox vacibdir.
Bu da öz növbəsində danışanın dinləyicinin sualının faydalı və arzu olunan hərəkətlərlə bağlı
olduğunu hiss edə biləcəyindən asılıdır;

dinləyicilərin hərəkətə qadir olub olmadığını öyrənmək (Bu suala cavab vermək üçün yalnız
auditoriyanın maraqlarını deyil, həm də xüsusiyyətlərini uyğunlaşdırmaq lazımdır.);

auditoriyanın emosional mədəniyyətini və inanclarını nəzərə alaraq qüsursuz arqumentlərdən istifadə

etmək.

16
Çıxış

Girişin
məqsədləri:
auditoriya ilə
əlaqə yaratmaq,
Çıxışın quruluşu Çıxışın tətbiqi
etimad və özünə
ümumi qəbul barədə
Təqdimatın adı maraq oyatmaq,
edilmiş tələblərə düşünərkən,
aydın, mövzu ilə tamaşaçıları
cavab verməlidir girişin
əlaqəli olmalı, maraqlandırmaq,
və müvafiq olaraq dinləyicilərin
diqqəti cəlb onları əsas
giriş, əsas hissə marağına səbəb
etməlidir. məzmunun
və nəticədən olduğunu nəzərə
qavranılmasına
ibarət olmalıdır. almaq lazımdır.
hazırlamaq,
sualın
formalaşdırılması
na əsas vermək.

17
 Bu baxımdan performansı effektiv şəkildə başlamaq üçün bir neçə
üsul tövsiyə olunur:

empatiya; paradoksal başlanğıc; gözlənilməz sual; maraqlı təsvir;

maraqlı və ya qeyri-
orijinal kotirovka; toplananlara iltifat; illüstrativ nümunə;
adi bir fakt;

tamaşaçıların dərhal
zarafat; maraqlarına müraciət
etmək.

18
 Qeyd:
Empatiya sözü
yunan mənşəli
sözdür. “Fiziki Kotirovkalar
bağlılıq, meyl” Paradoks dəqiq bir sözdə
sözündəndir. (qədim yunan başqalarının
Empatiya dilində “qəribə, fikirləri və ya
Performans sözünün kökü gözlənilməz” materialıdır,
dilimizə ingilis ingilis və qədim mənasında xüsusi olaraq
dilindəki yunan olmuşdur) kotirovkalarda
“performance” dillərindən ayrılıqda düz saxlanılır.
sözündən tərcümədə “hiss, olan iki və ya Orijinal müəllifin
gəlmişdir, emosiya” daha çox fikrin və ya
mənası “icra mənalarını ifadə bir araya məruzəçinin
etmək, edir. Empatiya gəldikdə sözləri, ifadələri,
məhsuldarlıq, tam mənası ilə ziddiyyət təsirli, təəccüblü
bacarma gücü” özünü başqa yaratmasıdır. olduqda və ya
və s. kimi birinin yerinə Doğru zənn yazılı şəkildə
tərcümə olunur. qoyaraq onun etdiyimiz fikir şərh olunanları
hiss, sonda səhv və əsaslandırmaqd
həyəcanını, ya əksinə də ola a kömək
istəklərini, bilər. olduqda istifadə
davranışlarını olunur.
anlamaq
qabiliyyətidir.
19
Çıxışın obyektləri: Əsas hissədə təqdimatın ümumi müddəalarını
tərtib etmək;
kim?
nə?
harada? dinləyiciləri yeni məlumatlar barədə
nə vaxt? məlumatlandırmaq;
necə?
niyə? və s.

qabaqcıl mövqeləri ardıcıl izah etmək;

təklif olunan müddəaların düzgünlüyünü sübut

etmək tamaşaçıları lazımi nəticələrə aparır.

20
Qarşıya qoyulan təkliflərin düzgünlüyünü sübut etmək,
həqiqətlərinə inandırmaq üçün ünsiyyət prosesində müxtəlif
dəlillərdən istifadə olunur:

məntiqi arqumentlər – nəzəri və ya psixoloji səbəblər – özünə hörmət

empirik ümumiləşdirmələr və nəticələr; üçün bir dəlil; rəğbət yaradan bir dəlil; bir
əvvəllər sübut edilmiş qanunlar; sözdən ibarət dəlil; hökmün arqumenti;
aksiomalar; əsas anlayışların tərifləri; etibarsızlıqdan arqument; şübhədən dəlil
fakt ifadələri; və s.

21
 Bir nitqi bitirdikdə müəyyən qaydalara riayət etmək lazımdır.

Beləliklə, nəticənin məqsədi deyilənləri ümumiləşdirməkdir;

nitqin əsas hissəsində irəli sürülən mühüm məqamların əzbərlənməsinə töhfə verməkdir;

əlavə güclü arqumentlərdən istifadə etməklə təqdimatın etibarlılığını artırmaqdır;

müzakirə olunan məsələyə diqqət çəkməkdir.

Nəticənin konkret məqsədləri auditoriyanın özünə və nitqə xeyirxah münasibətini artırmaq,

nitqinin əhəmiyyətini artırmaq və tələbələri müəyyən hərəkətləri etməyə həvəsləndirmək kimi qəbul edilə
bilər.

22
 Nitqin başlanğıcında natiqlərə xalq qarşısında çıxış edərkən necə
davranacağına dair aşağıdakı tövsiyələr verilir:

• nitqin ekspressivliyini yadda

• danışaraq, kürsü yaxınlığında
• dərhal nitqinizə başlamayın, saxla – nitqin aydınlığı sözlərin
"gəzməyin", çünki tamaşaçılar
bir az gözləyin, tamaşaçılarla çox yavaş və ya tez tələffüz
sizə baxmayacaq, qulaq
göz təması qurun; edilməsindən eyni dərəcədə
asmayacaqlar;
əziyyət çəkir;

• səhvlərdən qaçmağa • jestin xalq nitqində rolunu

çalışmaq; xatırlayın.

23
Şifahi təqdimatda jestlərinizin xüsusiyyətləri

Tamaşaçıda
xoş təəssürat
yaratmaq üçün
bir neçə Şifahi təqdimatda jestlərinizin
qaydanı bilməli xüsusiyyətləri çox vacibdir:
və onlara əməl bəzi tədqiqatçılara görə,
olunmalıdır: nitqdəki jest məlumatların
təxminən 40% -ni daşıyır.

24
Şifahi təqdimatda jestlərinizin xüsusiyyətləri

poza sakit olmalıdır, jestlər sərbəst və elastik

jestlər
jestlər olmalıdır,
barmaqlarınızdan
sözlərinizi
düşüncə səliqəsiz
vurğulamaq
qatarını
istifadə olmamalıdır;
müşayiət
edərək
üçün nüansları
tez-tez
edə bilər
istifadə
izah
və
şablonlu jestlər olmamalıdır;
edə
etməlidir;
olunur;
bilərsiniz.

25
 Unutmayın ki:

jestlərin təxminən 90% -i beldən yuxarı hissədə edilməlidir – beldən aşağı hissədə
edilən jestlər çox vaxt qeyri-müəyyənlik, uğursuzluq, çaşqınlıq mənalarına malikdir;

dirsəklər bədənə 3 sm-dən yaxın olmamalıdır, daha kiçik bir məsafə səlahiyyətinizin
əhəmiyyətsizliyini və zəifliyini simvollaşdıracaq;

iki əlinizlə jestiniz ən çətin məqamda məqbul saydığınız işarələrdən istifadə etməyə
başlamaqdır.

26
Beləliklə, işgüzar
ünsiyyətin bir hissəsi
kimi ictimai nitq yaxşı
müsahibə
keyfiyyətlərinə sahib
olmalı və yalnız
inandırıcı deyil, həm
də danışan, dəlil
əsaslı, məntiqli,
düşüncəli, gözəl
olmalıdır.

27
 Sonda iki ifadəni sitat gətirmək yerinə düşər:

“Yaxşı natiqlər azdır, amma onları dinləməyə qadir olan insan çoxdurmu?” (J. Labruyere);

"Nitq də bir söz düşüncənin ifadəsidir ... və buna görə bir söz ifadə etdiyinə uyğun olmalıdır" (L.
Tolstoy).

28
Məşğələnin Xülasəsi

Bu bölmədə,
işgüzar ünsiyyətin monoloji janrları,
monoloji nitq,
ictimai nitq,
natiqlər üçün tövsiyələr,
şfahi təqdimatda jestlərin rolu haqqında məlumatlar
öyrəndiniz.

İndi özünüzü sınaya bilərsiniz.

Müvəffəqiyyətlər diləyirik!..
Məşğələ üzrə yoxlama sualları

Suallara cavab verin. 

• Monoloji nitq və onun əsas məqsədi nədir?
• İşgüzar ünsiyyətdə monoloq janrlarının hansı formaları var?
• İctimai nitq nədir?
• Təsirli bir nitqin iş adamına çatdırılması üçün hansı üsullardan istifadə etmək
lazımdır?
• Şifahi təqdimatda jestlərin rolu haqqında nə deyə bilərsiniz?

Müvəffəqiyyətlər diləyirik! ..