Wybrane materiały alternatywne w

badaniach toksykologicznych- włosy,

ślina, paznokcie

Klaudia Płóciennik
Malwina Synak
Farmacja, gr b
 Wzrost zainteresowania
wykorzystaniem w badaniach
diagnostycznych oraz
toksykologicznych
alternatywnych materiałów
biologicznych spowodowany
W analizie toksykologicznej od jest m. in. nieinwazyjnym
Obecnie coraz częściej
dawna wykorzystywany jest sposobem pobierania
wykorzystuje się materiały
materiał biologiczny. próbek bez specjalistycznego
alternatywne takie jak: włosy,
Najczęściej wykorzystywanymi sprzętu oraz nadzoru
ślina, paznokcie i ciało szkliste
próbkami do badań są: krew i personelu medycznego, co
oka.
mocz.  może przyczynić się do
zmniejszenia lęku pacjenta
oraz
może spowodować częstsze
monitorowanie stanu zdrowia i
diagnozowanie chorób
na wczesnym etapie.
WŁOSY
Budowa :
 Włosy są zbudowane ze zrogowaciałych komórek
naskórka. W skład włosa wchodzi tzw. łodyga położona
powyżej skóry, a także korzeń włosa położony pod skórą,
otoczony pochewką, którą nazywa się mieszkiem
włosowym i zakończony cebulką. Do mieszka włosa
przyczepiony jest mięsień przywłosowy, do którego
uchodzi gruczoł łojowy. 
 W 60-95% włos zbudowany jest z białek, głównie
keratyny bogatej w aminokwasy siarkowe, 1-9% z
tłuszczy, a w 0,1-5% z pigmentów (melaniny). 
 Na proces odkładania się substancji we włosach
wpływa: zawartość melaniny, polarność oraz charakter
zasadowy lub kwasowy związku. 
Zawartość ksenobiotyków we włosach zależy od ich barwy.
Prawdopodobnie melanina jest jednym z miejsc
wiązania ksenobiotyków we włosach, do którego dochodzi na drodze
odziaływań van der Waalsa pomiędzy pierścieniami aromatycznymi
melaniny i wbudowywanego związku.

Zarówno melanina jak i kreatyna mają większe powinowactwo do

związków zasadowych np. kokainy, morfiny i nikotyny, a mniejsze
do związków o charakterze kwaśnym jak kwas acetylosalicylowy i THC.
Substancje mogą przedostawać się do włosów: z krwi poprzez sieć
naczyń włosowatych, z wydzieliny gruczołów łojowych i potowych, ze
środowiska. 

Związki lipofilne (kokaina, metamfetamina) są lepiej wbudowywane w

strukturę włosa niż związki bardziej polarne (amfetamina, morfina).
We włosach częściej obserwuje się obecność prekursorów niż
metabolitów, co wyróżnia ten materiał biologiczny od innych.
Sposób pobrania i przygotowania próbek do analizy:
  Pasmo włosów o grubości ołówka (średnicy ok. 0,5 cm) należy
odciąć za pomocą nożyczek ceramicznych tuż przy skórze z tylnej
części głowy i zabezpieczyć np. w kopercie.
 Próbki można przechowywać w temperaturze pokojowej.
  Dla uzyskania właściwych wyników próbki włosów powinny zostać
pobrane pomiędzy 4-5 tygodniem od wprowadzenia substancji do
organizmu.
 Zastosowanie włosów, jako materiału badawczego ma pewne
ograniczenia, takie jak występowanie trudnych do usunięcia,
egzogennych zanieczyszczeń, których źródłem mogą być np. zabiegi
kosmetyczne. Dlatego włosy przed rozpoczęciem analiz wymagają
odpowiedniego przygotowania w celu dekontaminacji próbki. 
Zastosowanie w badaniach toksykologicznych:
• W ekspertyzie toksykologicznej spośród materiałów alternatywnych
największe znaczenie mają włosy, których analiza stwarza możliwość
śledzenia historii zażywania ksenobiotyków w okresie określonym
długością włosa. W przypadku włosów czas detekcji ksenobiotyków
jest znacznie dłuższy niż w przypadku analiz w próbce krwi lub moczu.
• Analiza włosów ma szczególne zastosowanie w medycynie sądowej
do celów opiniowania sądowo-lekarskiego odnośnie zatruć
śmiertelnych substancjami chemicznymi.
Za pomocą analizy włosów można z łatwością wykryć: 
 substancje psychotropowe jak benzodiazepiny i opiaty (morfina, kodeina)
 narkotyki. Podczas analiz włosów na obecność narkotyków należy wziąć
pod uwagę fakt, że u osób niezażywających narkotyków, ale narażonych
np. na dym marihuany bądź pyłki kokainy, może dojść do kontaminacji. W
celu wykluczenia dodatnich wyników zafałszowanych czynnikami
zewnętrznymi, przed ekstrakcją, próbki włosów należy dokładnie przemyć.
 substancje dopingowe (testy substancji dopingujących we włosach są
jednak wciąż poddawane ocenie przez właściwe agencje)
 używki- nikotyna
 alkohol. Maksymalny okres detekcji zażywanych alkoholi to trzy miesiące
ze względu na hydrofilowe właściwości EtG, które sprawiają, że związek
ten jest łatwo wypłukiwany z włosów. 
 zanieczyszczenie środowiska np. arsen, pestycydy.
Ślina
• Ślina produkowana jest przez gruczoły ślinowe: podjęzykowe, przyuszne,
podżuchwowe oraz liczne mniejsze ślinianki rozprzestrzenione w całej
jamie ustnej 
• Wydzielanie śliny zachodzi w sposób ciągły pod kontrolą
autonomicznego układu nerwowego. 
• Pod wpływem bodźca (pokarmu), wzrasta aktywność włókien układu
przywspółczulnego i następuje produkcja śliny surowiczej, podczas gdy w
wyniku aktywności układu współczulnego więcej produkowanej jest śliny
śluzowej 
• Średnio powstaje około 0,3 do 0,5 ml śliny w ciągu minuty, co może
wzrosnąć na skutek pobudzenia pokarmem, bodźcem zmysłowym
(zapach, widok), bądź przez zastosowanie właściwej farmakoterapii
(metacholina, pilokarpina) 
• Dobowa objętość wydzielanej śliny oraz jej skład zależy od wielu
czynników: częstości i rodzaju posiłku, wieku, płci, ilości snu, działania
bodźców emocjonalnych.
Sposób pobrania i przygotowania próbek
Ze względu na wzrost popularności śliny w badaniach
toksykologicznych, wzrasta liczba technik jej pobierania,
ułatwiających analizę. Znane są techniki pobierania opierające się na
pasywnym ślinieniu, absorbowaniu śliny na jałowym waciku, czy
żuciu gumy parafinowej. 
• Pierwsza z technik polega na pobraniu próbki śliny do jałowej
probówki bez stymulowania jej wydzielania, w określonym czasie
np. 60 sekund. W ten sposób można uzyskać niewielkie (do 1 ml)
ilości materiału. 
• Metoda z użyciem jałowego wacika polega na absorbowaniu śliny
na waciku po umieszczeniu go w jamie ustnej, a następnie
przeniesieniu go do specjalnie zaprojektowanych probówek,
służących do zabezpieczenia i wirowania próbki. Metoda pozwala
na uzyskanie ok. 2 ml oczyszczonego materiału badawczego. 
• Trzecia technika polega na pobieraniu śliny przy pomocy żucia
gumy parafinowej przez określony czas i umieszczeniu jej w
jałowym pojemniku. Prowadzi do wydzielenia nawet do 4 ml
próbki . 
• Wybierając jedną z technik pobierania należy pamiętać, aby pobierać
próbki śliny do jednego badania przy pomocy jednej metody. Wskazane jest
nie jeść przynajmniej 90 min i przepłukać jamę ustną zdejonizowaną wodą
przed pobraniem oraz pobierać próbki zawsze o tej samej porze.
• W celu spowolnienia aktywności hydrolitycznej enzymów, probówki z
materiałem schładza się lub stosuje się dodatek inhibitorów proteaz, biorąc
pod uwagę czy nie wpłyną one na markery poddawane analizie.
• Pobrane i zabezpieczone próbki śliny, które nie są bezpośrednio
poddawane analizom, powinny być przechowywane w temperaturze -80°C
do momentu oznaczeń 
    Istnieje dobra korelacja pomiędzy stężeniami
pestycydów, substancji psychoaktywnych i 
Zastosowanie w tytoniu w ślinie i osoczu co czyni ją
badaniach interesującym płynem ustrojowym do badań  
toksykologicznyc    Poziom wielu substancji w ślinie odpowiada
h poziomowi ich frakcji niezwiązanych/wolnych w
osoczu. Stawia to omawiane badanie na równi z
oceną moczu
Za pomocą śliny można wykryć:
• Leki - oznaczanie stężenia leków może mieć szczególne znaczenie w przypadku
zatruć, przedawkowania czy monitorowania stężenia terapeutycznego
leku. Obecnie można oznaczać w ślinie farmaceutyki z wielu grup, m.in. antybiotyki
(gentamycyna), leki przeciwastmatyczne (teofilina), przeciwpadaczkowe (np.
karbamazepina), anty-arytmiczne i przeciwnadciśnieniowe (metoprolol, digoksyna),
przeciwbólowe (paracetamol), psychotropowe (diazepam, sole litu)
• Używki - określenie stężenia kotyniny jest przydatnym biomarkerem ekspozycji
organizmu na dym tytoniowy w ślinie. Wykazano to w licznych badaniach, gdzie
określano poziom narażenia na dym tytoniowy zarówno u osób palących, jak i
narażonych na bierne palenie
• Alkohol- do pomiaru zawartości alkoholu w organizmie, w warunkach domowych
może posłużyć prosty test przesiewowy ze śliny. Jest to szybki i niezwykle czuły test.
Metoda ta pozwala wykryć alkohol od 20 min do 12h po spożyciu
• Narkotyki - ślina może być wykorzystana do wykrywania narkotyków w organizmie
człowieka: amfetaminy, fencyklidyny, kokainy, metadonu, marihuany i opiatów.
Tetrahydrokanabinoidy (THC) w ślinie można wykryć, w kilka minut po użyciu do
24h. Ponadto analiza śliny daje możliwość wykrywania niedozwolonych substancji
dopingowych 
• Dopalacze - wykazano, że ślina może zostać wykorzystana, jako materiał w ocenie
narażenia młodzieży na środki psychoaktywne-dopalacze.
• Zanieczyszczenie środowiska - ślina może posłużyć w badaniach narażenia na
pestycydy i środowiskowego narażenia na dym tytoniowy oraz metale ciężkie, takie
jak ołów i kadm.
PAZNOKCIE
Budowa i funkcje:
 Paznokieć to przydatek naskórka zbudowany z blaszki grzbietowej i podeszwowej.
Blaszka grzbietowa składa się z zagłębionego w skórze korzenia i paznokcia
właściwego, wyrastającego na zewnątrz.
 Ludzki paznokieć stanowi giętką, zrogowaciałą blaszkę, odporną na czynniki
mechaniczne, zbudowaną z wysokosiarkowych, twardych keratyn.
  Wzrost paznokcia jest procesem ciągłym, trwającym od 5 miesiąca życia
płodowego do śmierci. Paznokcie u rąk rosną ok. 3 mm/ miesiąc, a wzrost
paznokci u stóp jest dwukrotnie wolniejszy. 
  Zarówno paznokcie jak i włosy są próbkami keratynizowanymi i mogą gromadzić
leki podczas długotrwałego narażenia. Paznokcie nie zawierają melaniny.  W
miarę wzrostu paznokcia, substancje chemiczne (nielegalne substancje, leki,
biomarkery alkoholowe itd.) wnikają do włókien keratynowych, gdzie mogą
pozostawać przez dłuższy czas (3-5 miesięcy w paznokciach dłoni i 8-14 miesięcy
w paznokciach stóp). 
Sposób pobierania:
Do kontaminacji paznokci może dojść w trakcie ich obcinania przyrządami, dlatego ważne
jest prawidłowe pobranie próbek.
Pacjenci nie powinni obcinać paznokci przed użyciem ich do analizy przez okres kilku
tygodni.
Paznokcie powinny zostać obcięte w możliwie jak największej ilości, najlepiej zarówno u
obu stóp i rąk.
Wycinki paznokci powinny być umieszczone w kopercie i przechowywane w temperaturze
pokojowej, w suchym miejscu. Przed dokonaniem właściwych analiz pobrany materiał
powinien zostać przemyty np. acetonem.
Zastosowanie w badaniach
toksykologicznych:
• Paznokcie mają zdolność kumulowania
ksenobiotyków przez dłuższy okres czasu. 
• Materiał ten wykorzystuje się w celu
zbadania narażenia zawodowego na metale
(np. na Pb wśród pracowników hut), oceny
narażenia środowiskowego (monitorowanie
narażenia na: Cd, Zn, Cu, Fe) czy w analizach
z zakresu medycyny sądowej.
Za pomocą analizy paznokci wykryć można:
 leki, które w większości wbudowują się w strukturę paznokci w większym
stężeniu niż ich metabolity. 
 narkotyki. Stężenie niektórych narkotyków np. kwasu 11-nor-Δ9-THC-9-
karboksylowego (THCA) w paznokciach jest niemal pięciokrotnie wyższe
niż w próbkach włosów.
 alkohol. Zgodnie z wynikami badań, EtG w paznokciach jest jakościowym
wskaźnikiem spożycia alkoholu nawet w ciągu ostatnich 12 tygodni.
 zanieczyszczenie środowiska np. metale ciężkie.
 Zalety i wady stosowania materiałów
alternatywnych do badań w toksykologii

• Nieinwazyjny i bezbolesny sposób ich pozyskania, co jest szczególnie pomocne w przypadku dzieci czy
osób starszych, u których pobranie tradycyjnych materiałów do analiz może być trudne.
• Ślina, włosy oraz paznokcie minimalizują ryzyko przeniesienia infekcji na personel medyczny. 
• Materiały te nie wymagają szczególnych warunków przechowywanie, a analizy przydatków skóry nie są
obciążone błędem związanym z krótkoterminowymi zmianami stężeń substancji oznaczanych.
• Z powodu niskiego stężenia ksenobiotyków w tych materiałach konieczne jest stosowanie czułych i
kosztownych metod pomiarowych.
• Ponadto wciąż brak poprawnie sprecyzowanych wartości referencyjnych dla wielu substancji, których
ustalenie poza czynnikami osobniczymi utrudniają m.in. stosowanie zabiegów pielęgnacyjnych włosów i
paznokci. Dlatego interpretacja wyników badań z udziałem alternatywnych materiałów biologicznych
może być trudna.
Bibliografia
• M. Napierała, E. Florek, Wybrane materiały alternatywne w
diagnostyce i toksykologii. Przegląd lekarski, 2017; 74(10):558-563
• https://twojdna.pl/toksykologia/