Αρχαία Μεσσήνη

Περιήγηση στον αρχαιολογικό χώρο

Αρχαία Μεσσήνη
• Μια από τις μεγαλουπόλεις της Ελλάδας στα ελληνιστικά χρόνια (369-146 π.Χ) και στα ρωμαϊκά χρόνια (146
π.Χ. -330μ.Χ.)
• Ήταν η πρωτεύουσα της ελεύθερης αρχαίας Μεσσηνίας, για επτά ολόκληρους αιώνες.  
• Είναι μια από τις σημαντικές σε μέγεθος, μορφή και διατήρηση πόλεις της αρχαιότητας.
• Πολύ δύσκολα θα κατορθώσει κάποιος να βρει ένα τόσο τεράστιο αρχαιολογικό χώρο με τους ναούς, τα
σπίτια, τα τείχη και τα δημόσια κτίρια να σώζονται σε τόσο μεγάλο ύψος και σε τόσο καλή κατάσταση.
• Διαθέτει, εκτός των άλλων, το σπάνιο προνόμιο να μην έχει καταστραφεί ή καλυφθεί από νεότερους
οικισμούς και να βρίσκεται σε ένα κατ´ εξοχήν μεσογειακό αλώβητο φυσικό περιβάλλον.
Ο αρχαιολογικός χώρος περιλαμβάνει
• Το τείχος που χρονολογείται στον 3ο αι. π.Χ. με κυρίαρχη την Αρκαδική Πύλη και τους οκτώ πύργους της,
• Δημόσια κτίρια πολιτικού και λατρευτικού χαρακτήρα (Εκκλησιαστήριο, Ασκληπιείο, Βουλευτήριο κ.ά),
• Την Αγορά,  το Στάδιο, το Ηρώο, το Θέατρο, την Κρήνη, τις Οικίες και τις Βυζαντινές οικοδομικές νησίδες.
• Μερικά επίσης σημαντικά οικοδομήματα είναι το Συνέδριο, αίθουσα όπου συνεδρίαζαν οι αντιπρόσωποι
της Μεσσήνης, το κεραμουργείο, ο ναός της Αρτέμιδος Λιμνάτιδος και της Αρτέμιδος Λαφρίας Ορθίας
καθώς και το επιβλητικό οικοδομικό συγκρότημα του Ασκληπιείου
Οχύρωση – Αρκαδική Πύλη -πύργοι
• Ο επιβλητικός οχυρωματικός περίβολος της Μεσσήνης, με τις
πύλες και τους πύργους του, σηματοδοτεί την επανίδρυση του
ελεύθερου μεσσηνιακού κράτους μετά τη μάχη στα Λεύκτρα το
371 π. Χ., από τον ήρωα - οικιστή Θηβαίο στρατηγό Επαμεινώνδα.
• Το 369 π. Χ. ιδρύεται εντός των τειχών, στους πρόποδες του
όρους Ιθώμη, η νέα πρωτεύουσα, ομώνυμη της προδωρικής
μυθοποιημένης βασίλισσας Μεσσήνης.
• Η Ιθώμη αποτελούσε το ισχυρότερο φυσικό και τεχνητό οχυρό της
Μεσσήνης, καθώς είχε τον έλεγχο της κοιλάδας της Στενυκλάρου
προς τα βόρεια και της Μακαρίας προς τα νότια.
• Η πόλη αναπτύσσεται τον 4ο αι. π. Χ. με ταχείς ρυθμούς και
εξελίσσεται σε σημαντικό πολιτικό / θρησκευτικό αλλά και
καλλιτεχνικό κέντρο του αρχαιοελληνικού κόσμου μέχρι τον 4ο αι.
μ. Χ.
• Ο Παυσανίας εκθειάζει και βρίσκει ανώτερες τις οχυρώσεις της
Μεσσήνης, σε σύγκριση με άλλες φημισμένες της εποχής, όπως
αυτές της Βαβυλώνας, του Βυζαντίου, της Ρόδου και της Φωκικής
Αμβρόσου.
Η οχύρωση είχε δύο κύριες πύλες.
• Την ανατολική Λακωνική Πύλη, που είναι γνωστή και
ως Τεγεατική, καθώς συνέδεε οδικώς την Μεσσήνη με
την Αρκαδία προς την κατεύθυνση της Τεγέας. ΄Ηδη
από τον 18ο αιώνα, κατά την διάνοιξη δρόμου
πρόσβασης από το χωριό προς τη νέα μονή Βουλκάνου
καταστράφηκε και δε σώζεται.
• Εντυπωσιακή είναι η διατήρηση της μνημειώδους
δυτικής πύλης, της γνωστής ως Αρκαδικής, η οποία
ένωνε οδικώς την Μεσσήνη με την Αρκαδία προς την
κατεύθυνση της Μεγαλόπολης.
• Έχει δύο εισόδους, μία διπλή εσωτερική και μία
εξωτερική.
• Η εσωτερική οδηγούσε σε λιθόστρωτο δρόμο με
κατεύθυνση την Αγορά της πόλης, και η εξωτερική σε
δρόμο που κατέληγε στην αρκαδική πρωτεύουσα
Μεγαλόπολη.
• Δεξιά και αριστερά της εξωτερικής εισόδου υπάρχουν
δύο τετράγωνοι προστατευτικοί πύργοι σε επαφή με
την κυρίως κατασκευή της πύλης, η οποία έχει κυκλική
κάτοψη.
• Οι πύργοι στον επάνω όροφο περιελάμβαναν και
ενδιαιτήματα για την φρουρά.
Ιπποδάμειο πολεοδομικό σύστημα
• Όλα τα οικοδομήματα της Μεσσήνης έχουν τον ίδιο προσανατολισμό και
εντάσσονται μέσα στον κάνναβο που δημιουργείται από οριζόντιους (με
κατεύθυνση Ανατολή-Δύση) και κάθετους (με κατεύθυνση Βορρά-Νότου)
δρόμους.
• Το πολεοδομικό αυτό σύστημα είναι γνωστό ως ιπποδάμειο, από τον
αρχικό εμπνευστή και δημιουργό του αρχιτέκτονα, πολεοδόμο, γεωμέτρη
και αστρονόμο του 5ου αιώνα π.Χ., τον Ιππόδαμο από τη Μίλητο.
• Αξιοσημείωτο είναι ότι το προκαθορισμένο αυτό σχήμα που στηρίζεται
στις αρχές της ισονομίας, της ισοπολιτείας και της ισομοιρίας, στις αρετές
δηλαδή του δημοκρατικού πολιτεύματος, και χαρακτηρίζεται από ακραίο
γεωμετρισμό, προσαρμοζόταν κάθε φορά στις ειδικές γεωμορφολογικές
και κλιματολογικές συνθήκες του τόπου, ενταγμένο αρμονικά στο φυσικό
περιβάλλον.

• Η βασική ιδέα του ιπποδάμειου πολεοδομικού συστήματος που πηγάζει

από το ιδεώδες της δημοκρατίας είναι: όλοι οι πολίτες να έχουν
ισομεγέθη και εξίσου κατάλληλα οικόπεδα και να έχουν πρόσβαση στα
δημόσια και ιερά οικοδομήματα, στους κοινόχρηστους δηλαδή χώρους,
που επιβάλλονται με τις μνημειακές τους διαστάσεις και τον πλούσιο
διάκοσμο.
Το Ασκληπιείο
• Το Ασκληπιείο αποτελούσε το σημαντικότερο ιερό και
κέντρο της δημόσιας ζωής της πόλης.
• Ο περιηγητής Παυσανίας περιγράφει το χώρο ως μουσείο
έργων τέχνης, κυρίως αγαλμάτων, και όχι ως τέμενος
θεραπείας των ασθενών.
• Ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός του χαρακτηρίζεται από
αξονικότητα και συμμετρία, αρμονικά ενταγμένος στο
πλέγμα οριζοντίων και κάθετων δρόμων του ιπποδάμειου
πολεοδομικού συστήματος.
•  Ήταν ο επιφανέστερος χώρος της Μεσσήνης, κέντρο της
δημόσιας ζωής της πόλης, που λειτουργούσε παράλληλα
με την παρακείμενη αγορά.
• Περισσότερα από 140 βάθρα για χάλκινους ανδριάντες
πολιτικών κυρίως προσώπων και πέντε εξέδρες
περιβάλλουν το δωρικό ναό και το βωμό, ενώ πολλά είναι
τοποθετημένα και κατά μήκος των στοών.
Η Αγορά
• Η Αγορά της Μεσσήνης εκτείνεται περίπου 200μ.
ΒΔ του μεγάλου οικοδομικού συγκροτήματος του
Ασκληπιείου και περίπου 50μ. ανατολικά του
Θεάτρου.
• Λίγο πρωιμότερη από την ίδρυση του Ασκληπιείου
(αρχές / μέσον του 3ου αι. π. Χ.), συνέχιζε να
λειτουργεί ως εμπορική αγορά παράλληλα με το
Ασκληπιείο, που συγκέντρωνε και πολιτικές
λειτουργίες.
• Μαζί με το Ασκληπιείο αποτελούσαν, όπως
προαναφέρθηκε, σημαντικό χώρο της δημόσιας
ζωής της  Μεσσήνης.
Το Βουλευτήριο
• Το Βουλευτήριο ή Συνέδριον είναι η τρίτη κατά
σειρά αίθουσα της ανατολικής πτέρυγας του
Ασκληπιείου.
• Αποτελούσε τον κυρίως χώρο συγκέντρωσης
συνέδρων, αντιπροσώπων των πόλεων της
αυτόνομης Μεσσηνίας.
• Πρόκειται για το οικοδόμημα που κατεξοχήν
συνδέεται με το δημόσιο / πολιτικό χαρακτήρα του
Ασκληπιείου και με τον εκδημοκρατισμό του
πολιτεύματος.
Το Στάδιο και το Γυμνάσιο
• Το Στάδιο και το Γυμνάσιο ανήκουν στα πλέον εντυπωσιακά, από άποψη
διατήρησης οικοδομικά συγκροτήματα.
• Το βόρειο πεταλόσχημο τμήμα του Σταδίου περιλαμβάνει 18 κερκίδες με
18 σειρές εδωλίων, που διαχωρίζονται από κλιμακοστάσια.
• Περιβάλλεται από δωρικές στοές, των οποίων οι κίονες στέκονται κατά
το πλείστον στη θέση τους.
• Η βόρεια στοά είναι διπλή, η ανατολική και η δυτική είναι απλές.
• Οι στοές ανήκουν στο Γυμνάσιο, που αποτελούσε ενιαίο αρχιτεκτονικό
σύνολο με το Στάδιο.
• Η δυτική στοά δεν φαίνεται να συνεχίζεται ως το πέρας του στίβου, και
διακόπτεται σε μήκος 110 μ. περίπου από το βόρειο άκρο της.
• Συνδέεται με περίστυλο αίθριο δωρικού ρυθμού, πλευράς 30 μέτρων
περίπου, το οποίο μπορεί να αναγνωριστεί ως παλαίστρα.
• Ενεπίγραφα βάθρα μεταξύ των κιόνων της δυτικής στοάς έφεραν
ανδριάντες Γυμνασιαρχών, ενώ πολλοί κατάλογοι εφήβων βρέθηκαν
γύρω.
• Στην ελληνιστική εποχή τα γυμνάσια γίνονται πολυσύχναστα κέντρα της
δημόσιας ζωής της πόλης και χώροι έκθεσης σημαντικών έργων τέχνης
όπως μαρτυρούν τα πρόσφατα ευρήματα του Γυμνασίου.
Το Ηρώο
• Αναπόσπαστο στοιχείο του Σταδίου αποτελεί το Ηρώο, που είχε τη
μορφή πρόστυλου τετρακιόνιου δωρικού ναού.
• Βρίσκεται στη νότια πλευρά του σταδίου κτισμένος πάνω σε
ορθογώνιο πόδιο, που προεξέχει από το τείχος σαν προμαχώνας.
• Το ναόσχημο κτίσμα ήταν ταφικό, αποτελεί ένα είδος ηρώου-
μαυσωλείου, που εντάσσεται στην παράδοση των μικρασιατικών
μαυσωλείων.
• Σε ορισμένα στοιχεία του σχετίζεται και με το Ηρώο της
Καλυδώνος.
• Προσωπικότητα με πλούτη και επιρροή, στην οποία απένεμαν οι
Μεσσήνιοι κατά την πληροφορία του Παυσανία (4. 32,2) τιμές
ήρωος, ήταν ο Μεσσήνιος ισόβιος αρχιερέας και ελλαδάρχης
Σαιθίδας.
• Είναι επομένως βέβαιο ότι το ηρώο-μαυσωλείο του Σταδίου ανήκε
στην οικογένεια των Σαιθιδών.
• Σε αυτό ενταφιάζονταν και δέχονταν ηρωικές τιμές τα επιφανή
μέλη της οικογένειας, από της ίδρυσης του Ηρώου τον 1ο αι μ.X. ως
τα χρόνια τουλάχιστον της επίσκεψης του Παυσανία (155-160 μ.X).
Το Εκκλησιαστήριο
• Το Εκκλησιαστήριο  ή Ωδείον αποτελεί μικρή
θεατρική κατασκευή (κοίλον) εγγεγραμμένη σε
ορθογώνιο κέλυφος.
• Εδώ, προφανώς, γίνονταν πολιτικές
συγκεντρώσεις, αλλά και θρησκευτικές ή μουσικές
εκδηλώσεις προς τιμήν της Μεσσήνης και του
Ασκληπιού, που συλλατρεύονταν στο Ασκληπιείο.
Το Θέατρο
•  Το πρώτο μνημείο που συναντά κανείς
κατηφορίζοντας από το Μουσείο προς τον
αρχαιολογικό χώρο είναι το Θέατρο.
• Χρησιμοποιούταν για ψυχαγωγία των πολιτών,
αλλά και για συγκεντρώσεις πολιτικού χαρακτήρα,
όπως μαρτυρούν τα επιγραφικά ευρήματα.
• Μέσα στο θέατρο έλαβε χώρα η συνάντηση του
βασιλιά της Μακεδονίας Φιλίππου Ε´ και του
Αράτου του Σικυώνιουτο 214 π.Χ.
• Σύμφωνα επίσης με μαρτυρία του Λιβίου (39.49.6-
12), πολλοί κάτοικοι της Μεσσήνης
συγκεντρώθηκαν στο θέατρο της πόλης,
απαιτώντας να μεταφερθεί εκεί σε κοινή θέα ο
περίφημος στρατηγός της Αχαϊκής Συμπολιτείας
Φιλοποίμην ο Μεγαλοπολίτης, που είχε
αιχμαλωτιστεί από τους Μεσσήνιους το 183 π.Χ.
Η Κρήνη
• Το μεγάλο κρηναίο οικοδόμημα, που
αποκαλύφθηκε μεταξύ του Θεάτρου και της
μεγάλης βόρειας στοάς της Αγοράς της Μεσσήνης,
ταυτίζεται με την Κρήνη Αρσινόη, για την οποία
μας πληροφορεί ο Παυσανίας.
• Σύμφωνα με αυτόν, η Κρήνη πήρε το όνομά της
από την Αρσινόη, κόρη του μυθικού βασιλιά της
Μεσσηνίας Λεύκιππου και μητέρα του Ασκληπιού.
• Η κατασκευή της ανάγεται στα τέλη του 3ου αι. π.
Χ., ενώ μετατροπές και επισκευές στο οικοδόμημα
πραγματοποιήθηκαν κατά τον 1ο και 3ο αι. μ.Χ.  
• Η Κρήνη περιλαμβάνει μακρόστενη δεξαμενή
μήκους 40μ. περίπου.
Οίκοι
• Τα έξι οικοδομήματα που παρατάσσονται από Βόρεια
προς Νότια στη δυτική πτέρυγα του Ασκληπιείου
παρουσιάζουν αρχιτεκτονική ομοιογένεια.
• Είναι απλοί, αβαθείς οίκοι εντός στοάς με ανοικτές
προσόψεις.
• Λειτουργούσαν ως κόγχες, στις οποίες είχαν στηθεί
αξιόλογα έργα γλυπτικής τέχνης.
• Οι πλευρές τους προς την στοά φράζονταν ίσως με
χαμηλά θωράκια, που έφεραν παράθυρα.
• Κατ΄ αυτό τον τρόπο το διακοσμημένο με έργα τέχνης
εσωτερικό τους φαινόταν άνετα από τη στοά.
• Η περιγραφή του Παυσανία αποτελεί τη μοναδική
μαρτυρία για τη λειτουργία των οίκων και την άσκηση
λατρείας προς τιμήν θεών ή ηρώων σε αυτούς.