Η φυσική του 20ού αιώνα και θέματα από την

ιστορία της επιστήμης

Βασίλης Μπογιατζής ΕΠΟ 31
 Η φυσική του 20ού αιώνα 2

• Τι συνέβη στη φυσική στις αρχές του 20ού αιώνα; Επανάσταση (;)
• Παραγκωνισμός «κλασικής φυσικής» από σχετικότητα/κβαντομηχανική (καινοτόμες τεχνικές, αλλά και
νέες φιλοσοφικές οπτικές: γενική/ειδική θεωρία σχετικότητας->νέα σχέση
χώρου-χρόνου/κβαντομηχανική->επανεξέταση σχέσης αιτίου-αποτελέσματος, θεμελιώδης δομή ύλης) –
ωστόσο, και συνέχειες

• Θεσμικές αλλαγές-επαγγελματοποίηση φυσικής-εξειδίκευση αναπόσπαστα από εξελίξεις => κλειστό

δυσνόητο περιεχόμενο, ανάγκη τεράστιας συγκέντρωσης πόρων (τεράστια μεγέθυνση κλίμακας
πειραμάτων)

 ΠΟΡΕΙΑ: 1890-Τζόζεφ Τόμσον πειράματα «ανακάλυψη ηλεκτρονίου»->+ακτίνες Χ, νέα προβλήματα-> ειδική

σχετικότητα Αϊνστάιν -> γενική σχετικότητα -> κβαντική θεωρία δομής ατόμου/Μπορ -> κβαντομηχανική
δεκαετία ‘20 -> μετά Β΄ΠΠ, σωματιδιακή φυσική σε Big Science
 Στο εσωτερικό του ατόμου 3
• Ατομική θεωρία, απλώς θεωρία, για μεγάλο διάστημα 19ου αι. (υπόθεση εργασίας)

• Από τέλη 1850, ορισμένοι ερευνητές θεώρησαν ότι θα μπορούσαν να έχουν αποτελέσματα από
πειράματα με σωλήνες εκφόρτισης -> καθοδικές ακτίνες, Ουίλιαμ Κρουκς-> Τζόζεφ Τόμσον:
ηλεκτρικές εκκενώσεις για σχέση ύλης-ηλεκτρικών πεδίων-αιθέρα-1897: ανακοίνωση ότι οι
καθοδικές ακτίνες αποτελούνται από ρεύμα μικροσκοπικών αρνητικά φορτισμένων σωματιδίων με
μάζα χίλιες φορές μικρότερη από άτομο υδρογόνου -> «ηλεκτρόνια», συστατικά από τα οποία
φτιαγμένα τα άτομα της ύλης

• 1896-> Βίλχελμ Ρέντγκεν, ακτίνες Χ (καταπληκτικές ιδιότητες) –Μπεκερέλ, ακτίνες από άλατα
ουρανίου, ζεύγος Κιουρί, 1898, πολώνιο-ράδιο (πηγή ραδιενέργειας στο εσωτερικό ατόμων των
νεοανακαλυφθέντων στοιχείων)
 4
• Πειραματιστές και διερεύνηση ιδιοτήτων αυτής της μυστηριώδους ακτινοβολίας

 Μπεκερέλ, φορτισμένη αρνητικά

 Ράδεφορντ, περισσότερα από ένα είδη (ακτίνες Α, Β, Γ)/ενέργεια από εσωτερικό του ατόμου + κατά τη
διαδικασία αυτή τα στοιχεία μετατρέπονται σε διαφορετικά στοιχεία => η ραδιενέργεια έμοιαζε να
αποτελεί πηγή ενέργειας προερχόμενη από το εσωτερικό της ίδιας της ύλης (πηγή της ηλιακής ενέργειας)

 Ακτίνες Β δέσμες των ηλεκτρονίων του Τόμσον

 1911, Ράδερφορντ και μοντέλο ατόμου – προβλήματα με τροχιές ηλεκτρονίων

 Λύση Μπορ, μοντέλο παρόμοιο με Ράδερφορντ, αλλά με διαφορά: τα ηλεκτρόνια που κινούνται σε τροχιά
απελευθερώνουν την ενέργειά τους σε διακριτά πακέτα ενέργειας (κβάντα)=> επίλυση προβλήματος
ατομικής σταθερότητας [πρόβλημα: παραβίαζε τους περισσότερους από τους νόμους της φυσικής]
 Επαναπροσδιορίζοντας τον χώρο και τον χρόνο 5

• Εκκρεμές ζήτημα: κίνηση Γης σε σχέση με φωτοφόρο αιθέρα – πείραμα Μάικελσον-Μόρλεϋ: μη ανίχνευση
παρέκκλισης στην ταχύτητα του φωτός-ποικίλες ερμηνείες για πείραμα
• 1905-Αϊνστάιν->εισαγωγή δύο αρχών που οδήγησαν σε νέα εικόνα για τη φύση χώρου-χρόνου: αρχή
σχετικότητας (δεν υπάρχει μια προνομιακή, απόλυτη οπτική από την οποία μπορεί κάποιος να
παρατηρήσει τα συμβάντα στο σύμπαν. Κάθε κίνηση μπορεί να μετρηθεί μόνο σε σχέση με ένα
συγκεκριμένο πλαίσιο αναφοράς. Τα πάντα είναι σχετικά – εκτός από την ταχύτητα του φωτός, η οποία
παραμένει ίδια σε όλα τα πλαίσια αναφοράς. Αυτή ήταν η δεύτερη αρχή – η σταθερότητα της ταχύτητας
του φωτός σε όλα τα πλαίσια αναφοράς => δεν υπάρχει νευτώνειος απόλυτος χώρος-χρόνος, ο χρόνος
σχετικός)
• Η θεωρία του Αϊνστάιν δεν εμφανίστηκε από το πουθενά: Λόρεντζ, Φιτζέραλντ
• Αντιδράσεις – εξίσωση Αϊνστάιν για μάζα-ενέργεια/1907, προτάσεις για επέκταση σχετικότητας (περιλάβει
συστήματα με σχετική επιτάχυνση, αλλά και με σταθερές μεταξύ τους ταχύτητες)
• 1915: γενική θεωρία σχετικότητας
 6
 Αρχή σχετικότητας ισχύει για συστήματα που επιταχύνονται το ένα σε σχέση με άλλο
 Εφαρμογή στη θεωρία της παγκόσμιας έλξης προτάσεων περί μη ευκλείδειων γεωμετριών σε χώρο-
χρόνο-> βαρύτητα βάσει καμπυλότητας χωροχρόνου
 Φάσμα φωτός υπό επίδραση βαρυτικού πεδίου μετατοπίζεται προς το ερυθρό/ακτίνες φωτός
καμπυλώνονται υπό επίδραση βαρύτητας
 Το φως θα συνεχίσει να ακολουθεί τη συντομότερη διαδρομή μεταξύ δύο σημείων, αλλά υπό την
επίδραση της βαρύτητας καμπυλώνεται ο ίδιος ο χώρος, άρα και η διαδρομή

 Ένας παρατηρητής αντιλαμβάνεται διαφορετικά τον χρόνο σε βαρυτικά πεδία διαφορετικών εντάσεων
• Ανοικτή σε εμπειρική επιβεβαίωση-Έντινγκτον, 1919, ηλιακή έκλειψη – ανοικτό ιστορικά ζήτημα αυτό
της αποδοχής Αϊνστάιν

• Βασικό: πώς χρησιμοποιήθηκε η πληροφορία/μεταβολές σε θεσμούς φυσικής (κέρδιζε η θεωρητική)

 Η αρχή της αβεβαιότητας 7
• Την ίδια χρονιά με το άρθρο του για ειδική σχετικότητα, ο Αϊνστάιν δημοσίευσε ένα ακόμη κοσμογονικό
που αφορούσε ανώμαλη συμπεριφορά φωτός (ήταν γνωστό πως όταν μια δέσμη φωτός προσέπιπτε σε
συγκεκριμένες ουσίες, δημιουργούσε κάποιου είδους ηλεκτρική εκπομπή)

• Αϊνστάιν: σε συγκεκριμένες συνθήκες φως ενεργεί ως σωματίδιο και όχι ως κύμα => κατόπιν έδειξε ότι η
ενέργεια που απαιτείται για να αφήσει ένα ηλεκτρόνιο την επιφάνεια του μετάλλου είναι το γινόμενο της
συχνότητας του φωτός επί μία σταθερά -> σαν να ταξιδεύει το φως σε πακέτα, καθένα με ποσότητα
ενέργειας -> όταν αυτά τα κβάντα φωτός/φωτόνια χτυπούν ένα ηλεκτρόνιο, η ενέργεια μεταφέρεται σε
αυτό

• Σταθερά Πλανκ/ επιτυχής χρήση της από Μπορ/ωστόσο, ημιτελές οικοδόμημα, μεταξύ «κλασικής
φυσικής» κάτι άλλου (ναι μεν ατομικό μοντέλο –νευτώνειο-, ωστόσο δυνατότητα αλλαγής τροχιών)

• Πρόβλημα, όχι η φυσική μοντέλου του Μπορ, αλλά η μεταφυσική του

 8
• Βέρνερ Χάιζενμπεργκ, νέα προσπάθεια: αντικατάσταση έννοιας ατομικών τροχιακών με υπόθεση ότι τα
άτομα βρίσκονται σε διαφορετικές κβαντικές καταστάσεις, οι οποίες μπορούν να οριστούν μαθηματικά
(Μαξ Μπορν)-προσπάθεια για στήριξη σε εντελώς διαφορετική παρατηρησιακή βάση από αυτή της
κλασικής φυσικής

• Εν τω μεταξύ, διαφορετική ερμηνεία ανωμαλιών κβαντικής θεωρίας από Ντε Μπρέιγ: σε συγκεκριμένες
περιπτώσεις τα σωματίδια (ηλεκτρόνια) συμπεριφέρονται σαν κύματα -> επέκταση ιδέας από
Σρέντιγκερ, 1926-κυματομηχανική: κυματική εξήγηση για άτομο υδρογόνου (ο Σρέντιγκερ, σε αντίθεση
με Χάιζενμπεργκ, είδε θεωρία του ως συνέχιση κλασικής)/ποια η κατάσταση;
• Απάντηση Σρέντιγκερ: τα κυματικά πακέτα που περιγράφει η θεωρία του διατηρούν τη συνοχή τους με
την πάροδο του χρόνου και μπορεί να υποτεθεί ότι τα σωματίδια είναι κυματικά πακέτα με μεγάλη
συνοχή – όχι ασυνέχεια, αλλά συνέχεια με κλασική φυσική
 9
• Μαξ Μπορν, πιο ριζοσπαστική ερμηνεία: κατανόηση κβαντομηχανικής μέσω στατιστικής (άρθρο
κβαντομηχανικής δέσμης σωματιδίων σκεδασμένων από κέντρο δύναμης)-> ερμηνεία των εξισώσεων ως
εκφράσεων πιθανοτήτων στη βάση της ύπαρξης σωματιδίων (ενώ Σρέντιγκερ να φύγει από αυτά)

• Σύγκρουση: τι ήταν η κβαντομηχανική;/ποια εικόνα του κόσμου ήθελε να προβάλει;

• Κοπεγχάγη 1926-1927-> Χάιζενμπεργκ: θεμελίωση αρχών αβεβαιότητας-> στον κβαντικό κόσμο δεν είναι
βέβαιο ότι μία κατάσταση πραγμάτων μπορεί να προκαλέσει μια άλλη κατάσταση πραγμάτων/πριν από το
συμβάν, το μόνο που θα μπορούσε να γνωρίζει κανείς, οι πιθανότητες/δεν είναι σε θέση να γνωρίζει με
την ίδια ακρίβεια θέση-ορμή σωματιδίου/ενεργειακή κατάσταση σωματιδίου και χρόνο που βρίσκεται σε
αυτή την κατάσταση

• => δεν έχει σημασία αν σωματίδιο/κύμα =>σημασία υπό ποιες συνθήκες συμπεριφορά ως ένα ή άλλο
 10
• Ερμηνεία Κοπεγχάγης, αμφιλεγόμενη
• Αντιδράσεις Σρέντιγκερ (παράδοξο με γάτα)

• Αϊνστάιν-> «ζάρια»

• Επιρροή Βαϊμάρης

• Αν και αποδοχή πολιτισμικού πλαισίου από συγγραφείς, έμφαση στη γοητεία που άσκησαν σε μια
νέα γενιά θεωρητικών φυσικών οι νέες μαθηματικές τεχνολογίες – θεσμικές παραδόσεις

• Σημασία μικρού αριθμού ομάδας που θεμελίωσε κβαντομηχανική

• Επιτυχία, και ότι ήταν συλλογικό έργο

 Φυσική μεγάλης κλίμακας (Big Science) 11
• 1920, εξοπλισμός Ερνστ Ράδερφορντ: βομβαρδισμός φύλλων αλουμινίου με ακτινοβολία από
ραδιενεργή πηγή, ράδιο –οθόνες/Γκάιγκερ, μετρητής/Ουίλσον-θάλαμοι Ουίλσον

• Μεγαλύτερο επίτευγμα σχολής πυρηνικών φυσικών Κέιμπριτζ ->νετρόνιο

• 1932->πρωτόνια (Ιρέν-Φρεντερίκ Κιουρί)

• 1928-> Σοβιετικός φυσικός Γκεόργκι Γκάμοφ-> ερμηνεία ακτινοβολίας σωματιδίων άλφα βασισμένη
στην κβαντομηχανική (προσπάθεια κατανόησης υποατομικών σωματιδίων με βάση νέα εργαλεία
θεωρητικής φυσικής)
• 1930, προσπάθειες θεωρητικών φυσικών να ερμηνεύσουν νέες πληροφορίες που έδιναν οι πυρηνικοί
φυσικοί, ιδιαίτερα νέες πληροφορίες για τον πυρήνα (από νετρόνια)
• Σύμφωνα με τον Χάιζενμπεργκ, τα συστατικά του πυρήνα συνέχονται από ένα νέο είδος δύναμης,
αυτές οι πυρηνικές δυνάμεις έχουν πολύ μικρή ακτίνα δράσης και είναι ένα εκατομμύριο περίπου
φορές ισχυρότερες από τις ηλεκτροστατικές δυνάμεις που συνέχουν το άτομο.
 12
• Με ξέσπασμα πολέμου, πυρηνικοί και θεωρητικοί φυσικοί βρέθηκαν να εργάζονται για πολεμική
βιομηχανία χωρών τους (Αϊνστάιν, Χάιζενμπεργκ, Οπενχάιμερ κλπ)

• Άνευ προηγουμένου κινητοποίηση και διοχέτευση πόρων -> πυρηνική φυσική

• Αύξηση σωματιδίων (ηλεκτρόνια, μεσόνια, νετρόνια, νετρίνα, φωτόνια, ποζιτρόνια, πρωτόνια)-
μεγέθους υποδομών: εγκατάλειψη τραπεζιών-τεράστιες σχετικές υποδομές (π.χ., συγχροκύκλοτρο)
• Αρχές δεκαετίας ‘60: δύο είδη σωματιδίων-> αδρόνια (πρωτόνια-νετρόνια), λεπτόνια
(ηλεκτρόνια)/πειράματα με ακόμη ισχυρότερους επιταχυντές έδειξαν ότι αδρόνια δεν είναι στοιχειώδη
σωματίδια, αποτελούνται από άλλα -> κουάρκ
• Εργαστήριο Ευρωπαϊκού Συμβουλίου για την Πυρηνική Ενέργεια (Conseil Européen pour la Recherche
Nucléaire - CERN)

• Υπήρχαν τα κουάρκ; Φυσική τους πραγματικότητα, μέσα 1970

• Η φυσική όλο και πιο δυσνόητη, κλειστή, τεχνική, απαιτούσε πόρους/τεράστιο μέγεθος εγχειρήματος
 Συμπεράσματα 13
• Θεμελιωτές σχετικότητας-κβαντομηχανικής, βέβαιοι ότι συμμετείχαν σε επαναστατική διαδικασία
• Στην προσπάθεια αποδόμησης της κλασικής φυσικής, υπογραμμίστηκε διά του αντιθέτου η συνοχή
της, την οποία στερείτο η νέα φυσική

• Η τομή όχι τόσο ξεκάθαρη – ύπαρξη συνεχειών (βλ. Αϊνστάιν-Σρέντιγκερ για αιτιότητα vs.
Χάιζενμπεργκ-αβεβαιότητας)

• Διάρκεια 20ού αι.: φυσική απαιτούσε μακρόχρονες σπουδές και μεγάλη αφοσίωση στο
αντικείμενο/κατακερματισμός

• Αδύνατο να διαχωρίσουμε ιστορία του αντικειμένου της φυσικής από την ιστορία της φυσικής του 20ού
αιώνα: οι θεσμοί άσκησαν τεράστια επίδραση (έρευνα, ινστιτούτα, πόροι, εκπαίδευση, ομάδα,
κινητοποίηση χιλιάδων εργαζομένων)=> φυσική τεράστια επιχείρηση σε άνευ προηγουμένου κλίμακα
 Επιστήμη και θρησκεία 14
• Συνειρμός σύγκρουσης (δίκη Γαλιλαίου, σάλος από δαρβινική θεωρία εξέλιξης)
• ωστόσο, όχι μόνο σύγκρουση (θρήσκοι επιστήμονες, θεολόγοι και άνοιγμα σε επιστήμη) – Τζέημς
Μουρ, σκόπιμη η εικόνα «αδιάκοπου» Ε-Θ τον 19 ο αι. (Ντρέιπερ, Τόμας Χάξλεϋ αν και αγνωστικιστής) –
πιο πολύπλοκη η εικόνα με δαρβινισμό (επιστήμονες που πίστευαν, φιλελεύθεροι θεολόγοι που ήθελαν
να δουν εξέλιξη ως σχέδιο Δημιουργίας)

• Ορισμένοι τομείς επιστήμης -> πρόβλημα για θρησκευόμενο/αλλά και διαφορετικές μορφές πίστης,
ορισμένες μπορούν να στεγάσουν νέες θεωρίες για σύμπαν (βουδισμός, ινδουισμός), άλλοι ντεϊστές,
πιο δύσκολα οι θεϊστικές θρησκείες

• Αλλού σύγκρουση, αλλού απλή συνύπαρξη, αλλού διάλογος => εύρος αποχρώσεων

• θεολογικά ζητήματα σημαντικά για πρόσληψη, αλλά σημαντικό αν θρησκευτικές απόψεις καθοριστικές
για είδος επιστήμης (Θεός-νομοθέτης=> φυσικοί νόμοι, Κέπλερ)/ΕΠΕΙΣΟΔΙΑ
 Το πρόβλημα της κυριολεκτικής ερμηνείας: η
15
κοσμολογία
• Αγία Γραφή και αναφορές σε επιστημονικά ζητήματα (θαύματα-υπερφυσική παρέμβαση)

• Εξαίρεση στον κανόνα, ωστόσο φυσικοί νόμοι -> σύγκρουση

• Πιο σοβαρό ζήτημα, οι αναφορές του ιερού κειμένου σε καταγωγή-δομή σύμπαντος

• Κυριολεκτική ή μεταφορική η ανάγνωση; Δυνατότητες επανερμηνείας

• Γεωκεντρική-ηλιοκεντρική θεώρηση: δίκη Γαλιλαίου -> συντηρητικοί θεολόγοι και κυριολεκτική
ερμηνεία, αξίωση Γαλιλαίου για διεκδίκηση πεδίου ερμηνείας -> ωστόσο, περισσότερα τα διακυβεύματα:
αριστοτελισμός, Γη κέντρο Δημιουργίας, πλανήτης-ενδεχόμενο να κατοικούνται και άλλοι

• Ωστόσο, όχι απλή διαμάχη επιστημονικής αντικειμενικότητας-θρησκευτικού σκοταδισμού (πολλές κλίκες

στην Εκκλησία, δυνατότητα διδασκαλίας ως υπόθεση, προτεστάντες επίσης αρνητικοί, αλλά και Κέπλερ,
και Καθολική Εκκλησία ενθάρρυνση επιστήμης, ίσως προτεσταντισμός πιο γόνιμος)
 Πουριτανισμός και επιστήμη 16
• Βρετανία: απεικόνιση κοινωνικών αλλαγών από προτεσταντική Μεταρρύθμιση

• 17ος αι.: άνοδος εύπορης μεσαιας τάξης vs. Βασιλιά-αριστοκρατίας => εμφύλιος

• Συντηρητικοί-Καθολικοί, μεσαίες τάξεις-προτεστάντες (ευαγγελικοί-πουριτανισμός)

• Μέρτον->προτεσταντισμός-επιστήμη, χριστιανισμός+επιστήμη/τεχνολογία, αντιστροφή προπατορικού

αμαρτήματος

• Ευρεία συζήτηση της λεγόμενης Merton thesis

• Έρευνα σε λεπτομέρειες – μετριοπαθείς αγγλικανοί και προώθηση νευτωνισμού μετά από

παλινόρθωση Καρόλου του Β΄, ως βάση οράματος για παγκόσμια τάξη όπου η κοινωνική ιεραρχία
αρκετά ευέλικτη για να αφήνει χώρο σε ατομική πρωτοβουλία
 Γένεση και γεωλογία 17
• Προτεσταντική γραμματεία, υπεύθυνη για προσπάθεια περιορισμού εύρους επιστημονικών θεωριών
• Έμφαση στην αλήθεια Δημιουργίας, όπως περιγράφεται στη Γένεση: συνέπειες για γεωλογία, αποδοχή
εξέλιξης

• 17ος αι., Άσερ-> Γη, 4004 π.Χ. (πολλές θεωρίες περί 1700 αποδέχθηκαν)/αποδοχή αλήθειας
κατακλυσμού (διαμάχη: θεϊκή τιμωρία-επακόλουθο φυσικών καταστροφών)

• Η δεύτερη δεν ταίριαζε με κυριολεκτική ανάγνωση – εμπλοκή σε θεολογική συζήτηση περί αμαρτίας

• Μπυφόν κλπ, εκτός συζήτησης ο σχετικός προβληματισμός – 1800 επαναφορά του ως αντίδραση σε
διαφωτιστικό ριζοσπαστισμό

• Ομοιομορφισμός (Χάτον) – νεπτουνισμός (Ντελύκ, Κίργουαν)

• Τελευταία προσπάθεια υποστήριξης παγκόσμιου Κατακλυσμού (Μπάκλαντ, 1823)

 Η φυσική θεολογία 18
• Η κυριολεκτική ανάγνωση της Αγίας Γραφής δεν δημιουργούσε πάντοτε προβλήματα στην επιστήμη

• Κυριολεκτική ανάγνωση απογύμνωση από συμβολισμούς => επιστημονική φυσική ιστορία

• Δεν σημαίνει ότι η περιγραφή φύσης έχασε θρησκευτικό χαρακτήρα, αλλά προς φυσική θεολογία, μελέτη
Θεού μέσα από τη διερεύνηση του έργου του (κοσμολογία έως μικροσκοπικές μορφές ζωής)

• Κέπλερ και Θεός ως σχεδιαστής του κόσμου/Νεύτων

• Καρτεσιανό πρόγραμμα φυσικής κοσμογονίας: δύο ερμηνείες, Μπυφόν και αποκόλληση πλανητών από
Ήλιο μετά από πρόσκρουση, «υπόθεση νεφελωμάτων» Καντ-Λαπλάς (Ήλιος και πλανήτες προέκυψαν από
κατάρρευση τεράστιου περιστρεφόμενου νέφους σκόνης εξαιτίας βαρύτητάς του)

• Όχι όμως πολλαπλά δημιουργήματα, αλλά εστίαση στη Γη (Μπόυλ)

• Σχέδιο στη φυσική ιστορία (Τζων Ρέι, 1691 μάτι-χέρι, προσαρμογή)/επόμενος αιώνας, αμφισβήτηση από
Διαφωτισμό, ωστόσο από αντίδραση εκεί επαναφορά σχεδίου, όχι πάντα αρνητικά (Τσέιμπερς)
 Η πρόκληση του δαρβινισμού 19
• Σύνθετη αλληλεπίδραση πολλών διαδικασιών, που δύσκολα έκφραση θεϊκού σκοπού
• Ποικιλότητα από όπου τροφοδοτείται η φυσική επιλογή «τυχαία»/δύσκολα συμβατή, όπως και η
μελέτη της, με θεολογικές έγνοιες και προκείμενες
• Δαρβίνος, αρχικά πιστός χριστιανός, ωστόσο άρχισε να αλλάζει με συνειδητοποίηση μαλθουσιανής
αρχής πληθυσμού και συνέπειές της (χωρίς να γίνει ποτέ άθεος) -> ύμνος σε πρόοδο

• Υλιστικές συνεπαγωγές προφανείς, οπότε σύγκρουση: Τόμας Χάξλεϋ-Σάμιουελ Ουίλμπερφορς 1860

• Υποστήριξη εξελικτισμού μεν, όχι επαρκής η ερμηνείας επιλογής (προσπάθεια συναρμογής με

σχέδιο)
• Εντάσεις και μεταξύ υποστηρικτών θεωρίας Δαρβίνου (Άσα Γκρέυ)/διέξοδος σε λαμαρκισμό/όσοι
ερμήνευαν εξέλιξη ως έκφραση θεϊκού σκοπού τόνισαν προοδευτικό χαρακτήρα της =>νους, πνεύμα
• φονταμενταλισμός
 Ο υλισμός και η ανθρώπινη φύση 20
• Η αντίδραση των φονταμενταλιστών μας υπενθυμίζει μια ακόμη πλευρά του προβλήματος: η εξέλιξη
όχι μόνο εγείρει ερωτήματα για τον τρόπο με τον οποίο κυβερνά ο Θεός τον κόσμο, αλλά απειλεί και
έννοια ψυχής

• Αθάνατη ψυχή, κρίση – εξέλιξη, νους προϊόν εγκεφάλου

• Ντεκάρτ-μηχανοκρατία, υλισμός Διαφωτισμού-Λα Μετρί: η ανθρώπινη μηχανή-φρενολογία

• Τσέιμπερς και Vestiges – Δαρβίνος δεδομένη η υλιστική άποψη για νου, ηθικές αξίες αποτέλεσμα
κοινωνικών ενστίκτων που θεμελίωσε μέσα μας η φυσική επιλογή

• Αντίθεση σε υλισμό, λαμαρκισμός, Μπερξόν και δημιουργική εξέλιξη (elan vital), υποστήριξη
ολιστικών και οργανισμικών θεωριών
 Φυσική εναντίον υλισμού 21
• Νέα ελπίδα για θεολογικά σκεπτόμενους στις αρχές 20ού αι. από φυσική, η οποία εγκατέλειπε
μηχανοκρατική θεώρηση της φύσης (δρόμος για νου ως ανεξάρτητη οντότητα)

• Θεωρία αιθέρα (μη αισθητό ρευστό που υποτίθεται διαχέεται στο σύμπαν και λειτουργεί ως μέσο διά
του οποίου διαδίδεται το φως και άλλες μορφές ακτινοβολίας), μέσο αλληλεπίδρασης του νου με πιο
αδρές μορφές ύλης

• Κβαντομηχανική

• Αιθέρας-> Λόρδος Ρέυλ, Τζόζεφ Τόμσον, Όλιβερ Λοτζ

• Κβαντομηχανική: στατιστικοί νόμοι, όχι ακρίβεια (διάσωση ελευθερίας βούλησης)/ανθρώπινος νους

αναπόσπαστο τμήμα νέας εικόνας φυσικών για πραγματικότητα (Έντινγκτον-Τζηνς)
 Συμπεράσματα 22
• Ε-Θ ούτε φυσικοί σύμμαχοι ούτε εχθροί: μοντέλο «σύγκρουσης» καταρρέει ενώπιον φυσικής
θεολογίας, μοντέλο «αρμονίας» καταρρέει ενώπιον δογματικής εμμονής που δοηγεί σε μη
υπαναχώρηση σε επιστημονικές εξελίξεις

• Δεν υπάρχει μία και μοναδική μορφή σχέσης, πολλές θρησκείες-πολλές περιοχές επιστημονικού
στοχασμού

• Ενδιαφέρον ιστορικό ερώτημα: ποιος επιλέγει ποια πολιτική και γιατί;

• Αντί μία και μοναδική πολιτική (φιλίας ή εχθρότητας), εισαγωγή πολυπαραμετρικής θεώρησης:
αλληλεπίδραση σχετική και τοπική, διαφορετική σε χώρες και κοινότητες, μεταβαλλόμενη χρονικά
• Έργο του ιστορικού ο εντοπισμός επιστημονικών, θεολογικών, πολιτισμικών παραγόντων που
εμπλέκονται σε κάθε κατάσταση =>πολυμορφία νεωτερικών συστημάτων πεποιθήσεων, αναγνώριση
αξιών στις ερμηνευτικές στρατηγικές για το παρελθόν που εφαρμόζουν συγκρουόμενα μέρη
 Η εκλαΐκευση της επιστήμης 23
• Σχέση επιστήμης-λαϊκού
• Εκλαϊκευμένη επιστήμη: στο φάσμα των δραστηριοτήτων των ίδιων των επιστημόνων είτε παράπονα
για επάρκεια κοινού είτε φόβος υποβάθμισής της

• Ωστόσο, από ιστορική σκοπιά, προαναφερθείσες απόψεις προβληματικές: η επιστήμη πάντα

απευθυνόταν στο κοινό και αυτό ισχύει και σήμερα
• Μέχρι τα μέσα 19ου αι. ενασχόληση με επιστήμη δείγμα ευρείας κουλτούρας – Snow, The Two
Cultures ουσιαστικά πρόσφατη εξέλιξη
• Εκλαΐκευση επιστήμης συχνά υπό πρίσμα διάχυσης – ωστόσο, ακροατήρια ενεργητική και όχι
παθητική σχέση με παραγωγή επιστημονικής γνώσης

• Μελέτη εκλαΐκευσης σε διάφορα πλαίσια: διαλέξεις, μουσεία, εκθέσεις κλπ/μεσμερισμός-φρενολογία

 Η κουλτούρα των δημοσίων διαλέξεων 24
• Επιστημονική Επανάσταση: μεγάλο μέρος επιστημονικής δραστηριότητας από πανεπιστήμια σε
αστικό/αυλικό περιβάλλον
• Φράνσις Μπέηκον, φυσικοί φιλόσοφοι άνθρωποι του κόσμου, όχι απομονωμένοι ακαδημαϊκοί/ίδρυση
Εταιρειών, διεξαγωγή δημοσίων πειραμάτων -> διαλέξεις και για βιοπορισμό και για διάδοση («ιερείς
φύσης» για νευτωνικό ευαγγέλιο)

• Αρχές 18ου αι.: καφενεία (δημόσια σφαίρα)/Τζων Θεόφιλους Ντεαζαγκιουλιέ: νευτωνικός, αστέρας
διαλέξεων

• Μεγάλη Βρετανία: επέκταση διαλέξεων και εκτός Λονδίνου/19 ος: ίδρυση ιδρυμάτων (Βασιλικό Ινστιτούτο
οδού Άλμπερμαλ), επιδείξεις κλπ

• 19ος αι. εκλαϊκευτικές διαλέξεις από δημόσια πρόσωπα (Φάραντεϋ, Χάξλεϋ)

• Επέκταση της δραστηριότητας σε ΗΠΑ, Γαλλία, Γερμανία

 Εκθέσεις-μουσεία 25

• Συλλογές επιστημονικών οργάνων και τεχνημάτων –από 19 ο αι., εμπορευματοποίηση

• Σημαντικός ο τρόπος διάταξης αντικειμένων για τρόπο κατανόησή τους από κοινό

• Μουσείο Φιλαδέλφειας, αρχές 19ου αι.

• Έκθεση Αδελαΐδας-Πολυτεχνικό Ινστιτούτο: έμφαση στην υλικότητα επιστήμης, όχι στις θεωρητικές της
αφαιρέσεις (μηχανές, εφευρετικότητα, διασκέδαση)

• Μεγάλη Έκθεση Έργων και Βιομηχανίας Όλων των Εθνών 1851, κτήριο Crystall Pallace
• Μεγάλη επιτυχία της διαμόρφωσε/χρηματοδότησε μόδα μουσείων επιστήμης, αλλά και σειρά εκθέσεων σε
εθνικό και διεθνές επίπεδο από μέσα αιώνα έως αρχές 20ού => σύμβολα αυτοπεποίθησης και αισιοδοξίας,
προοδευτικό πρόσωπο Ε/Τ
• Εκθέσεις 20ού: παγκόσμιες εκθέσεις συνέχισαν παράδοση παρουσίασης επιστημονικών επιτευγμάτων σε
μεγάλη κλίμακα
 Επιστήμη και εκδόσεις 26
• Απαρχές Επιστημονικής Επανάστασης συνέπεσαν με επανάσταση σε χώρο εκδόσεων (Γουτεμβέργιος)
• 18ος-19ος: πολλαπλασιασμός βιβλίων και περιοδικών που έκαναν προσιτή επιστήμη σε λαϊκά στρώματα

• Ποικίλα κίνητρα, κέρδος ανάμεσά τους: Τσέιμπερς και Vestiges – κοινό απαιτητικό και όχι πειθήνιο
• Κουλτούρα εκδοτικού χώρου, ρευστή και εύπλαστη (από πανίσχυρους οίκους σε ενίσχυση ρόλου
συγγραφέα)
• Έργα στην καθομιλουμένη (Γαλιλαίος)/απεύθυνση σε εγγράμματο κοινό (για αλήθειες νευτωνισμού),
Πρίσλεϋ, Ντιντερό-Ντ’ Αλαμπέρ

• Αύξηση επιστημονικών βιβλίων, περιοδικών (διεύρυνση κοινού)

• 20ός-21ος αιώνας: συνέχιση έκδοσης επιστημονικών εκλαϊκευτικών βιβλίων

• Επιστήμη-μυθοπλασία (Βερν, Ουέλς, Ψυχρός Πόλεμος, Σταρ Τρεκ, Πόλεμος των Άστρων)
 Εναλλακτική επιστήμη 27
• Εκλαΐκευση επιστήμης ποτέ ολοκληρωτικά υπό τον έλεγχο επαγγελματιών-ασχολούμενων
προνομιακά με το πεδίο – απεναντίας, τάση επανοικειοποίησης και επαναπροσδιορισμού του
«επιστημονικού»

• Ακροατήρια, όχι παθητικά => «εναλλακτική» επιστήμη

• Μεσμερισμός: Μέσμερ-μαγνητικό υγρό – θεώρηση νέα επιστημονική θεώρηση του νου, υλιστική και
εξήγηση θέσης ανθρώπων σε κοινωνία/έμφαση σε ισότητα και σχετικές προσδοκίες – απήχηση

• Φρενολογία: Γιόζεφ Γκαλ (1758-1828)->σχέση ανάμεσα σε φυσικές δομές εγκεφάλου και διάφορες
ψυχικές καταστάσεις=> από μέγεθος-σχήμα κρανίου->ανάγνωση σχήματος εγκεφάλου->μέγεθος
οργάνων-λειτουργιών/λαϊκή επιστήμη, ευρεία διάδοση, υλισμός-αντιιεραρχικό μήνυμα ισότητας
 Συμπεράσματα 28

• Η πολιτισμική δυναμική που περιέβαλλε εναλλακτικές επιστήμες (π.χ, μεσμερισμός-φρενολογία)

δείχνει πόσο σημαντική η μελέτη εκλαΐκευσης επιστήμης για κατανόηση σχέσεων επιστήμης-
κοινωνίας =>πόσο σημαντικό μπορεί να είναι δημόσιο-λαϊκό πρόσωπο επιστήμης για καθορισμό
χαρακτήρα επιστήμης ως ιστορικής πρακτικής

• Ορισμός επιστήμης από επιστήμονες, κοινό, σε δημόσια σφαίρα

• Λαϊκή απεύθυνση, όμως, σημαντικό και για άλλες, ούτως ειπείν, εδραιωμένες επιστήμες: επιδίωξη
φυσικών φιλοσόφων να έλθουν σε επαφή με το κοινό τους, κάθε άλλο παρά περιφερειακό ως προς
τον ενασχόλησή τους -> απεναντίας: κεντρικό

• Κοινό, ενδιαφέρον και ενθουσιασμός/ξεχωριστοί στόχοι και φιλοδοξίες, διαφορετικές και

ανταγωνιστικές προσλήψεις της επιστήμης
 Επιστήμη και Τεχνολογία 29
• Σύγχρονη άποψη, επιστήμη-τεχνολογία απολύτως αλληλένδετες

• Πριν δεκαετία, διακρίσεις βασικής-εφαρμοσμένης έρευνας, επιστήμης-τεχνολογίας, θεωρίας-εφαρμογής

• Αυτή η αντίληψη, σχετικά πρόσφατη: η σχέση Ε-Τ, από φιλοσοφική/κοινωνιολογική/ιστορική άποψη,
αντικείμενο αντιπαραθέσεων, με θέση ότι Ε ιεραρχική ανώτερη Τ

• Σύγχρονες θεωρίες (Λατούρ), άρρηκτα συνδεδεμένες δραστηριότητες, δεν υπάρχει πρακτική διαφορά
• α) τα τελευταία πενήντα χρόνια, η σχέση πολύ πιο σύνθετη από απλώς ιεραρχική, β) όρια μεταξύ
επιστημονικών-πολυτεχνικών κλάδων λιγότερο αυστηρά, γ) προσέγγιση επιστήμης ως πρακτικής
δραστηριότητας (έμφαση σε αυτά που προσομοιάζουν σε Τ-πολιτισμική στροφή)
• Όχι μόνο αλλάζει διαρκώς η σχέση Ε-Τ, αλλά και τα πρόσωπα έχουν διαφορετικές απόψεις
• Οι συγκρούσεις μέρος των σχετικών αντιπαραθέσεων για προσδιορισμό Ε-Τ (επιστήμη-βιομηχανία κλπ,
ρόλος κράτους, πατρωνία)
 Απόψεις για τη σχέση Ε-Τ 30
• για μεγάλο μέρος 20ού αι., όσοι ασχολούνταν με ιστορία της επιστήμης θεωρούσαν διαφορετικό από
ιστορία τεχνολογίας: Σαρτόν-Isis, Κοϋρέ, Μπάτερφιλντ -> ανιδιοτελής περιέργεια, αλήθεια, ιδέες
 ιδεαλισμός vs. αναδυόμενη τάση μαρξιστικής ερμηνείας-ιστοριογραφίας (Χέσεν, «The Social and
Economic Roots of Newton’s “Principia”» - χρησιμότητα –οχυρωματική, βαλλιστική, ναυσιπλοΐα,
ναυπηγική) - Τσίλζελ

 Κάρντγουελ-> έμφαση στην ανάπτυξη της εφαρμοσμένης επιστήμης, γόνιμη αλληλεπίδρασή τους
(ωστόσο, βάση η δεδομένη κατηγοριοποίηση)

Οι απόψεις των προσώπων: Μπέηκον-χρησιμότητα, «η γνώση είναι δύναμη»/Γαλλία 18ου αι.->
τεχνολογική δυνατότητα επιστημών, Ναπολέων-Καρνό-Σχολές/Βρετανία, επιρροές από Γαλλία:
Μπάμπατζ, οφέλη βιομηχανίας από φυσική φιλοσοφία, ανάγκη κρατικής στήριξης-Χιούελ καχύποπτος
έναντι επίκλησης χρησιμότητας/ωφελιμότητας, καθεμία δική της πορεία
 31

 αρχές 20ού επιχείρημα ωφελιμότητας-κρατικής χρηματοδότησης, μεγαλύτερη απήχηση: 1930,

Μπερνάλ Ε-Τ αλληλένδετες και οικονομικές δυνάμεις κλειδί για ανάπτυξη τους – ανάγκη κεντρικού
σχεδιασμού

 επιστημονικός-τεχνολογικός ουτοπισμός, ντετερμινισμός vs. Ιδεαλισμού (Κοϋρέ κλπ)

 Η κουλτούρα του ατμού 32
• Άνθρωποι σαν τον Μπερνάλ, θεωρούσαν ατμομηχανή χαρακτηριστικό παράδειγμα ρόλου Ε στην
τεχνολογική καινοτομία/επιστήμη όχημα βιομηχανικής προόδου/τεχνολογία ατμού->επιστήμη θερμότητας

• Δεύτερο μισό 18ου αι., σημαντικές εξελίξεις στην επιστήμη θερμότητας στη Σκωτία (Κούλεν, σημείο
βρασμού, εξάτμιση/Τζόζεφ Μπλακ, λανθάνουσα θερμότητα) [αυτά είχε στον νου του ο Μπερνάλ]

• Βατ, καινοτομίες ατμομηχανής

• Ωστόσο, φαίνεται ότι για πολλούς δρώντες (εφευρέτες, φυσικοί φιλόσοφοι, επιχειρηματίες) οι
δραστηριότητές τους δεν είχαν ουσιαστική διαφορά

• Αντιστοιχία με Σαντί Καρνό-ατμομηχανή//Τόμσον και εργαστήρια-βιομηχανίες

• 19ος αι. βάσει ατμού, διάχυτη η πεποίθηση ότι επιστήμη γενεσιουργός τεχνολογικής καινοτομίας
 Δίκτυα ενέργειας 33
• Ορισμένοι ήδη από 1830 (μετά από 1829 Διαγωνισμό Rainhill Trials) προφήτευαν παρακμή ατμομηχανής και
μελλοντικό θρίαμβο ηλεκτρισμού (άλλο σύμβολο βικτωριανής περιόδου)
• Έναρξη συντονισμένων προσπαθειών για χρήση του σε μετακίνηση και αλλού => ανάπτυξη ηλεκτρικού
τηλέγραφου
• Παρά τη φαινομενικά γενική ομοφωνία ως προς το ότι ο ηλεκτρισμός αποτελεί παράδειγμα συμβολής της
φυσικής φιλοσοφίας στην τεχνολογική καινοτομία, η εμφάνιση του τηλέγραφου συνοδεύτηκε από
αντιπαραθέσεις που αφορούσαν το ερώτημα της σχέσης επιστημονικής ανακάλυψης-τεχνολογικής
εφεύρεσης

• Αγγλία: 1837, Τσαρλς Ουίτστοουν(καθηγητής φυσικής φιλοσοφίας)-Ουίλιαμ Κουκ

• ΗΠΑ: Μορς-Λίοναρντ Γκέιλ, Τζόζεφ Χένρυ

• Ηλεκτρολόγοι μηχανικοί ή φυσικοί φιλόσοφοι οι ειδήμονες; Πολλοί οι παράγοντες απάντησης

• Παράδειγμα Έντισον (Thomas Hughes)

 Οι αόρατοι μηχανικοί 34
• Οι διαμάχες για τον ρόλο που πρέπει να έχει η Ε και η Τ έχουν κατά κανόνα θεμελιωθεί πάνω στη σχέση
πνευματικής και χειρωνακτικής εργασίας (επιστήμονες-μυαλό, μηχανικοί/τεχνικοί-χέρια)

• Σχετικές θέσεις ανά τους αιώνες/φυσικοί φιλόσοφοι υιοθέτηση σε μεγάλο βαθμό στάσης τζέντλεμαν

• (Σέιπιν) αόρατοι μηχανικοί πειραμάτων – π.χ. Μπόυλ

• Αμφίσημη σχέση μεταξύ πειραματισμού-τεχνικών δεξιοτήτων-χειρωνακτικής εργασίας στο παράδειγμα

Ρόμπερτ Χουκ

• Διατήρηση αυτών των απόψεων στις αρχές 19 ου αιώνα/αντιδράσεις μηχανικών, Mechanics’ Magazin

• Διατομή σχετικών συζητήσεων με ζητήματα προέλευσης καινοτομίας, κρατικής χρηματοδότησης

(Μπάμπατζ, Χέρσελ) – 20ός αι. ταιυλορισμός-φορντισμός (ρόλος μάνατζερ, εργάτες)

• Στις διαμάχες διακυβεύονταν πολλά περισσότερα από γνωσιολογική ακρίβεια, φιλοσοφία

 Συμπεράσματα 35
• Διαμάχες για φύση Ε-Τ μαίνονται και σήμερα/δεν υπάρχουν ορθές ή λανθασμένες απαντήσεις, σε
διαφορετικούς χρόνους, διαφορετικοί άνθρωποι έχουν υποστηρίξει διαφορετικά πράγματα

• ΠΡΟΣΩΠΑ: Μπέηκον-Νέα Επιστήμη, 19ος αι. και διαφορετικές απόψεις Μπάμπατζ-Χιούελ, 20ός αι.
ακαδημαϊκοί επιστήμονες-επιστήμονες στη βιομηχανία

• ΙΣΤΟΡΙΚΟΙ: οι απόψεις τους επηρεασμένες από ζητήματα εποχής τους: Σαρτόν, Κοϋρέ, Μπάτερφιλντ,
απόρριψη σύνδεσης Ε-Τ για να υπερασπιστούν μια ορισμένη ιδέα για τη νεότερη επιστήμη, διανοητικό
εγχείρημα, ατομική ιδιοφυΐα vs. Χέσεν-Μπερνάλ, E-T εγγενώς συνδεδεμένες, Ε προϊόν συγκεκριμένων
οικονομικών συνθηκών, ανάπτυξη σύγχρονου καπιταλισμού

• Σήμερα που επιστήμονες, μηχανικοί, φορείς πολιτικής αμφισβητούν όρια, οι ιστορικοί έχουν
ανανεώσει το ενδιαφέρον τους για την ιστορική σχέση Ε-Τ
 Είναι η επιστήμη εγγενώς σεξιστική; 36
• οι σχέσεις μεταξύ της επιστήμης και του κοινωνικού φύλου (gender).

• Επισκοπούνται φεμινιστικές προσεγγίσεις, οι οποίες εστιάζουν στη θεμελιωδώς έμφυλη φύση της
επιστήμης και τα ζητήματα που απορρέουν από αυτή.

• Η ενότητα, τέλος, επιχειρεί να απαντήσει στο ερώτημα αν η επιστήμη είναι εγγενώς σεξιστική ή αν
η εικόνα και ο ρόλος που επιφυλάσσει στις γυναίκες η επιστήμη αποτελεί περισσότερο
αντανάκλαση των πλαισίων εντός των οποίων ασκείται η επιστημονική δραστηριότητα.
 37

 μορφές της φεμινιστικής κριτικής στην εικόνα της επιστήμης ως αντικειμενικής και αξιολογικά
ουδέτερης γνώσης,

 μορφές φεμινιστικής κριτικής στην επιστήμη ως θεμελίου ανισότητας εις βάρος της γυναίκας και
να τις συνδέει με συγκεκριμένα ιστορικά επεισόδια της εξέλιξης της νεότερης επιστήμης,

 αντιπαραβολή φεμινιστικών προσεγγίσεων για την επιστήμη με τις κριτικές προς αυτές

 Αξιολόγηση φεμινιστικών προσεγγίσεων και της συνεισφορά τους στη διαμόρφωση μιας
πλουσιότερης εικόνας για την επιστημονική πρακτική και το πολιτισμικό πλαίσιο εντός της οποίας
ασκείται.
 Οι φεμινιστικές κριτικές στην επιστήμη 38
• Η σχέση μεταξύ επιστήμης και κοινωνικού φύλου αποτελεί θέμα διαρκούς αντιπαράθεσης τα
τελευταία πενήντα, τουλάχιστον, χρόνια=> Οι θεωρητικοί του φεμινισμού αμφισβήτησαν έντονα την
εικόνα της επιστήμης ως μιας αξιολογικά ουδέτερης μορφής γνώσης
• ΜΟΡΦΕΣ ΑΜΦΙΣΒΗΤΗΣΗΣ:
 Πρώτον, ορισμένοι κριτικοί εστίασαν στην ίδια τη λεγόμενη Επιστημονική Επανάσταση του 16ου και
17ου αιώνα. Υποστήριξαν ότι από αυτή αναδύθηκε μια καθαρά ανδρική εικόνα του κόσμου, η οποία
υπονόμευσε προγενέστερες προσεγγίσεις της φύσης, θηλυκές στην ουσία τους, που υποστήριζαν
αρμονία με αυτή.
 Δεύτερον, οι γυναίκες επιστήμονες και η σημασία της δραστηριότητάς τους υποτιμήθηκαν και
παραμερίστηκαν όχι μόνο από τους άρρενες συναδέλφους τους, αλλά και από τους ιστορικούς της
επιστήμης.
• Τρίτον, μετά την Επιστημονική Επανάσταση τα ίδια τα σώματα των γυναικών έγιναν αντικείμενα
επιστημονικής έρευνας, αντιμετωπίστηκαν ως παθολογικά, έχοντα ανάγκη από ιατρική ρύθμιση,
κατώτερα => vs. ισότητας, συμμετοχής
 Οι κριτικές στην Επιστημονική Επανάσταση 39
• Ορισμένοι εκπρόσωποι της φεμινιστικής ιστορίας της επιστήμης είδαν την Επιστημονική Επανάσταση του 16ου
και 17ου αιώνα διαφορετικά: όχι μια θετική και επωφελής εξέλιξη, αλλά ένα, σε μεγάλο βαθμό, ανδρικό και
σεξιστικό εγχείρημα με σοβαρές έως ολέθριες συνέπειες και στην προσέγγιση της φύσης, αλλά και στην
υποτίμηση και περιθωριοποίηση της γυναίκας.
• η Επιστημονική Επανάσταση ανέτρεψε παραδοσιακές ιδέες που αφορούσαν μια ζωή σε αρμονία με τη φύση,
προς όφελος της εκμετάλλευσης του περιβάλλοντος, κάτι το οποίο στήριξε και την υποτέλεια των γυναικών.
• μηχανοκρατική κοσμοθεώρηση εναντίον θηλυκής εικόνας φύσης, τροφού των ανθρώπων και Μητέρα-Γη, με
την οποία ο άνθρωπος είναι οργανικά δεμένος όπως ακριβώς το παιδί με τη μητέρα του: όρια, φραγμοί,
αρμονική συνύπαρξη

• Μηχανοκρατία: φύση ως πλουτοπαραγωγική πηγή, αντικείμενο κυριάρχησης και εκμετάλλευσης.

• οι ίδιες οι επιστημονικές πρακτικές της Επιστημονικής Επανάστασης, όπως λ.χ. ο πειραματισμός, επεξέτειναν
και ενίσχυσαν αυτή την αντίληψη έτι περαιτέρω.
 40
• Η μεταφορά που δήλωνε τη σχέση με τη φύση ήταν αυτή του βιασμού, της κυριαρχίας και της διείσδυσης σε μια παθητική φύση
και του εξαναγκασμού μέσω αυτής στην αποκάλυψη των μυστικών της (Φράνσις Μπέηκον, πειραματισμός ως «ανάκριση της
φύσης», μια που «εξακολουθούν να βρίσκονται αποθηκευμένα στη μήτρα της φύσης πολλά εξαιρετικά και χρήσιμα μυστικά»).
• Αρρενοποίηση της επιστήμης+άνοδος μηχανοκρατίας τέμνονται με την υποτίμηση και περιθωριοποίηση των γυναικών και τις
επιθέσεις εναντίον τους (π.χ., δίκες μαγισσών).
• Η Επιστημονική Επανάσταση θεωρείται στενά συνδεδεμένη με την άνοδο του καπιταλισμού και της εκβιομηχάνισης, την
υπονόμευση των οργανιστικών απόψεων, αλλά και τη δικαιολόγηση, από την άλλη πλευρά, της συστηματικής
υπερεκμετάλλευσης χωρίς κανένα φραγμό και όριο των φυσικών πόρων, μια που το «θηλυκό» σώμα της Γης απογυμνώνεται
από την ιερότητα με την οποία ήταν πριν ενδεδυμένο.
• Από την άποψη αυτή, η επιστήμη συνιστά εκδήλωση της αρσενικής εξουσίας και εργαλείο και αιτιολόγηση τόσο της
εκμετάλλευσης της φύσης, όσο και της γυναίκας.
• Ωστόσο, επιστήμη όχι περισσότερο έμφυλη από άλλες δραστηριότητες εποχής/οργανιστικές απόψεις όχι λιγότερο έμφυλες από
απόψεις που επικρίνονται εδώ.
 Υποτίμηση γυναικών επιστημόνων από συναδέλφους
41
τους και ιστορικούς επιστήμης
• Kεντρικός στόχος είναι η ανάδειξη εκείνων των γυναικών, οι οποίες είχαν μεγάλη και σημαντική
συμβολή στην επιστημονική γνώση, και οι οποίες άδικα παραμερίστηκαν, αποσιωπήθηκαν ή
υποτιμήθηκαν τόσο από τους άρρενες συναδέλφους τους, όσο και από τους ιστορικούς της επιστήμης.
• Ο βασικός σκοπός των σχετικών μελετών είναι διττός, από τη μία πλευρά, να καταδειχθούν οι
συστηματικές διακρίσεις κατά των γυναικών, αλλά και, από την άλλη πλευρά, να επισημανθεί και να
δοξαστεί ο μείζων ρόλος τους στην πορεία της επιστήμης: έτσι, σύγχρονες γυναίκες επιστήμονες
μπορούν να βρουν σε αυτή την ιστορία πρότυπα ενδυνάμωσης και πηγές έμπνευσης.
• Μέρτσαντ-Φοξ-Κέλλερ: υπάρχει μια «γυναικεία οπτική» της φύσης, η οποία μπορεί ακόμη και να
μετασχηματίσει την επιστημονική γνώση που βασίζεται στην ανδρική ματιά της κυριαρχίας και της
εκμετάλλευσης (Αν Κόνγουεϋ, Μάργκαρετ Κάβεντις)
• Εντοπισμός και ανάδειξη μειζόνων γυναικών επιστημόνων: Άντα Λάβλεϊς, Μαρί Κιουρί, Ρόζαλιντ
Φράνκλιν, Ντόροθυ Κρόουφορντ Χότζκιν.
• Τα τελευταία χρόνια το ιστορικό ερευνητικό ενδιαφέρον στράφηκε στους τρόπους με τους οποίους οι
γυναίκες ενίσχυσαν την όλη επιστημονική δραστηριότητα (εκλαΐκευση, είτε μέσω της αρωγή,
συμμετοχή)
 Η «παθολογική» αντιμετώπιση των γυναικείων σωμάτων 42

• Στην τρίτη κατηγορία αμφισβήτησης της επιστημονικής γνώσης από μια φεμινιστική οπτική γωνία, η
προσοχή συγκεντρώνεται στους τρόπους με τους οποίους χρησιμοποιήθηκε η επιστήμη στο παρελθόν
για να ορίσει τα χαρακτηριστικά του κοινωνικού φύλου.

• Όχι μόνο η επιστήμη είναι κατά βάση, ίσως και ουσιωδώς, ανδρική δραστηριότητα, αλλά και ότι ο
τρόπος με τον οποίο η επιστήμη προσέγγισε και περιέγραψε το γυναικείο σώμα ήταν ουσιωδώς
σεξιστικός.

• τρεις μορφές: α) τρόπος παρουσίασης των γυναικείων σωμάτων, β) παρουσίαση των γυναικών ως
επιρρεπών σε νευρικές και ψυχικές διαταραχές λόγω της φυσικής τους ιδιοσυγκρασίας, γ) την
επιστράτευση των πορισμάτων των πλέον σύγχρονων επιστημονικών θεωριών για τη δικαιολόγηση,
νομιμοποίηση και διαιώνιση των ανισοτήτων εις βάρος της γυναίκας.
 43
 α) (Τόμας Λακέρ) ενώ από την αρχαιότητα έως και την πρώιμη νεωτερική εποχή οι διαφορές μεταξύ
του ανδρικού και του γυναικείου σώματος θεωρούνταν όχι είδους, αλλά βαθμού, τα γυναικεία σώματα
ως ατελή ανδρικά, και τα αναπαραγωγικά γυναικεία όργανα ως ανεστραμμένα ανδρικά, από τον 17 ο
αιώνα και εξής τα σώματα άρχισαν να θεωρούνται διαφορετικά από ανατομική άποψη – επιπλέον,
διαφορετική ανατομία -> διαφορετική νόηση-κοινωνική λειτουργία.

 β) τα γυναικεία σώματα θεωρούνταν παθολογικά, στη βάση ότι τα γυναικεία αναπαραγωγικά όργανα
(μήτρα=υστέρα στα Αρχαία Ελληνικά) και οι διαταραχές τους επηρεάζουν αποφασιστικά τον εγκέφαλο
και τις νοητικές λειτουργίες (υστερία) => νομιμοποίηση ιατρικής/επιστημονικής παρέμβαση στις
γυναίκες, και ανύψωνε το κύρος των ειδικών (του Φρόιντ συμπεριλαμβανομένου, αν και υπήρχαν και
διαφορετικές απόψεις στην ψυχανάλυση) που εμφανίζονταν ως γνώστες των σχετικών γυναικείων
διεργασιών.
 44
 γ) επιστράτευση των σύγχρονων επιστημονικών θεωριών: θεωρία της διατήρησης της ενέργειας,
δαρβινικές θεωρίες της εξέλιξης

• Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, οι φεμινιστές ιστορικοί της επιστήμης εντοπίζουν το πώς χρησιμοποιήθηκε
η επιστήμη για να υποστηρίξει με δυναμικό τρόπο την υποταγή των γυναικών.
• Ωστόσο, δεν συνάγουν όλοι τα ίδια συμπεράσματα από αυτή την περιγραφή. Άλλοι θεωρούν ότι όλα αυτά
τα παραδείγματα αποτελούν μορφές «κακής επιστήμης», αντίστοιχης με τον επιστημονικό ρατσισμό και τις
συνέπειές του, είτε αυτές αφορούν τη νομιμοποίηση της αποικιοκρατίας είτε το Ολοκαύτωμα, οπότε στον
αντίποδά τους θα μπορούσε να αναπτυχθεί μια «καλή», ενώ άλλοι υποστηρίζουν ότι η επιστήμη είναι
εγγενώς σεξιστική: ως εκ τούτου, «καλή» επιστήμη δεν μπορεί να υπάρξει.

• Εντούτοις, αν λάβουμε υπόψη μας ότι η επιστήμη είναι πάντοτε προϊόν συγκεκριμένων πολιτισμικών
συνθηκών, ίσως να μη μας εκπλήξει και τόσο ότι συχνά αντανακλά τα πολιτισμικά πλαίσια και τις αξίες
εντός των οποίων παράγεται.
 Συμπεράσματα 45
• Και οι τρεις κριτικές θέτουν με τον τρόπο τους το ερώτημα αν η επιστήμη έχει φύλο, αν είναι εγγενώς
σεξιστική -> η 2η εστιάζει στη θεσμική ενίσχυση, 1 η-3η στο ότι υπάρχει βαθύτερο δομικό πρόβλημα.

• Η ειρωνεία που εντοπίζεται σε αυτή την επιχειρηματολογία, είναι ότι ενώ εκφέρεται από ριζοσπαστική σκοπιά
τείνει να αποδίδει ουσιακά και απαράλλακτα στοιχεία στη γυναικεία «φύση», όπως έτειναν να κάνουν οι
μισογυνιστές βικτωριανοί αντίπαλοι των ριζοσπαστών.

• Ωστόσο, ορισμένες φεμινίστριες που ασκούν κριτική στην επιστήμη, όπως λ.χ. η Ντόνα Χάραγουεϋ προχωρούν
πέρα από τη διάκριση μιας αποκλειστικά ανδρικής ή γυναικείας αντικειμενικής οπτικής της φύσης . απεναντίας,
τονίζουν πως υπάρχουν άπειροι τρόποι αλληλεπίδρασης και κατανόησης του φυσικού κόσμου, εξίσου έγκυροι,
κι ότι η γνωστική σχέση μας με τη φύση υπακούει στο μοντέλο της συνομιλίας

•
 46
• Συμπερασματικά, οι φεμινιστικές κριτικές της επιστήμης λειτουργούν σε διαφορετικά επίπεδα

• Ορισμένες φεμινιστικές οπτικές για την επιστήμη τείνουν στην ουσιοκρατία (αμετάβλητη «ουσία»
επιστήμης στην πορεία της ιστορικής της εξέλιξης, στον πυρήνα της ανδρικά και σεξιστικά στοιχεία)
• Στον βαθμό που η απάντηση στο ερώτημα «τι είναι αυτό που το λέμε επιστήμη;» κλίνει όλο και
περισσότερο προς την άποψη ότι ο καλύτερος τρόπος κατανόησης της επιστήμης είναι να τη δούμε ως μια
συρραφή δραστηριοτήτων , στάσεων, ιδεών, πρακτικών και κοσμοθεωρήσεων, συχνά ανταγωνιστικών
μεταξύ τους, που βρίσκονται σε συνεχή διαδικασία αλλαγής, γίνεται όλο και πιο δύσκολο να δεχθούμε ότι
η επιστήμη είναι ένας εγγενώς ανδρικός θεσμός ή ότι υπάρχουν καθαρά ανδρικοί και καθαρά γυναικείοι
τρόποι γνώσης.

• δεν ασπάζονται όλες οι φεμινιστικές κριτικές αυτή την ουσιοκρατική θεώρηση/οι φεμινιστικές
προσεγγίσεις συνεισέφεραν αναμφίβολα σε μια πιο εκλεπτυσμένη και ισορροπημένη οπτική για την
επιστημονική δραστηριότητα, τις κοινωνικές σχέσεις της, αλλά και τον βαθμό εξάρτησής της από τα
πολιτισμικά πλαίσια εντός των οποίων ασκείται και, πολλές φορές, αντανακλά.