Maszyny i urządzenia

elektryczne

mgr inż. Piotr Augustyn

A.D. 2016
 Program nauczania
1. Wprowadzenie do maszyn i urządzeń
elektrycznych
2. Maszyny prądu stałego i napęd elektryczny
3. Transformatory
4. Maszyny prądu zmiennego i napęd elektryczny
5. Urządzenia elektryczne
6. Eksploatacja maszyn i urządzeń elektrycznych
 Ad.1 Wprowadzenie do maszyn i urządzeń elektrycznych
1.1 Zjawiska fizyki związane z wytwarzaniem i przetwarzaniem
energii elektrycznej.

• Siła działająca na przewód z prądem

umieszczony w polu magnetycznym:

Reguła lewej dłoni

F = B ∙I∙ l
• Indukcja magnetyczna
Określa intensywność pola, im bowiem większa
wartość B tym większa siła F działa na przewód
umieszczony w polu magnetycznym.

Jeżeli B↗ to F ↗

Jeżeli przewód porusza się w polu

magnetycznym pod kątem do linii sił pole innym
niż 90° to siła wyraża się następująco:

F = B ∙I∙ l ∙ sina
• Prawo indukcji elektromagnetycznej Faradaya
(1831 r)

e = -B ∙l ∙v
• Strumień magnetyczny ɸ
Def.:
Strumieniem magnetycznym nazywamy
iloczyn indukcji magnetycznej i pola
powierzchni i wyrażamy wzorem:

ɸ = B ∙S
Strumień magnetyczny jest wielkością skalarną.
Jednostka to 1 Wb (Weber)
 Własności magnetyczne materiałów
Materiały reagują różnie na zewnętrzne pole
magnetyczne czyli na namagnesowanie.
Stąd można materiały te podzielić na:
c<0
• Diamagnetyki,
c>0
• Paramagnetyki,

• Ferromagnetyki. c >> 0 c=
Magnesowanie materiałów
ferromagnetycznych
Materiały ferromagnetyczne mają
szerokie zastosowanie w
elektrotechnice z uwagi własności
magnesowania i „wzmacniania”
zewnętrznego pola magnetycznego

• Krzywa magnesowania pierwotnego

• Stan nasycenia
 Pętla histerezy magnetycznej

Wyznaczanie charakterystyki
podstawowej magnesowania
 Natężenie pola magnetycznego i
przenikalność magnetyczna
Jednostka natężenia pola magnetycznego H⃗ jest A/m.
Wielkością łączącą indukcję i natężenie pola
magnetycznego jest przenikalność magnetyczna ośrodka
μ, która określa właściwości magnetyczne ośrodka.
Jednostką przenikalności bezwzględnej jest H/m (gdzie H
– henr). [H/m]=[T∙m/A]=[N/A2 ]=[V∙s/(A∙m)]. Wielkość M⃗
nazywana jest magnetyzacją i określa pole magnetyczne
wytwarzane przez ośrodek – jego namagnesowanie.
Wielkości μ0 i μr to odpowiednio przenikalność
magnetyczna próżni (μ0=4π∙10-7 H/m) i przenikalność
względna ośrodka
Przenikalność względna jest przenikalnością ośrodka
odniesioną do przenikalności próżni i jest wielkością
bezwymiarową (μr= μ/μ0).
Wartość przenikalności względnej stanowi kryterium podziału ciał z punktu widzenia
właściwości
magnetycznych na:
1. diamagnetyki - μr<1 - wektor magnetyzacji (namagnesowania) M⃗ i natężenia pola
magnetycznego H⃗ są antyrównoległe (woda, złoto, bizmut, cynk, magnez, miedź, grafit),
2. paramagnetyki - μr>1 - wektor magnetyzacji M⃗ i natężenia pola magnetycznego H⃗ są
równoległe (tlen, aluminium, platyna),
3. ferromagnetyki - μr>>1 (rzędu 103–104, silnie zależy od natężenia pola magnetycznego
H⃗
) - wektor namagnesowania M⃗ i natężenia pola magnetycznego H⃗ są równoległe oraz w
ciele tworzą się obszary zwane domenami magnetycznymi, związane ze spontanicznym
uporządkowaniem momentów magnetycznych (żelazo, kobalt, nikiel).
Zgodnie z powyższą klasyfikacją ferromagnetyki charakteryzują się silnymi właściwościami
magnetycznymi związanymi z występowaniem spontanicznego namagnesowania, czyli
występowaniem namagnesowania przy braku zewnętrznego pola magnetycznego. Jest to
podstawowa cecha wykorzystywana w tzw. zapisie magnetycznym
 1.2 Podział maszyn elektrycznych
• Transformatory - energia prądu przemiennego jest zamieniana
w energię prądu przemiennego o innych parametrach. 
• Prądnice – energia mechaniczna jest zamieniana w
energię elektryczną.
• Silniki elektryczne – energia elektryczna jest zamieniana w
energię mechaniczną.
Cechą charakterystyczną jest ruch obrotowy (maszyny wirujące) lub
postępowy (maszyny liniowe) elementów mechanicznych .
W przeciwieństwie do transformatorów przetwornice pozwalają
zmienić częstotliwość napięcia.

Ta sama maszyna elektryczna może pracować jako silnik lub jako

generator, jednak maszyny projektowane do konkretnych
zastosowań są efektywniejsze energetycznie
Prądnice i silniki można podzielić na maszyny: 
• prądu stałego
• prądu przemiennego
Maszyny prądu przemiennego: 
• transformatory 
• maszyny indukcyjne (asynchroniczne) 
• maszyny synchroniczne 
Maszyny prądu stałego: 
• szeregowe 
• bocznikowe 
• obcowzbudne 
• z magnesami trwałymi
Każdą maszynę charakteryzują: 
• napięcie znamionowe 
• prąd znamionowy 
• współczynnik mocy (maszyny prądu
przemiennego) 
• częstotliwość znamionowa (maszyny prądu
przemiennego) 
• moc znamionowa 
• sprawność 
• prędkość obrotowa 
• masa
 ZAGADNIENIA NA SPRAWDZIAN
1. Prawo Faradaya, podać wzór, zależności między wektorami i rysunek,
2. Podaj wzór na siłę działającą na przewód z prądem w polu
magnetycznym, narysuj i wyjaśnij zjawisko,
3. Podaj def. strumienia magnetycznego, w jakich jednostkach jest
mierzony,
4. Podaj def. Indukcji magnetycznej, w jakich jednostkach jest mierzona,
5. Wymień podział materiałów magnetycznych, jakie pierwiastki mają
najlepsze własności magnetyczne, podaj wzór chemiczny,
6. Narysuj krzywą magnesowania pierwotnego, pętlę histerezy
magnetycznej, zaznacz stan nasycenia i wyjaśnij na czym on polega,
7. Wyjaśnij jak są zbudowane ferromagnetyki,
8. Jak zachowuje się ferromagnetyk w polu magnetycznym, wyjaśnij,
narysuj….
9. Przedstaw podział ferromagnetyków, ich zastosowanie i narysuj ich pętle
histerezy,
10.Podział maszyn elektrycznych,
 MASZYNY PRĄDU STAŁEGO
Budowa maszyny prądu stałego
Podczas analizowania zasady działania rozpatrywać będziemy model
elementarny składający się z jednego zwoju obracającego się między
dwoma biegunami magnesu. Początek i koniec zwoju są połączone z
pierścieniami ślizgowymi, po których ślizgają się szczotki
odprowadzające prąd do układu.

1, 2 – bloki zezwoju,
3 – odbiornik,
4 – szczotki,
5 - pierścienie
W tak skonstruowanej
prądnicy napięcie nie ma
stałej wartości ani
kierunku. Napięcie
odbierane na szczotkach
jest wiec napięciem
przemiennym.
Jeżeli dwa pierścienie zastąpimy dwoma
półpierścieniami, po których ślizgają się
szczotki, to zauważamy, że szczotka S1
zawsze zbiera napięcie z boku
znajdującego się pod biegunem N, a
szczotka S2, zawsze z boku znajdującego
się pod biegunem S. Wspomniane
półpierścienie tworzą komutator, a jeden
półpierścień stanowi wycinek komutatora.
Tak więc na szczotkach S1 i S2 będzie
zawsze napięcie jednokie­runkowe, ale nie
jest to jeszcze napięcie stałe.
Aby otrzymać napięcie o dostatecznej równomierności, w polu
biegunów umieszcza się niejeden zwój, ale wiele zwojów, z których
każdy łączy się z odpowiednim wycinkiem komutatora.
Zwiększenie liczby wycinków komutatora wpływa na równomierność
przebiegu napięcia odbieranego z prądnicy. Już przy kilkunastu, a tym
bardziej przy kilkudziesięciu, wycinkach komutatora wahania napięcia
są tak nieznaczne, że praktycznie nie odgrywają żadnej roli.

W maszynach prądu stałego, tak jak we wszystkich maszynach

wirujących, obowiązuje zasada odwracalności pracy maszyn: każda
maszyna może pracować jako prądnica i jako silnik. Jeżeli do
uzwojenia twornika (wirnika) maszyny prądu stałego doprowadzimy
napięcie, to popłynie w nim prąd i twornik zacznie się obracać w
wyniku oddziaływania pola magnetycznego na przewodniki
(uzwojenie) z prądem. Maszyna będzie wówczas przetwarzała
energie elektryczną w mechaniczną, będzie silnikiem.
DWA PIERŚCIENIE

DWA PÓŁPIERŚCIENIE

DWA PÓŁPIERŚCIENIE, DWA ZEZWOJE

 Oznaczenie uzwojeń maszyn prądu stałego

Poszczególne rodzaje uzwojeń występujących w maszynach prądu

stałego łączy się w sposób podany na schemacie uzwojeń maszyny.
Symbole uzwojeń oraz sposób ich rysowania określa Polska Norma.
 Silnik prądu stałego
Budowa:
1 – twornik,
2 – jarzmo stojana,
3 – biegun główny,
4 – nabiegunnik,
5 - nabiegunnik komutacyjny,
6 – uzwojenie wzbudzające,
7 – uzwojenie biegunów komutacyjnych,
8 – uzwojenie twornika,
9 – komutator,
10 – szczotki.
• Stojan - najczęściej jest magneśnicą – wytwarza pole
magnetyczne,
• Wirnik – najczęściej jest twornikiem,
• Komutator – osadzony na wale wirnika – wiele wycinków
miedzianych umieszczonych na specjalnej piaście. Izolator
między wycinkami - mikanit

1 – wycinek komutatora,
2 – pierścień dociskowy,
3 – kołnierz izolacyjny,
4 – piasta.
• Pole magnetyczne silnika – elektromagnesy zasilane
prądem stałym – prąd wzbudzenia.

Wielkości opisujące maszynę prądu stałego:

 Prąd wzbudzenia - ,
 Prąd twornika -,
 Prąd obciążenia - (oddawany lub pobierany z sieci),
 Napięcie twornika - ,
 Rezystancja obwodu twornika -,
 Rezystancja obwodu wzbudzenia - ,
 Siła elektromotoryczna indukowana w tworniku - ,
 Prędkość wirowania wirnika – ,
 Moment elektrodynamiczny -
• Uzwojenie biegunów głównych – uzwojenie wzbudzające –
główne pole magnetyczne w maszynie.
D1, D2 - szeregowe;
E1, E2 - bocznikowe;
F1, F2 – obcowzbudne
• Uzwojenie twornika – umieszczone na wirniku
A1, A2

• Uzwojenia pomocnicze

• Uzwojenie biegunów komutacyjnych – poprawa warunków

pracy maszyny.
B1, B2

• Uzwojenia kompensacyjne
C1, C2
 Podział silników prądu stałego
1. Silniki obcowzbudne,
2. Silniki samowzbudne:
• Silnik bocznikowy prądu stałego
Silnik obcowzbudny stosowany w układach
napędowych z przekształtnikami
tyrystorowymi.
Prąd I pobierany przez silnik z źródła prądu
stałego jest sumą prądu wzbudzenia płynącego
uzwojenie biegunów głównych stojana i prądu
płynącego przez uzwojenie wirnika. - prąd płynący przez uzwojenie,
- prąd wzbudzenia płynący przez
uzwojenie biegunów głównych
stojana
𝐼 =𝐼 𝑡 + 𝐼 𝑤 – źródło napięcia stałego
– prąd pobierany przez silnik

W silniku bocznikowym uzwojenie wirnika jest połączone równolegle

z uzwojeniem biegunów głównych stojana.
Charakterystyka mechaniczna silnika
bocznikowego prądu stałego

Charakterystyką mechaniczną
silnika bocznikowego nazywamy
zależność prędkości obrotowej od
momentu obciążenia.

Z przebiegu charakterystyki
mechanicznej silnika bocznikowego
n - obroty wirnika
wynika, że w miarę wzrostu
obciążenia silnika obroty silnika Mobc - moment obciążenia silnika
maleją. Dla dużych silników U - napięcie stałe którym jest zasilany
bocznikowych spadek obrotów silnik
wynosi od 1% do 2%.
 Zmienność prędkości

3 – 8% (typowo 2 – 5%)
 Rozruch silnika bocznikowego prądu stałego
Celem ograniczenia wartości prądu rozruchu I R
należy w szereg z uzwojeniem wirnika włączyć
dodatkowo opornik rozruchowy (rozrusznik).
Im większa będzie rezystancja rozrusznika to
wartość prądu rozruchu będzie mniejsza.
Rozrusznik jest przewidziany tylko do
krótkotrwałej pracy podczas rozruchu silnika.

Regulacja obrotów silnika bocznikowego prądu

stałego
Przez połączenie szeregowe z uzwojeniem
biegunów głównych stojana opornika
regulacyjnego możemy regulować (Iw) - prąd
wzbudzenia, a więc strumień magnetyczny
wytworzony przez bieguny główne stojana. Zmiana
wartości strumienia powoduje zmianę obrotów
wirnika. Jest regulacja prawie bez strat.
• Silnik szeregowy prądu stałego

Przez wszystkie uzwojenia silnika płynie ten

sam prąd pobierany z źródła prądu stałego.

𝐼 =𝐼 𝑡 =𝐼 𝑤

W silniku szeregowym uzwojenie wirnika

jest połączone szeregowo z uzwojeniem
biegunów głównych stojana.
- prąd płynący przez uzwojenie,
- prąd wzbudzenia płynący przez
uzwojenie biegunów głównych stojana
– źródło napięcia stałego
– prąd pobierany przez silnik
Charakterystyka mechaniczna silnika szeregowego prądu stałego

Charakterystyką mechaniczną silnika

szeregowego nazywamy zależność
prędkości obrotowej od momentu
obciążenia.

Strumień zależy od prądu obciążenia

(przy zmianie obciążenia zmienia się
strumień – wzrostowi momentu
obciążenia odpowiada wzrost prądu
obciążenia i wzrost strumienia zgodnie z
n - obroty wirnika
Mobc - moment obciążenia silnika
U - napięcie stałe którym jest zasilany
silnik

charakterystyką magnesowania obwodu

magnetycznego.
Charakterystyka momentu silnika szeregowego

Dla małych wartości nasycenia obwodu

 Z przebiegu charakterystyki
mechanicznej silnika bocznikowego
wynika, że przy małych obciążeniach
silnika obroty silnika maleją znacznie przy
niewielkim wzroście obciążenia.
Przy natomiast biegu jałowym silnika
bocznikowego (silnik nie obciążony)
następuje duży wzrost obrotów silnika co
grozi uszkodzeniem mechanicznym silnika.

Silnik szeregowy nie może pracować w stanie jałowym

i musi być połączony z maszyną roboczą za pomocą
sprzęgła lub przekładni zębatej

Zaleta – duży moment rozwijany podczas rozruchu

 Rozruch silnika szeregowego prądu stałego
Celem ograniczenia wartości prądu rozruchu IR
należy w szereg z uzwojeniem wirnika włączyć
dodatkowo opornik rozruchowy (rozrusznik).
Im większa będzie rezystancja rozrusznika to
wartość prądu rozruchu będzie mniejsza.
Rozrusznik jest przewidziany tylko do
krótkotrwałej pracy podczas rozruchu silnika.

Regulacja obrotów silnika szeregowego

prądu stałego
Regulacja liczby obrotów i rozruch są w silnikach szeregowych ściśle
ze sobą powiązane, gdyż do obu celów posługujemy się tym samym
opornikiem regulacyjnym. Opornik regulacyjny musi być
przeznaczony do pracy długotrwałej. Wadą tego układu
regulacyjnego są straty energii elektrycznej na oporniku
regulacyjnym.
 Uzwojenia tworników maszyny prądu stałego
• Uzwojenie biegunów głównych – uzwojenie wzbudzenia, jego
zadaniem jest wytworzenie głównego pola magnetycznego,
wykonane w postaci cewki nałożonej na biegun,
• Uzwojenie biegunów komutacyjnych – służy do poprawy warunków
pracy maszyny, wykonane podobnie jak uzwojenia biegunów
głównych, nie stosowane w maszynach małej mocy,
• Uzwojenie twornika – jest umieszczone na tworniku, zależy od
sposobu jego wykonania wartość napięcia prądnicy lub moment w
silniku:
• Wykonuje się jako uzwojenia bębnowe – ułożenie w
żłobkach twornika przewodu miedzianego tworząc obwód,
• Zwój – zasadniczy element obwodu: składa się z dwóch
czynnych boków i połączeń czołowych,
• Pewna ilość połączonych szeregowo zwojów i ułożonych w
jednym żłobku tworzy zezwój,
• Zezwoje wykonuje się na specjalnych wzornikach
 Położenie zwoju w żłobku

W każdym żłobku z reguły

umieszcza się więcej niż dwa boki
zezwojów, które łączy się ze sobą w
obwód zamknięty poprzez wycinki
komutatora, a do każdego wycinka
komutatora są dołączone dwa
końce dwóch różnych zezwojów

1 – boki zezwoju
2 – połączenie czołowe
W zależności od sposobu łączenia uzwojeń z komutatorem wyróżnia
się dwa podstawowe rodzaje uzwojeń:

Uzwojenie pętlicowe

Stosuje się takie rozwiązanie w

maszynach o dużych wartościach
prądu twornika

a – zezwój jednozwojowy,
b – zezwój dwuzwojowy
Uzwojenie faliste
Stosuje się to uzwojenie w maszynach o wyższych wartościach
napięć, a mniejszych wartościach prądu.

a – zezwój jednozwojowy,
b – zezwój dwuzwojowy
Każdy zezwój powinien mieć
rozpiętość tak aby dwa boki
były obejmowane przez taki
sam strumień magnetyczny,
to znaczy boki muszą
znajdować się w
jednakowym położeniu w
stosunku do sąsiednich
biegunów o przeciwnych
znakach
Schemat kołowy (biegunowy) uzwojeń maszyny prądu stałego
 Obwód magnetyczny silnika prądu stałego

Aby w prądnicy wytworzyła się siła elektromotoryczna potrzebne

są strumień magmatyczny oraz ruch przewodu względem tego
strumienia.

Obwód magnetyczny maszyny jest określoną

drogą jaką przechodzą linie strumienia
magnetycznego.
Do wytworzenia określonego strumienia
magnetycznego potrzebny jest przepływ,
którego wartość zależy od:
• Wartości strumienia,
• Premeancji obwodu magnetycznego

𝜽=𝑰 ∙ 𝑵
 Obwód magnetyczny silnika prądu stałego
Strumień magnetyczny – wytworzony
przez uzwojenie wzbudzenia, zasilane
prądem stałym:

Od czego zależy wartość przepływu

wzbudzającego?:
• wartości wymaganego strumienia,
• permeancji obwodu magnetycznego

Permeancja (przewodność magnetyczna) obwodu magnetycznego.

Jest miarą charakteryzującą stopień z jakim materiał pozwala na
przepływ strumienia magnetycznego, wyraża się ją stosunkiem
całkowitego strumienia magnetycznego do siły magnetomotorycznej
(wyrażonej w amperozwojach) w obwodzie magnetycznym.
Droga strumienia magnetycznego
Została podzielona na takie części, wzdłuż których natężenie pola
magnetycznego ma stałą wartość.
Na poszczególnych odcinkach obwodu strumień napotyka różna
reluktancję.

Reluktancja (rezystancja magnetyczna, opór magnetyczny) obwodu

magnetycznego. Jest pojęciem analogicznym do rezystancji, ale
zamiast rozpraszać energię magazynuje ją. Reluktancja jest
skalarem.

Przepływ rozpatrujemy jako siłę magnetomotoryczną

Stosujemy analogie do obwodu elektrycznego - spadków napięć,

mówimy tu o spadkach napięcia magnetycznego w poszczególnych
częściach obwodu.
Przepływ wytworzony przez
bieguny będzie pokrywał spadki
napięcia magnetycznego w:

• Jarzmie stojana ,
• Biegunach,
• Szczelinie powietrznej ,
• Zębach twornika
• Jarzmie twornika

+ ++ +

𝜽=𝟐 𝑰 𝒇 ∙ 𝑵
Przepływ wzbudzający jest równy przepływowi wytworzonemu
przez uzwojenie dwóch biegunów.

Aby ustalić spadki napięcia magnetycznego należy:

• Znać natężenie pola magnetycznego H,

• Znać długość drogi strumienia – na podstawie wymiarów
maszyny

Przenikalność magnetyczna
powietrza jest stała i
porównywalna z przenikalnością
magn. próżni
 Strumień magnetyczny F, który indukuje siłę elektromotoryczną
musi wnikać do twornika, ale część strumienia który został
wytworzony przez bieguny główne ulega częściowego rozproszeniu
wzdłuż drogi, więc:

Φ 𝑚=Φ +Φ 𝑟

Strumień od
Przepływu biegunów

Strumień użyteczny

Strumień rozproszony
Rozkład indukcji magnetycznej pod biegunem

Rzeczywisty przebieg można zastąpić

prostokątem
prędkość

𝒆=− 𝑩𝒑 ∙ 𝒍 𝒊 ∙𝝑

Idealna długość maszyny

𝜱= 𝑩∙ 𝑺 → 𝜱=𝑩𝒑 ∙ 𝒍 𝒊 ∙ 𝒃 𝒊
 𝒑∙ 𝑵 𝒏 𝒑∙ 𝑵
𝑬= ∙ ∙ 𝜱 → 𝑬= ∙ 𝒏∙ 𝜱
𝒂 𝟔𝟎 𝒂 ∙𝟔𝟎

Φ - strumień magnetyczny jednego

𝒄𝑬
bieguna,
 N - liczba prętów uzwojenia
twornika,
 a - liczba gałęzi równoległych
uzwojenia twornika, 𝑬 =𝒄 ∙ 𝜱 ∙ 𝒏
𝑬
p - liczba par biegunów,
n - prędkość obrotowa,
Ia - prąd twornika,
Indukowane napięcie jest zależne
cM - stała zależna od parametrów
głównie od prędkości wirowania
mechanicznych maszyny.
maszyny
Każda maszyna prądu stałego może pracować jako prądnica oraz silnik

• Praca prądnicowa maszyny prądu stałego:

• Praca silnikowa maszyny prądu stałego:

Napięcie na

𝑬 =𝑼 + 𝑹 𝒂 ∙ 𝑰 𝒂
zaciskach
maszyny

Siła równoważy
elektromotoryczna
Spadek napięcia Spadek napięcia
na na
zaciskach prądnicy Rezystancji twornika
1. Narysuj symbole (obowiązujące) uzwojeń maszyny prądu stałego,
2. Budowa maszyny prądu stałego – rysunek, legenda, opis
3. Wymień przynajmniej 5 (z 9) wielkości opisujących maszynę prądu stałego,
4. Wymień i naszkicuj rodzaje uzwojeń maszyny prądu stałego. Do czego służy komutator
5. Narysuj schemat silnika bocznikowego, podaj wzór opisujący maszynę oraz
charakterystykę mechaniczną,
6. Narysuj schemat silnika szeregowego, podaj wzór opisujący maszynę oraz
charakterystykę mechaniczną
7. Narysuj schemat silnika obcowzbudnego, podaj wzór opisujący maszynę oraz
charakterystykę mechaniczną
8. Od czego zależy moment silnika szeregowego, narysuj charakterystykę M=f(I), podaj,
9. Porównaj silnik szeregowy i bocznikowy, jakie są zalety i wady. Czy każdy z nich może
pracować w tych samych warunkach,
10. Sposoby regulacji obrotów w silniku bocznikowym i szeregowym, jakie są zalety, wady i
różnice,
11. Rozruch silnika bocznikowego i szeregowego, jakie są zalety, wady i różnice,
12. Narysuj obwód magnetyczny w maszynie prądu stałego, od czego zależy przepływ,
13. Podaj wzór na spadki „napięć magnetycznych” – wymień poszczególne spadki, nazwij je i
wyjaśnij analogie,
14. Co to jest Permeancja – podaj definicje, co to jest reluktancja – podaj definicje,
15. Rozkład indukcji magnetycznej pod nabiegunnikiem M.P.S
 TRANSFORMATORY JEDNOFAZOWE
Transformator – urządzenie elektryczne do
przetwarzania energii elektrycznej;
typ energii nie ulega zmianie (w szczególności
częstotliwość napięcia przemiennego);

W przypadku idealnym nie zmienia się moc, a

zmieniają się amplitudy napięć i prądów; nie ma
ruchu elementów mechanicznych.
Transformatory
• Transformatory służą do zwiększania lub obniżania
napięcia i prądu; składają się z: 
• uzwojenia pierwotnego (dolnego napięcia) – cewki o
liczbie zwojów NDN (N1), 
• uzwojenia (lub kilku uzwojeń)  wtórnego (górnego
napięcia) n- cewki o liczbie zwojów NGN (N2), 
• rdzenia wykonanego z pakietowanych blach, na
którym nawinięte są uzwojenia.
 Podstawową własnością transformatora jest możliwość
zmiany napięcia i prądu w obwodzie prądu przemiennego.

Obecnie potrzeba taka zachodzi zarówno w energetyce –

przesyłania energii, ale również w zakładach przemysłowych i
urządzeniach elektrycznych i elektronicznych.

TABLICZKA ZNAMIONOWA
 ZASADA DZIAŁANIA TRANSFORMATORA

• Uzwojenie pierwotne o liczbie zwojów N1

jest zasilane napięciem sinusoidalnym U1.
• Pod wpływem napięcia popłynie prąd
sinusoidalny I0. -> wywołuje to przepływ
(Grecka litera theta) Q = I0N1
• Pod wpływem tego prądu powstaje
przemienny strumień magnetyczny F.

• Znaczna jego cześć zamyka się w rdzeniu (strumień główny)

• Natomiast pewna część zamyka się przez powietrze Fr1.
• Strumień główny F. indukuje w uzwojeniach N2 i N1 siły
elektromotoryczne E1 i E2 - napięcia indukowane
• Strumień magnetyczny jest sinusoidalny więc napięcia indukowane są
również sinusoidalne !!!!
• Jeżeli do zacisków wtórnych podłączymy odbiornik to w zamkniętym
obwodzie popłynie prąd sinusoidalny I2, co spowoduje wytworzenia
przepływu Q2=I2N2.
• Płynący prąd I2 wytworzy strumień magnetyczny F2 co spowoduje
zmianę wartości prądu I1.
• Strumień magnetyczny F zamykający się przez rdzeń jest strumieniem
wypadkowym powstałym w wyniku działania dwóch przepływów: Q1
i Q2.
Energia dostarczana do uzwojenia pierwotnego przy
napięciu U1 i prądzie I1 przetwarzana jest na energię
elektryczną otrzymana z uzwojenia wtórnego przy
napięciu U2 i prądzie I2.

Transformator może pracować tylko przy zasilaniu

go ze źródła napięcia przemiennego

Aby wyprowadzić zależności dla transformatora należy

posłużyć się pochodną funkcji i rachunkiem
różniczkowym
Siły elektromotoryczne dla obu uzwojeń:

Strumień magnetyczny zmienia się sinusoidalnie

– pod wpływem prądu sinusoidalnego
Po przekształceniu dostajemy:

Ponieważ w =2pf
 Wartości maksymalne e1 i e2 wynoszą :

Zależność między wartością maksymalną i skuteczną:

Zatem:
Dotychczasowe rozważanie transformatora zostało poczynione
w oparciu o następujące uproszczenia:

• Pominięto strumienia rozproszenia

• Założono że strumień F jest jedynym strumieniem w transformatorze,
• Pominięto rezystancję uzwojeń,
• Pominięto tratę w żelazie.

Przy dokładnej analizie należy powyższe czynniki uwzględnić !!!!!

W transformatorze energia jest przenoszona między uzwojeniami w oparciu o
elektromagnetyczne oddziaływanie sprzężonych ze sobą magnetycznie
uzwojeń.

Stosunek liczby zwojów transformatora określa przekładnia zwojowanz: 

=
Zależności między prądami i napięciami strony pierwotnej i wtórnej określa
przekładnia napięciowa : 

Moc po obu stronach transformatora jest taka sama i wynosi: 

S = U1I1 = U2I2
DZIELĄC OBIE STRONY PRZEZ U2I1 MAMY

=
• Moc znamionową transformatora podaje się moc POZORNĄ
SN, gdyż daje ona użytkownikowi informację o
dopuszczanym obciążeniu urządzenia.
• Napięcie znamionowe transformatora określa się w stanie
jałowym – przy prądzie obciążenia równym zero.

• Przekładnia transformatora jest definiowana zgodnie z normą

jako stosunek napięcia pierwotnego do napięcia w wtórnego
na zaciskach w stanie jałowym

Transformator może pracować w jednym ze stanów: 

• jałowym
• obciążenia 
• zwarcia 
 STAN JAŁOWY TRANSFORMATORA

Stan jałowy – to stan w którym uzwojenie pierwotne jest zasilone ze

źródła napięcia przemiennego, a uzwojenie wtórne jest rozwarte.

= =
• W stanie jałowym transformator nie oddaje żadnej mocy – nie płynie prąd
przez uzwojenie wtórne

• Cała moc P10 pobrana w stanie jałowym jest spożytkowana na straty

• I0 (prąd uzwojenia pierwotnego w stanie jałowym) wynosi (0,03…0,12) IN

– wartość pomijalna
• Zakładamy uproszczając, że cała moc pobrana w stanie jałowym będzie
równa stratom w stali

• Współczynnik mocy w stanie jałowym

• W stanie jałowym transformator pobiera bardzo dużą moc bierną
• Moc czynna jest zużywana na pokrycie strat w stali
• Moc bierna jest zużywana na wytworzenie strumienia magnetycznego
 !!! Każdy obwód elektryczny dąży do równowagi !!!

𝑈 𝑅 1=𝑅1 ∙ 𝐼 0
𝑈 𝑋1= 𝑗 ∙ 𝑋 1 ∙ 𝐼 0
𝑋 1=𝜔 ∙ 𝐿1

𝑼 𝟏=𝑹𝟏 ∙ 𝑰 𝟎+ 𝒋 ∙ 𝑿 𝟏 ∙ 𝑰 𝟎 +𝑬 𝟏
Napięcie zasilania uzwojenia pierwotnego jest równoważone przez
spadki napięcia na rezystancji R1 i reaktancji X1, oraz indukowaną siłę
elektromotoryczną E1
Schemat zastępczy transformatora w stanie jałowym

=+

0,1 zatem
𝐼 0 ≅ 𝐼𝜇
 Uproszczony schemat zastępczy transformatora w stanie jałowym

W stanie jałowym indukuje się SEM E2 natomiast nie płynie prąd dlatego
W schemacie zastępczym możemy pominąć stronę wtórną.

E1 – przedstawione jest jako tzw. napięcie reaktancji magnesowania

transformatora – Xm przez którą płynie prąd magnesowania Im – składowa
Bierna prądu I0

Spadki napięcia na R1 i X1 są małe w porównaniu do U1 (0,1…0,5)%, stąd

Przyjmuje się
U =E
 Próba stanu jałowego

Schemat połączeń do wyznaczenia próby stanu jałowego

Transformator zasilamy po stronie pierwotnej napięciem

znamionowym U1N następnie mierzymy napięcie U20, prąd I0, moc P0
Z powyższych pomiarów możliwe jest wyznaczenie następujących
zależności:

Przekładnię

Stratę w rdzeniu

Współczynnik mocy

Składową czynną IFE

prądu jałowego I0

Składową czynną IFE

prądu jałowego I0
 Biorą pod uwagę schemat zastępczy możemy wyznaczyć:

rezystancję

reaktancje

Po co się wykonuje próbę stanu jałowego ???

• Regularny pomiar transformatora w stanie jałowym daj obraz o stanie

rdzenia – wzrost mocy P0 może świadczyć o pogorszeniu się izolacji
balach pakietowych
Prąd magnesujący transformatora
Sposób wyznaczania charakterystyki prądu magnesującego im
 STAN ZWARCIA TRANSFORMATORA
ZWARCIE POMIAROWE

Stanem zwarcia pomierowego transformatora nazywamy taki stan,

w którym do uzwojenia pierwotnego doprowadza się obniżone napięcie
zasilające, a uzwojenie jest zwarte.
• Napięcie na zwartych zaciskach wynosi zero
• Transformator nie oddaje mocy do odbiornika mimo, że płynie prąd
przez uzwojenie wtórne
• Moc pobierana przez transformator w tym stanie pokrywa wyłącznie
straty i zostaje wypromieniowana w postaci ciepła,

Zwarcie awaryjne – to zwarcie które występuje przy pełnym napięciu

zasilania. Powoduje ono:
• Bardzo duże siły dynamiczne działające na uzwojenia
(proporcjonalne do kwadratu prądu),
• Moc wydzielana w tym stanie w postaci ciepła powoduje szybki
wzrost temperatury uzwojeń – uszkodzenie izolacji.
Napięcie zwarcia to takie napięcie doprowadzone do zacisków
pierwotnych transformatora przy zwartym uzwojeniu wtórnym, pod
wpływem którego w uzwojeniach transformatora płyną prądy
znamionowe.

Napięcie zwarcia określa się dla każdej ze stron transformatora – w

zależności po której stronie jest zwarcie, podaje się je w procentach,
lub w jednostkach względnych
Napięcie zwarcia transformatorów energetycznych są określone –
znormalizowane i zawieraja się w granicach od (4 do 15)% UN

• 0,04 UN dla transformatorów dużej mocy

• 0,15 UN dla transformatorów małej mocy
Schemat zastępczy transformatora w stanie zwarcia
• Napięcie wtórne równa się zero, zatem napięcie pierwotne rozkłada
się na spadki napięć na impedancjach uzwojeń transformatora.
• Indukowana siła elektromotoryczna E1= E2’ jest równa w
przybliżeniu ½ U1
• W stanie zwarcia pomiarowego napięcie E1 wynosi tylko kilka
procent napięcia znamionowego UN
• Prąd magnesujący Im jest pomijalnie mały w stosunku do
znamionowych prądów transformatora. – oznacza to, że Xm jest
bardzo duża( stanowi przerwę w obwodzie). – patrz slajd 36
• Starty w rdzeniu DPFE można pomiąć gdyż stanąwią ułamek
procenta znamionowych strat w rdzeniu. (są proporcjonalne do
kwadratu indukcji czyli kwadratu napięcia U~B). Oznacza to że RFE
ma bardzo dużą wartość i stanowi przerwę w obwodzie - patrz
slajd 36
• W schemacie pozostają tylko rezystancje i reaktancje połączone w
szereg:
Rezystancja zwarciowa

Reaktancja zwarciowa

Impedancja zwarciowa
Napięcie zwarcia można zapisać jako:

Natomiast w stanie zwarcia awaryjnego (pełne napięcie zasilania), po

ustąpieniu stanu nieustalonego prąd zwarciowy transformatora IZ jest
wyrażony jako:
Ustalony prąd zwarciowy transformatora(przy pełnym napięciu) jest tyle
razy większy od prądu znamionowego, ile razy napięcie zwarcia jest
mniejsze od napięcia znamionowego.
 Próba zwarcia transformatora
• Transformator zasilany jest z regulowanego źródła napięcia,
• Obwód wtórny jest zwarty,
• Napięcie zasilania zmienia się od zera do takiej wartości, przy której w
uzwojeniu zasilanej strony popłynie prąd znamionowy,
• Odczytuje się napięcie zwarcia UZ,
• Odczytuje się moc PZ
Na podstawie tych pomiarów można obliczyć:

• Straty w uzwojeniu

• Współczynnik mocy w
stanie zwarcia

• Impedancję zwarciową

• Rezystancję zwarciową
• Reaktancje zwarciową
Zwiększając stopniowo napięcie
zasilania od 0 do wartości 1,2 IN
oraz mierząc systematycznie
prąd i moc można wyznaczyć
charakterystykę zwarcia
transformatora
 Stan obciążenia transformatora
Stanem obciążenia transformatora nazywamy taki stan pracy, w
którym uzwojenie pierwotne jest zasilane napięciem znamionowym, a
obwód wtórny jest podłączony do odbiornika.
• Prąd I2 strony wtórnej zależy od napięciaU2 oraz od parametrów odbiornika,
• Prąd I1 „dopasowuje” się do prądu obciążenia, tak aby przepływ magnesujący rdzeń
wynosił:
Qwyp= I1N1 - I2N2
• Przepływ ten wywołuje strumień główny F indukujący siłę elektromotoryczną E1,
zbliżoną do wartości U1
• Skoro E1≅U1, to:

I0N1 = I1N1 - I2N2 Qwyp= Q0 = Q1 – Q2

Podzielmy obie strony przez N1

𝑁2 𝑁2
𝐼 0= 𝐼 1 − ∙𝐼2 𝐼 1 − 𝐼 0= ∙𝐼2
𝑁1 𝑁1
Lub inaczej

❑𝑵𝟐
𝑰′ =𝟐 ∙𝑰𝟐
𝑵𝟏
Prąd wtórny odniesiony do strony pierwotnej – jest to prąd, który
popłynąłby w uzwojeniu wtórnym, gdyby miało ono taką samą
liczbę zwojów co uzwojenie pierwotne.
1
Gdy N1 = N2, to

❑ 𝑁2
𝐼 1 − 𝐼 0= 𝐼 2 𝐼′ =
2 ∙ 𝐼2
𝑁1

𝑰 𝟏 − 𝑰 𝟎=𝑰 𝟐 Równanie prądów dla transformatora

Schemat zastępczy transformatora
Obciążenie indukcyjne Obciążenie rezystancyjne Obciążenie pojemnościowe
Zmienność napięcia transformatora Du% - wartość, która informuje
o ile zmieniło się napięcie na zaciskach wtórnych transformatora
przy zmianie obciążenia od zera do znamionowego

𝑈 20 − 𝑈 21 𝑁
∆ 𝑢 %= ∙ 100
𝑈 20
Wykres zależności napięcia transformatora
Od współczynnika mocy

Charakterystyki zewnętrzne transformatora

Dla różnych współczynników mocy
 Wzory dla transformatora w obciążeniu

• Moc pozorna 𝑺𝟏=𝑼 𝟏 ∙ 𝑰 𝟏 𝑺𝟐=𝑼 𝟐 ∙ 𝑰 𝟐

• Moc czynna 𝑷 𝟏 =𝑼 𝟏 ∙ 𝑰 𝟏 ∙ 𝒄𝒐𝒔𝝋 𝟏 𝑷 𝟐 =𝑼 𝟐 ∙ 𝑰 𝟐 ∙ 𝒄𝒐𝒔𝝋 𝟐
• Moc bierna 𝑸 𝟏=𝑼 𝟏 ∙ 𝑰 𝟏 ∙ 𝒔𝒊𝒏𝝋 𝟏 𝑸 𝟐=𝑼 𝟐 ∙ 𝑰 𝟐 ∙ 𝒔𝒊𝒏𝝋 𝟐

• Straty w uzwojeniach ∆ 𝑷 𝑪𝒖=( 𝑹𝟏 ∙ 𝑰 𝟏𝟐 + 𝑹𝟐 ∙ 𝑰 𝟐𝟐 )

𝑷𝟐
• Sprawność transformatora 𝜼=
𝑷𝟏
 Stany nieustalone transformatora
• Stany te występują zawsze podczas przejścia z
jednego stanu ustalonego do innego. Występują one
podczas załączania transformatora, zaniku lub
wzrostu napięcia, zmian obciążenia, wyładowań
atmosferycznych,
• Podczas zmiany stanu następuje zmiana energii
zgromadzonej w polu elektrycznym i magnetycznym
obwodu.
• O szybkości procesu decyduje stała czasowa obwodu,
będąca stosunkiem indukcyjności L do rezystancji R,
 Włączanie transformatora

Analiza oparta o rachunek różniczkowy – wnioski:

• wartość prądu udarowego w bardzo dużym stopniu zależy od
chwili włączenia urządzenia, od stanu rdzenia – od pozostałości
magnetycznej w rdzeniu,
• Prąd włączania może być do kilkunastu razy większy od prądu
znamionowego,
• Stała czasowa jest dość znaczna (szczególnie w dużych
transformatorach) i może trwać nawet kilkanaście sekund
 Zagadnienia na sprawdzian - część 1
1. Co to jest transformator – definicja, do czego służą,
2. Narysuj budowę transformatora 1-fazowego oraz jego symbol schematyczny,
3. Wymień 6 najważniejszych parametrów transformatora znajdujących się na tabliczce
znamionowej,
4. Wyjaśnij zasadę działania transformatora, rysunek, opis,
5. Wyprowadź wzory na siły elektromotoryczne E1 i E2,
6. Wyprowadź wzór na przekładnie zwojową transformatora, podaj definicje przekładni
według normy,
7. Definicja stanu jałowego, podaj wzory na siłę elektromotoryczną, narysuj schemat
transformatora,
8. Narysuj schemat zastępczy transformatora w stanie jałowym, oznacz i opisz spadki
napięcia, napisz równanie dla oczka,
9. Narysuj schemat połączeń do wyznaczania stanu jałowego, w jakim celu wykonuje się taką
próbę?
10. Podaj definicje stanu zwarcia, co się dzieje w tym stanie z urządzeniem,
11. Na czym polega zwarcie pomiarowe, czym się różni od zwarcia awaryjnego,
12. Co to jest napięcie zwarcia, podaj odpowiedni wzór, jakie są typowe wartości tego napięcia,
13. Narysuj schemat trafo w stanie zwarcia, opisz ten stan,
14. O czym mówi nam ustalony prąd zwarciowy, podaj odpowiedni wzór…. Wyprowadzenie,
 Zagadnienia na sprawdzian - część 2

15. Narysuj schemat do wyznaczania próby zwarciowej, wyjaśnij jak odbywa się taka próba,
16. Narysuj charakterystykę zwarciową transformatora, wyjaśnij jak się ją sporządza,
17. Podaj definicję stanu obciążenia, narysuj trafo w tym stanie, napisz wzory opisujące stan,
18. Wyjaśnij co dzieje się z transformatorem w stanie obciążenia,
19. Narysuj schemat zastępczy transformatora w stanie obciążenia, zaznaczyć prądy i spadki
napięcia, narysuj wykres wektorowy dla obciążenia rezystancyjnego,
20. Narysuj schemat wektorowy dla trafo dla obciążenia indukcyjnego i pojemnościowego,
21. Podaj wzory dla transformatora w stanie obciążenia: Moce, straty w uzwojeniach,
sprawność,
22. Co to jest stan nieustalony transformatora,
 TRANSFORMATORY TRÓJFAZOWE
Transformator taki można wykonać łącząc – zestawiając w odpowiedni
sposób połączonych trzy transformatory jednofazowe:

𝝓 𝟏+ 𝝓 𝟐+ 𝝓𝟑 =𝟎
Przy omawianiu pracy i zasady działania należy pamiętać o
następujących założeniach:

• W stanie ustalonym transformator 3 – fazowy symetryczny jest

zasilany symetrycznym układem napięć i obciążony jest również
odbiornikiem symetrycznym,
• Napięcia i prądy są identycznymi przebiegami sinusoidalnymi
przesuniętymi względem siebie o kąt ,
• Stąd stosuje się schemat zastępczy jak dla transformatora
jednofazowego – występujące w nim wielkości są wielkościami
fazowymi,
• Moc transformatora 3 – fazowego wynosi niezależnie od układu
połączeń:
• Jako napięcie znamionowe podaje się napięcie międzyfazowe,
• Moce czynne, bierne i pozorne obliczane są dla pracy
symetrycznej,
• Całkowitą moc transformatora obliczmy mnożąc ją przez liczbę
faz:
Napięcie fazowe - są to napięcie panujące miedzy jednym z
przewodów fazowych a przewodem neutralnym.
Napięcia te mają takie same wartości skuteczne i są przesunięte
względem siebie o 120° - . Suma tych napięć w dowolnej chwili
czasu jest równa 0.

Napięcie międzyfazowe – (liniowe z ang. line-to-line voltage)

jest to napięcie między fazami maszyny lub odbiornika.
 Przebiegi napięć 3 – fazowych

t
 Przebiegi napięć 3 – fazowych

L1 L2 L3
 Układy połączeń transformatorów

Układy połączeń uzwojeń w transformatorach trójfazowych są

oznaczane symbolem połączeń tego układu.
Symbol składa się z liter i cyfr.

Symbol literowy określa sposób połączeń uzwojeń:

• duże litery Y – gwiazda ; D – trójkąt - dla napięć pierwotnych

• małe litery y – gwiazda ; d – trójkąt ; z – zygzak - dla napięć
wtórnych
• litera N – oznacza wyprowadzenie zacisku neutralnego uzwojenia
pierwotnego na listwę zaciskową
• litera n – oznacza wyprowadzenie zacisku neutralnego uzwojenia
wtórnego na listwę zaciskową
Symbol cyfrowy określa wzajemne przesunięcie wskazu napięcia
wyjściowego (np. 2U) w stosunku do wskazu napięcia wejściowego
(1U).
Przesunięcie fazowe wyrażone jest w godzinach od 0 do 11,
zgodnie z ruchem wskazówek zegara. Np.; układ połączeń Dy5
oznacza przesunięcie fazowe napięcia 2U w stosunku do napięcia
1U o 5 godzin.
Jedna godzina jest równa przesunięciu o 30 stopni elektrycznych.

Wybór grupy połączeń uzwojeń w transformatorach trójfazowych

W praktyce najczęściej spotykamy się z następującymi układami

połączeń: Yy, Dy, Yd, Yz oraz Dz. Dodatkowo uzwojenia połączone
w gwiazdę i zygzak posiadają punkt zerowy, który może być
wyprowadzony bądź utajniony.
Prawidłowy wybór układu połączeń transformatorów trójfazowych
uzależniony jest od kilku czynników:
• układu zasilającego transformator:
 transformator zasilany z sieci (trójprzewodowej,
czteroprzewodowej)
 transformator zasilany z przekształtnika
• mocy transformatora
• poziomu napięć
• niesymetrii obciążenia
 niesymetria obciążenia przy zasilaniu symetrycznym układem
napięć
 niesymetria obciążenia wynikająca z niesymetrycznego układu
napięć zasilających
• względów ekonomicznych (koszt budowy transformatora o
różnych układach połączeń)
Układ Yy połączeń uzwojeń stosuje się głównie w
transformatorach o małych mocach znamionowych
zasilających symetryczne odbiory trójfazowe. Czasami
połączenie to stosuje się do układów o dużych mocach
znamionowych, w których zachodzi potrzeba uziemienia
punktów zerowych połączeń gwiazdowych.
Układ ten jest niekorzystny ze względu na konieczność
ograniczania szkodliwego wpływu braku harmonicznych
rzędu v=3n (n=1,3,7…) w prądzie jałowym przy zasilaniu z
sieci trójprzewodowej. Układ ten jest niekorzystny również
przy obciążeniu niesymetrycznym (prądy składowej
zerowej), gdy wyprowadzony jest punkt zerowy połączenia
w gwiazdę uzwojeń wtórnych. Stwarza to konieczność
wprowadzenia dodatkowego uzwojenia, tzw.
kompensacyjnego, połączonego w trójkąt.
Układ Dy połączeń uzwojeń stosuje się głównie w
transformatorach obniżających napięcie, z reguły o
większych mocach znamionowych. Transformatory z
takimi układami połączeń uzwojeń pracują w układach
zasilania sieci rozdzielczych niskiego napięcia i mają
zwykle wyprowadzony punkt zerowy połączenia
gwiazdowego, by można było korzystać z napięć
międzyprzewodowych i fazowych. Połączenie to jest
bardzo korzystne ze względu na zmniejszenie strumieni
trzecich harmonicznych oraz prądów składowej zerowej
przy obciążeniu niesymetrycznym.
Układ Yd połączeń uzwojeń stosuje się głównie w
transformatorach podwyższających napięcie.
Transformator z takim układem połączeń jest korzystny,
gdy punkt zerowy połączenia w gwiazdę strony
pierwotnej ma być uziemiony bezpośrednio lub przez
dławik. Połączenie uzwojeń w trójkąt po stronie
pierwotnej lub wtórnej jest ze względu na prąd
magnesujący bardzo korzystne, gdyż prąd trzeciej
harmonicznej płynie w zwartym obwodzie trójkąta i
strumień trzeciej harmonicznej praktycznie nie pojawia
się.
Układ Yz oraz Dz połączeń uzwojeń stosuje się w
transformatorach obniżających napięcie o małych mocach
znamionowych. W układach tych punkt zerowy połączenia
uzwojeń w zygzak jest wyprowadzony, aby można było
korzystać z napięć fazowych. Rozwiązanie takie stosowane jest
rzadko, głównie ze względów ekonomicznych. Porównując np.
gwiazdę z zygzakiem, przy tych samych prądach znamionowych
oraz takich samych przekrojach przewodów, dochodzimy do
wniosku, że liczba zwojów zygzaka przy tym samym napięciu
międzyprzewodowym jest 2/√3 razy większa od liczby zwojów
gwiazdy, a zatem koszt miedzi w zygzaku jest o ponad 15%
większy niż przy gwieździe. Dlatego zastosowanie tych układów
połączeń ogranicza się przede wszystkim do zasilania odbiorów
niesymetrycznych (np. przy znaczącym udziale odbiorów
jednofazowych), a zależy nam na symetrycznym rozkładzie
napięć fazowych po stronie wtórnej transformatora.
Najczęściej stosowane układy połączeń transformatorów 3-
fazowych, dwuuzwojeniowych
 Zmiana liczby faz w transformatorach
• W urządzeniach wielofazowych (np. prostownikach 6 lub
12 pulsowych) istnieje konieczność dostosowania układu
trójfazowego do potrzeb odbiornika. Można to
zrealizować przez budowę złożonego transformatora o
wielofazowym obwodzie wtórnym.
• Istnieje kilka różnych możliwości konfiguracji uzwojenia
wtórnego, które pozwalają uzyskać układ sześciofazowy.
Oprócz połączenia w podwójną gwiazdę stosuje się
również układ podwójnego trójkąta lub tzw. uzwojenie
widełkowe.
• Transformatory wielofazowe stosowane są najczęściej
do współpracy z energoelektronicznymi układami
przekształtnikowymi.
 Praca równoległa transformatorów
Praca równoległa transformatorów występuje, gdy strony
pierwotne dwu lub kilku transformatorów są zasilane ze wspólnych
szyn, a strony wtórne tych transformatorów zasilają odbiory
również przez wspólne szyny:
Praca równoległa transformatorów jest poprawna, jeżeli:
• w obwodach wtórnych transformatorów w stanie jałowym nie płyną
żadne prądy,
• transformatory w czasie pracy obciążają się proporcjonalnie do ich
mocy znamionowych,
• odpowiednie prądy poszczególnych transformatorów są z sobą w
fazie.
• napięcia znamionowe pierwotne i wtórne powinny być jednakowe
(przekładnie transformatorów nie mogą się różnić więcej niż o
±0,5%),
• transformatory powinny posiadać te same grupy połączeń o tym
samym przesunięciu godzinowym, napięcia zwarcia
transformatorów nie powinny się różnić więcej niż o 10%,
• stosunek mocy znamionowych transformatorów S1/S2 nie większy
niż 1 : 3
Niespełnienie któregokolwiek z powyższych warunków powoduje, że
w uzwojeniach wtórnych transformatorów płyną prądy
wyrównawcze i powstają dodatkowe straty. Wpływa to niekorzystnie
na rozkład obciążenia i nie pozwala w pełni wykorzystać mocy
znamionowych transformatorów pracujących równolegle.

Praca równoległa transformatorów ma wiele zalet eksploatacyjnych

oraz ekonomicznych. Przykładowo gdy zapotrzebowanie na energię
elektryczną zmienia się w szerokich granicach, wtedy jeden duży
transformator musi być załączony do sieci, niezależnie od
zapotrzebowania na moc w czasie. Pod względem ekonomicznym
jest to mniej korzystne (z uwagi na stałe straty w rdzeniu), niż praca
jednego z kilku transformatorów mniejszej mocy, połączonych
równolegle.
Dodatkowym atutem pracy równoległej jest fakt, że moc
pojedynczego transformatora przeznaczonego do pracy równoległej
jest mniejsza od mocy transformatora pracującego samotnie na takie
samo obciążenie.
Stąd mniejsza moc i koszt w przypadku zastosowania transformatora
rezerwowego.
 Transformatory specjalne
1. Autotransformatory

Autotransformator jest specjalną odmianą transformatora, w której

połączono uzwojenia pierwotne i wtórne rezygnując z
galwanicznego rozdzielenia obwodów.
Gdy stronę pierwotną autotransformatora o liczbie zwojów Z1
zasilimy napięciem U1 to po stronie wtórnej o
liczbie zwojów Z2 otrzymamy napięcie U2 zgodnie z przekładnią:

gdzie: J - przekładnia autotransformatora, U1,U2 – napięcia pierwotne i wtórne, Z1,Z2 –

liczby zwojów uzwojeń pierwotnego i wtórnego
Na skutek galwanicznego połączenia obydwu uzwojeń uzyska się
mniejsze zużycie ilości żelaza i miedzi do budowy
autotransformatora. Ma to wpływ na zmniejszenie strat i wzrost
sprawności autotransformatora, a w efekcie zmniejszenie masy,
gabarytów i ceny.

Zmniejszenie masy i gabarytów autotransformatora stanowi jego

zaletę w porównaniu z transformatorem.
Autotransformatory posiadają też wady :

• galwaniczne połączenie obwodów pierwotnego i wtórnego

autotransformatora, które powoduje iż wszelkie zakłócenia,
przepięcia przenoszą się bezpośrednio na drodze przewodzenia do
obwodu wtórnego,

• wszystkie zwarcia doziemne w sieci elektroenergetycznej są

przenoszone przez autotransformatory, co może powodować
ryzyko obniżenia poziomu bezpieczeństwa użytkowników,

• niższe napięcie zwarcia autotransformatora w porównaniu z

transformatorem spowodowane niższą impedancją uzwojeń
autotransformatora w porównaniu z transformatorem,

gdzie: UZA, UZT – napięcia zwarcia

odpowiednio autotransformatora i
transformatora
Dlatego zastosowanie autotransformatorów jest ograniczone.
Znajdują one zastosowanie min. W:
• systemach elektroenergetycznych do połączeń sieci o różnych
poziomach napięć,
• w układach rozruchu dużych silników indukcyjnych klatkowych,
• w zastosowaniach laboratoryjnych, wszędzie tam gdzie dopuszcza
się brak galwanicznego rozdziału obwodów pierwotnego i
wtórnego,
• gdzie korzyści płynące z mniejszej masy i strat przewyższają
nakłady związane z ograniczeniem prądu zwarcia.

Nie dopuszcza się stosowania autotransformatorów do zasilania

urządzeń górniczych, medycznych czy okrętowych
2. Przekładniki - transformatory pomiarowe
Wykorzystywane w układach do pomiarów dużych napięć i prądów
w energetyce. Za ich pośrednictwem możliwe jest oddzielenie
układu pomiarowego od przewodów elektrycznych będących pod
wysokim napięciem.
3. Medyczne transformatory separacyjne,
4. Transformatory przekształtnikowe,
5. Transformatory okrętowe i dla przemysłu stoczniowego,
6. Transformatory dla kolei,
7. Transformatory bezpieczeństwa,
8. Transformatory małej częstotliwości – akustyczne,
9. Transformatory modemowe,
10. Transformatory częstotliwości pośrednich,

Oraz wiele innych …………

 Zagadnienia na sprawdzian
1. Narysuj budowę transformatora 3 – fazowego, opisz prądy, napięcie, strumienie
itp.,
2. Co to jest napięcie fazowe i międzyfazowe,
3. Narysuj przebiegi napięć trójfazowych, zaznacz wartość maksymalną oraz skuteczną,
podaj odpowiednie wzory,
4. Wymień układy połączeń transformatorów, podaj symbol literowy i opisz go,
5. Jak się wyraża przesunięcie fazowe transformatora, podaj przykład, ile wynosi
minimalne przesunięcie,
6. Co to są grupy połączeń trafo, wymień wszystkie kombinacje, opisz krótko każdą z
nich (najważniejsze cechy),
7. Narysuj schemat i wykres wskazowy dla Yyn0,
8. Narysuj schemat i wykres wskazowy dla Dyn1,
9. Jak można zmieć liczbę faz transformatora,
10. Def. Pracy równoległej transformatora, narysuj schemat,
11. Warunki pracy równoległej transformatorów, co się stanie gdy nie zostaną
spełnione,
12. Narysuj autotransformator, podaj definicje tego urządzenia i wzór na przekładnie,
jaka jest zasadnicza różnica względem zwykłego transformatora,
13. Gdzie stosuje się autotrafo, a gdzie nie wolno go stosować,
14. Narysuj przekładnik prądowy: budowę oraz schemat ideowy,
15. Narysuj przekładnik napięciowy: budowę oraz schemat ideowy,
 Maszyny indukcyjne - asynchroniczne

Są to maszyny prądu przemiennego, w których następuje

przetwarzanie
energii elektrycznej w energię mechaniczną - praca silnikowa
lub
energii mechanicznej w elektryczną - praca prądnicowa
 Maszyny indukcyjne - asynchroniczne

Maszyna indukcyjna składa się z

części nieruchomej w kształcie
walca, zwanej stojanem, i części
ruchomej zwanej wirnikiem, także
w kształcie walca.
      Obwód magnetyczny tworzą
rdzenie stojana i wirnika,
wykonane w formie pakietu z
blach o grubości ok 0,5 mm
odizolowanych od siebie, 1 - stojan,
2 - wirnik,
3 - tabliczka zaciskowa,
4 - wał silnika,
5 - uzwojenie stojana,
Obwód magnetyczny tworzą
rdzenie stojana i wirnika,
wykonane w formie pakietu z
blach o grubości ok.0,5 mm,
odizolowanych od siebie o (Rys.
2). Stojan i wirnik są oddzielone
od siebie szczeliną powietrzną o
grubości rzędu kilku dziesiątych
mm w małych maszynach i od 1
do 3 mm w dużych (pow. 20 kW). 1- stojan, 2 - wirnik, 3 szczelina
powietrza, 4 - żłobki, 5 - zęby

Na całym obwodzie rdzenia stojana i wirnika wycina się rowki o

specjalnym kształcie, zwane żłobkami, w których umieszcza się
uzwojenia.
Rdzeń stojana umieszcza się w kadłubie maszyny, natomiast rdzeń
wirnika - w maszynach małej mocy na wale, natomiast w maszynach
o dużych mocach na piaście
Uzwojenie stojana silnika trójfazowego składa się z trzech
oddzielnych uzwojeń zwanych fazami, które w czasie pracy są
połączone w gwiazdę lub w trójkąt.
W małych silnikach stosuje się w stojanie uzwojenia
jednofazowe lub dwufazowe. Uzwojenia stojanów wykonuje się z
izolowanego drutu nawojowego, dodatkowo impregnowanego i
usztywnionego.
Uzwojenia są odizolowane od rdzenia izolacją żłobkową,
zabezpieczone przed wypadaniem ze żłobka za pomocą klinów.
 Rodzaje budowy wirników silników indukcyjnych

W praktyce maszyny asynchroniczne stosowane są jako silniki.

Silniki indukcyjne ze względu na rodzaj wirnika dzieli się na:
• klatkowe,
• pierścieniowe.
Wirnik pierścieniowy
 W silniku pierścieniowym uzwojenie wirnika wykonane jest
podobnie do uzwojenia stojana. Jest ono na stałe połączone z
trzema pierścieniami ślizgowymi, gdyż uzwojenie wirnika najczęściej
jest 3-fazowe.
Za pośrednictwem przylegających do pierścieni szczotek,
uzwojenia wirnika połączone są z dodatkowymi elementami,
zwiększającymi rezystancje każdej fazy. (zmianę rezystancji faz
stosuje się dla rozruchu, hamowania i zmiany prędkości silnika).

Obecnie ze względu na zbyt skomplikowana budowę konstrukcja ta

jest raczej rzadko stosowana.
Uzwojenia wirnika klatkowego, mogą być wykonane z
nieizolowanych prętów (miedzianych, aluminiowych, mosiężnych
lub brązowych) o dużym przekroju, całkowicie wypełniających
żłobek, połączonych po obu stronach wirnika pierścieniami
zwierającymi.

Obwód magnetyczny wirnika wykonany jest w postaci pakietu

blach stalowych z dodatkiem krzemu, wzajemne odizolowanych,
złożonych jedna na drugą.
      Obwód elektryczny wirnika jest zawsze zwarty (stąd nazwa
silnika). Klatka stanowi wielofazowe uzwojenie wirnika, o liczbie
faz równej liczbie prętów, z których jest wykonana.
 U V W

0.8

0.6

0.4

0.2

0
1 11 21 31 41 51 61 71
-0.2

-0.4

-0.6

-0.8

-1

B(U) 0 + - 0 + -
B(V) + - 0 + - 0
B(W) - 0 + - 0 +
Jeżeli uzwojenie stojana jest zasilane z sieci trójfazowej, wówczas
powstaje pole magnetyczne pochodzące od uzwojenia stojana, które
wiruje z prędkością:
n1 – prędkość obrotowa,
f1 – częstotliwość napięcia
uzwojeń stojana,
Jest to prędkość synchroniczna p – liczba par biegunów

• W wirującym polu stojana umieszczony zostaje wirnik z uzwojeniem

• Gdy wirnik jest nieruchomy n = 0, pole wiruje względem wirnika z
prędkością n1 i przecina pręty wirnika co powoduje indukowanie się
siły elektromotorycznej:

- siła elektromotoryczna indukowana w nieruchomym wirniku,

- współczynnik uzwojenia wirnika,
- Liczba zwojów uzwojenia wirnika
- Częstotliwość napięcia zasilającego stojan
- Strumień główny - wirujący
Strumień wirujący również indukuje siłę elektromotoryczną E1 w
uzwojeniu stojana

𝑬 𝟏 =𝟒 , 𝟒𝟒 ∙ 𝒌𝒖𝟏 ∙ 𝑵 𝟏 ∙ 𝒇 𝟏 ∙ 𝜱

- współczynnik uzwojenia stojana,

- Liczba zwojów uzwojenia stojana,
- Częstotliwość napięcia zasilającego stojan
- Strumień główny - wirujący

• Gdy zamkniemy obwód wirnika popłynie prąd pod wpływem

indukowanej sem E20.
• Oddziaływanie pola magnetycznego na przewodniki z prądem
powoduje powstanie momentu elektromagnetycznego M.
• Jeżeli moment ten będzie większy od momentu obciążenia
(moment hamujący) Mh oraz tarcia, to wirnik zacznie się obracać

Wirnik podąża za obracającym się polem stojana i wiruje w

kierunku zgodnym z kierunkiem wirowania pola magnetycznego.
Wirnik dąży do osiągnięcia prędkości synchronicznej.
Ale czy ją osiągnie ???
• Gdy wirnik osiągnie prędkość synchroniczną wówczas nie
powstanie moment elektromagnetyczny,
• Pręty wirnika nie będą przecinane przez pole stojana,
• Nie indukowałoby się napięcie
• Prąd nie płynąłby.

Maszyna wytwarza moment elektromagnetyczny M przy

wszystkich prędkościach wirnika z wyjątkiem prędkości
synchronicznej

Stąd bierze się nazwa maszyny – asynchronicznej lub inna, indukcyjna

 Wirnik wiruje z prędkością mniejszą od prędkości
synchronicznej o kilka procent

Poślizg maszyny indukcyjnej – to stosunek prędkości pola względem

wirnika do prędkości synchronicznej:

𝑛1 −𝑛
𝑠= 2–5%
𝑛1

𝑛=𝑛1 ( 1 − 𝑠 )

Prędkość wirowania wirnika jest tym większa im mniejszy poślizg

Gdy wirnik jest nieruchomy Gdy wirnik wiruje z prędkością
synchroniczną
=1
=0

Możliwe tylko gdy

napędzamy wirnik
 Częstotliwość napięcia 𝑝 ∙ 𝑛2
𝑓 2=
indukowanego w wirniku 60
Prędkość wirowania
wirnika 𝑛2=𝑛1 −𝑛

𝑝 ( 𝑛 1 −𝑛 ) 𝑛1 𝑛1 ∙𝑝 ( 𝑛1 − 𝑛 )
𝑓 2= ∙ = ∙
60 𝑛1 60 𝑛1 𝑛1 − 𝑛
Poślizg 𝑠=
𝑛1
STĄD:
𝑛1 ∙ 𝑝
𝑓 1=
60
𝒇 𝟐= 𝒇 𝟏 ∙ 𝒔

60 ∙ 𝑓 1
Prędkość wirowania pola – prędkość synchroniczna 𝑛1=
𝑝
Analogicznie można wyprowadzić, że:

Napięcie (sem) indukowane w wirniku 𝑬 𝟐 =𝑬 𝟐𝟎 ∙ 𝒔

Prędkość obrotowa wirnika 𝒏𝟐 =𝒏𝟏 ∙ 𝒔

𝑛=𝑛1 ( 1 − 𝑠 )
𝑛1 −𝑛
𝑠= 𝑛+𝑛2= 𝑛1 ∙ ( 1− 𝑠 ) +𝑛1 ∙ 𝑠=𝑛1
𝑛1
𝑛2=𝑛1 −𝑛

Pola magnetyczne wytworzone przez prąd stojana i wirnika są

względem siebie nieruchome dla każdej prędkości wirnika
 W zależności od rodzaju przetwarzanej energii każda maszyna
elektryczna może pracować jako prądnica lub silnik (bez zasadniczych
zmian konstrukcyjnych). Z tego względu rozróżnia się następujące
rodzaje pracy maszyny indukcyjnej:

1. praca prądnicowa - przetwarzająca energię mechaniczną na

elektryczną,
2. praca silnikowa - przetwarzająca energię elektryczną na
mechaniczną,
3. przetwornice - przetwarzają energię elektryczną na taka samą
energię, lecz o innych parametrach, np. przetwornice:
częstotliwości, napięcia, prądu.
  Moment obrotowy maszyn indukcyjnych.
      Prądy w uzwojeniach oraz zależne od nich wielkości można wyrazić
także za pomocą parametrów schematu zastępczego maszyny
indukcyjnej.
Przybliżone wartości rezystancji oraz reaktancji najczęściej
wyznacza się w sposób pośredni, na podstawie wyników pomiaru
prądów, napięć oraz mocy czynnej w wybranych stanach pracy, np. w
stanie jałowym oraz w stanie zwarcia pomiarowego.
 Moment obrotowy silnika indukcyjnego 3 fazowego można wyrazić
przybliżoną zależnością:

𝟐
𝑴 𝑼
Podstawowe zależności między parametrami maszyn indukcyjnych

1. Charakterystyka mechaniczna silnika indukcyjnego przedstawia

zależność momentu M na wale silnika od jego prędkości
obrotowej n.
2. Charakterystykę mechaniczną silnika indukcyjnego można wyrazić
za pomocą wzoru Klossa, określającym zależność momentu od
poślizgu:
 gdzie: 
      M - moment silnika indukcyjnego, 
     Mk - moment krytyczny, 
       s - poślizg, 
       sk- poślizg krytyczny.

3. Jeżeli moment obrotowy silnika indukcyjnego 3 fazowego wyraża

sie zależnością:
 4. to moment maksymalny Mmax wyniesie:

w tym poślizg krytyczny:

Moment krytyczny Mk, jest to największa wartość momentu

maksymalnego Mmax , jaki może być wytworzony w silniku. 
Moment krytyczny występuje przy poślizgu krytycznym sk,
 Stan jałowy maszyny indukcyjnej
Biegiem jałowym silnika indukcyjnego nazywa się taki stan
jego pracy, w którym obwód wirnika jest zamknięty, do
uzwojeń stojana doprowadzone jest napięcie a wał silnika
nie jest obciążony żadnym momentem.

• Wirnik wiruje z b.dużą prędkością zbliżoną do synchronicznej,

• Występuje niewielki poślizg ,
• W wirniku indukuje się SEM o małej wartości,
• Moc oddawana przez silnik równa się zero,
• Cała moc pobierana przez silnik pokrywa straty,
• Częstotliwość napięcie w wirniki b.mała,
• Pomijalne straty w uzwojeniu wirnika,
 Prąd jałowy w typowych maszynach indukcyjnych:

𝑰 𝟎=(𝟎 ,𝟐𝟓 ÷ 𝟎 , 𝟓)∙ 𝑰 𝑵

Współczynnik mocy dla biegu jałowego:

Wnioski:
• Prąd jałowy o wiele większy niż w stanie jałowym transformatora,
• Maszyna pobiera z sieci niemal wyłącznie moc bierną,
• Prąd jałowy jest znaczny w porównaniu z prądem nominalnym,
• Silniki nieobciążone powinny być wyłączane z sieci !!!
 Próba stanu jałowego silnika indukcyjnego

Pomiary są wykonywane przy napięciu regulowanym od wartości

1,3 UN aż do takiej wartości napięcie, przy której silnik wyraźnie
zacznie zmniejszać prędkość obrotową
 Stan zwarcia silnika indukcyjnego

Nazywamy taki stan, w którym uzwojenie stojana jest zasilane

z sieci napięciem a obwód wirnika jest zwarty i
unieruchomiony

• Obroty wirnika n = 0,
• Poślizg s = 1,
• Prąd wirnika stosunkowo duży - ,
• Moc elektryczna w tym stanie w całości zamieniana jest w ciepło,
• Bardzo małe straty w rdzeniu,
• Całkowita moc pokrywa straty w uzwojeniach
Napięcie zwarcia Uz silnika indukcyjnego – to takie napięcie jakie
trzeba podać do zacisków stojana maszyny, przy zwartym i
unieruchomionym wirniku, dla którego popłyną prądy znamionowe

𝑈𝑧
𝑈 𝑧 %= ∙ 100 %
𝑈𝑁

Napięcie zwarcia typowych siników indukcyjnych

wynosi -

Jeżeli maszynę w stanie zwarcia zasilimy pełnym napięciem to:

𝑰 𝒁 =𝟒 ÷ 𝟏𝟎 ∙ 𝑰 𝑵
 W silnikach klatkowych stan zwarcia występuje przy
każdym załączeniu maszyny

Znajomość prądu rozruchowego jest konieczna do właściwego

doboru zabezpieczeń przeciwzwarciowych

Pomiar tego prądu jest trudny a czasami niemożliwy – dla średnich i

dużych mocy maszyn, dlatego wykonuje się tak zwane zwarcie
pomiarowe i na tej podstawie oblicza się prąd zwarcia.
 Stan obciążenia silnika indukcyjnego.
Praca stabilna i niestabilna
Stan obciążenia silnika indukcyjnego występuje wtedy, gdy silnik jest
sprzężony z maszyną napędzaną, przy jednoczesnym zasilaniu
uzwojenia stojana napięciem sieci.

      W stanie obciążenia silnika indukcyjnego:

• warunki zasilania obciążonego silnika są najczęściej niezmienne, 
• ustala się prędkość obrotową wirnika, przy jakiej występuje
równowaga momentu wydawanego przez silnik M i momentu
hamującego Mh, 
• przy każdej zmianie obciążenia moment wydawany przez silnik
dostosowuje się do momentu hamującego,
• zmienia się poślizg, prądy płynące w uzwojeniach, współczynnik
mocy silnika, moc czynna pobierana oraz bilans mocy, 
• zmienia się moment wydawany przez silnik, aż do ponownego
ustalenia się równowagi momentów: M = Mh.
Właściwości maszyny indukcyjnej określają charakterystyki ruchowe,
czyli zależności tych wielkości od momentu M (lub mocy P).
Najczęściej podawaną charakterystyką ruchową silników
indukcyjnych jest wykres M = f(s), przy U1N = const i f1N = const,
zwany też charakterystyką mechaniczną:
Właściwości ruchowe silników pracujących w stanie obciążenia wiążą
się ze stabilnością lub niestabilnością pracy zespołu silnik-maszyna
napędzana oraz ze stanami ustalonymi lub nieustalonymi, podczas
których:
      - w stanie ustalonym - prędkość obrotowa n zespołu jest stała, a
moment rozwijany przez silnik jest równy co do wartości, lecz
przeciwnie skierowany do statycznego momentu obciążenia maszyny
napędzanej,
      - w stanie nieustalonym - prędkość obrotowa się zmienia; nie
zachodzi równowaga momentu rozwijanego przez silnik M i
momentu hamującego Mh. Różnicę między tymi momentami
 nazywa się momentem dynamicznym Md.

M  ‒ M h  = Md
Jeżeli Md > 0 (czyli M > Mh ), to układ przyspiesza,
Jeżeli Md < 0 (czyli M < Mh ), to układ zwalnia,
 Stany nieustalone w pracy maszyn wirujących występują
najczęściej w czasie:

      - rozruchu,
      - regulacji prędkości obrotowej,
      - zmiany obciążenia, 
      - zmian warunków zasilania, 
      - zatrzymania się układu.

 Zależnie od właściwości układu silnik - maszyna napędzana mogą

zaistnieć dwa zakresy pracy:
      - praca stabilna, jeżeli po krótkim zakłóceniu pracy układ wraca
do stanu równowagi,
      - praca niestabilna, jeżeli po krótkim zakłóceniu układ
zatrzymuje się lub wykazuje tendencje do rozbiegania się.
Zakres pracy stabilnej silnika indukcyjnego przy 0 < s < sk
      Przy założeniu, że silnik indukcyjny jest obciążony momentem
hamującym Mh = const mniejszym od momentu
rozruchowego Mr (w chwili rozruchu n = 0, s = 1), będzie zasilany
napięciem sieci, to silnik zaczyna się obracać pod wpływem
momentu dynamicznego Md. Moment Md nadaje przyspieszenie
wirnikowi, stąd prędkość obrotowa wirnika wzrasta, a poślizg s się
zmniejsza      
 Przebieg pracy silnika indukcyjnego M = f(s) można opisać
następująco:
      a) punkt pracy silnika przesuwa się po linii M = f(s), od punktu s =
1 w stronę poślizgów mniejszych, przechodząc przez punkt (Mk, sk);
      b) stan ustalony w punkcie A, linia M = f(s), przecina się z
prostą Mh. Wtedy moment rozwijany przez silnik M = Mh , a moment
dynamiczny Md = M ‒ Mh = 0, prędkość obrotowa wirnika ustala się w
punkcie A przy prędkości n1;
c) stan ustalony w punkcie B, moment Mh wzrasta do wartości M'h,
to wtedy M'h > M, czyli będzie większy od momentu wytworzonego
w silniku; prędkość obrotowa silnika maleje, a poślizg rośnie. Punkt
pracy przesuwa w stronę większych poślizgów, a więc moment
wytworzony w silniku zrówna się z wytworzonym momentem
hamującym i nastąpi nowy stan ustalony w punkcie B, przy sII i nII.
 Zakres pracy niestabilnej silnika przy sk < s < 1,
Przy założeniu, że w punkcie C wystąpi chwilowy stan
równowagi M = M'k, a wzrósłby moment hamujący Mh, to prędkość
obrotowa silnika się zmniejsza, a punkt pracy silnika przesuwa się w
stronę poślizgu s = 1.
      Następnie moment obrotowy wytworzony w silniku oraz prędkość
obrotowa wirnika zmniejszają się, aż przy s = 1, silnik zostałby
zahamowany. 
W innym przypadku, np. gdy przy wyjściu ze stanu równowagi w
punkcie C moment hamujący zmniejszył się, to moment wytworzony
w silniku będzie większy od momentu hamującego M > Mh ,
powodując przyspieszenie wirnika. Wówczas punkt pracy silnika
przesunie się, przez punkt (Mk, sk ), w stronę mniejszych poślizgów,
przy równoczesnym wzroście momentu obrotowego i prędkości
obrotowej silnika. Nowy stan ustalony wystąpi w punkcie B.
 Przeciążalność silnika indukcyjnego
Moment silnika jest proporcjonalny do kwadratu
doprowadzonego napięcia; każde obniżenie napięcia w sieci
spowoduje znaczne zmniejszenie momentu wytworzonego w
silniku. Z tego względu punkt pracy znamionowej silnika musi
znajdować się w zakresie pracy stabilnej dość daleko od momentu
krytycznego, aby obniżone napięcie nie spowodowało zahamowania
silnika.
      Najczęściej moment znamionowy MN silnika indukcyjnego jest co
najmniej dwa razy mniejszy od jego momentu krytycznego Mk, czyli
przeciążalność silnika można obliczyć ze wzoru:

Przeciążalność u silnika - przyjmuje się wartość ok. 2,5. W silnika

realizujących odpowiedzialne zadania, np. w silnikach dźwigowych,
może przekraczać nawet 4,5.
 Rozruch silników indukcyjnych
Rozruchem silnika indukcyjnego nazywa się stan pracy od chwili
włączenia napięcia do osiągnięcia ustalonej prędkości obrotowej,
określonej parametrami zasilania (napięciem i częstotliwością) i
obciążenia (momentem hamującym).
      Rozruch silnika indukcyjnego jest możliwy tylko wtedy, gdy
moment wytworzony przez silnik M jest większy od momentu
obciążenia Mh.
      Istotne dla rozruchu silnika indukcyjnego są:
      - prąd rozruchowy Ir,
      - moment rozruchowy Mr,
      - czas rozruchu.
      Wymagania co do ograniczenia zarówno prądu rozruchowego,
jak i spadku napięcia w sieci, jak i przyrostów temperatury uzwojeń
podczas rozruchu, a także zmniejszenia udaru mechanicznego w
urządzeniu napędzanym łatwiej można spełnić, stosując silnik o
wirniku pierścieniowym, niż silnik o wirniku klatkowym.
 Rozruch bezpośredni - silnik z wirnikiem klatkowym
Praca silnika indukcyjnego podczas rozruchu ze zwartym uzwojeniem
wirnika odpowiada stanowi zwarcia

Schemat zastępczy silnika indukcyjnego w stanie zwarcia

Na podstawie schematu zastępczego silnika indukcyjnego w stanie
zwarcia (s = 1) można określić:

• prąd rozruchowy Ir silnika indukcyjnego pobierany z sieci:

• prąd znamionowy IN silnika indukcyjnego pracującego w

warunkach znamionowych:
Bezpośrednie włączenie do sieci
na napięcie znamionowe jest
najprostszym ale też najbardziej
krytycznym stanem pracy silnika o
wirniku klatkowym. Moment
rozruchowy silnika jest niewielki,
a występujące wielokrotne
przekroczenie znamionowego
prądu silnika w czasie rozruchu,
jest przyczyną spadku napięcia w
sieci
Prąd pobierany podczas rozruchu
silnika ze zwartym uzwojeniem
wirnika jest kilkakrotnie większy
od prądu znamionowego: Ir = 5 ÷
8IN oraz Mr = 0,5 ÷ 1,5 MN
Dopuszczalna moc 3-fazowych silników indukcyjnych klatkowych,
włączanych bezpośrednio do sieci elektroenergetycznej:

      a) przy włączeniu bezpośrednim:

      - do sieci o napięciu 127 V - 2,2 kW,
      - do sieci o napięciu 230 V - 4 kW,
      - do sieci o napięciu 400 V - 5,5 kW,
      b) przy włączeniu za pomocą przełącznika gwiazda - trójkąt:
      - do sieci o napięciu 127 V - 6 kW,
      - do sieci o napięciu 230 V – 5,5 kW,
      - do sieci o napięciu 400 V – 7,5 kW.

Dopuszczalna moc jednofazowego silnika indukcyjnego włączanego

bezpośrednio w sieci:
      - o napięciu 127 V - wynosi 0,5 kW,
      - o napięciu 230 V - wynosi 1,5 kW.
Dopuszcza się spadek napięcia w sieci w chwili rozruchu silnika o
wirniku klatkowym:
      - 5% - jeśli z transformatora są zasilane również źródła światła,
      - 10% - jeżeli rozruchy są częste i ciężkie, a transformator nie
zasila jednocześnie źródeł światła,
      - 15% - jeżeli rozruchy są sporadyczne i lekkie, a transformator nie
zasila jednocześnie źródeł światła.
 Rozruch z przełącznikiem gwiazda-trójkąt
Włączenie do sieci za pomocą przełącznika gwiazda-trójkąt może być
stosowane tylko dla silników niskiego napięcia, w wykonaniu
zgodnym z PN-EN 60034-12:2004, których uzwojenia fazowe stojana
są połączone w trójkąt, przy napięciu znamionowym
  Przełącznik gwiazda-trójkąt ustawia się w pozycji "gwiazda",
łącząc uzwojenia fazowe stojana w gwiazdę. Prąd pobierany z sieci i
elektromagnetyczny moment obrotowy będą co najmniej 3 razy
mniejsze niż przy połączeniu w trójkąt. Natomiast prąd w
uzwojeniach fazowych zmniejsza się do ok. 57% wartości
występującej przy połączeniu w trójkąt.

      Gdy prędkość obrotowa w połączeniu w gwiazdę osiągnie wartość

bliską znamionowej, może nastąpić przełączenie uzwojeń stojana w
trójkąt.
 Rozruch za pomocą autotransformatora
      Rozruch silnika rozpoczyna się
od nastawienia wartości napięcia
odpowiadającej przyjętemu
nieprzekraczalnemu prądowi
rozruchowemu, po czym:
• zamyka się wyłączniki W1 i W3,
wyłącznik W2 zostaje otwarty,
• następnie stopniowo
podwyższa się napięcie
zasilające silnik do wartości
znamionowej,
• po ustaleniu się prędkości
silnika otwiera się wyłącznik
W3, zamykając wyłącznik W2.

Autotransformatory stosowane do rozruchu silników indukcyjnych

posiadają nastawialną przekładnie napięciową nu.
Rozruch za pomocą rezystancji włączonej w obwód stojana
   Rozruch silnika indukcyjnego za pomocą rezystancji włączonej w
obwód stojana stosuje się w celu zmniejszenia elektromagnetycznego
momentu rozruchowego oraz ograniczenia prądu rozruchowego.
Włączenie rezystancji szeregowej
powoduje obniżenie się napięcia podczas
rozruchu- powoduje to niesymetrię
napięć na zaciskach silnika, stosowany
rzadko i tylko w silnikach małej mocy.
Warunki rozruchowe za pomocą
rezystancji włączonej w obwód stojana
są mniej korzystne niż przy rozruchu za
pomocą autotransformatora lub
przełącznika gwiazda-trójkąt. Dodatkową
rezystancję lub reaktancję zwiera się po
osiągnięciu przez silnik stanu ustalonego
przy obniżonym napięciu.
Porównanie różnych sposobów rozruchu
silników indukcyjnych
 Regulacja prędkości obrotowej

Prędkość wirowania wirnika 𝑛=𝑛1 ( 1 − 𝑠 )

Prędkość synchroniczna – 60 ∙ 𝑓 1
prędkość wirowania pola 𝑛1=
𝑝
magnetycznego

60 ∙ 𝑓 1
Prędkość obrotowa silnika 𝑛= ( 1 − 𝑠)
𝑝
Regulacja przez zmianę częstotliwości napięcia zasilającego.
Regulacja przez zmianę częstotliwości napięcia zasilania umożliwia
pracę silnika przy:
      - stałym momencie obrotowym, wtedy napięcie na zaciskach
silnika należy zmieniać według zależności: U ≈ cf,
        przy czym c - współczynnik proporcjonalności,
      - stałej mocy na wale; wówczas napięcie U ≈ cf,
      - momencie obrotowym proporcjonalnym do kwadratu
częstotliwości, wówczas napięcie U ≈ c √f,
Ten sposób regulacji prędkości obrotowej polega na zmianie
częstotliwości zasilania f1, która powoduje regulację prędkości
wirowania pola magnetycznego oraz płynną lub skokową regulację
prędkości wirowania wirnika. Przy tym sposobie regulacji wymaga się,
aby zmiana częstotliwości napięcia zasilającego następowała przy
stałej wartości strumienia magnetycznego. Dlatego regulując 
częstotliwość f1, należy tak zmieniać wartość napięcia zasilającego,
aby:

𝑈
=𝑐𝑜𝑛𝑠𝑡
𝑓
 Regulacja obrotów przez zmianę liczby par biegunów 
Regulacje prędkości obrotowej silnika indukcyjnego przez zmianę
liczby par biegunów można osiągnąć stosując:
• jedno uzwojenie,
Zasilone w taki sposób wytarza pole o
różnych liczbach biegunów – 1 para
 • dwa niezależne uzwojenia

Zasilone w taki sposób, który

wytwarza dwa bieguny – 1 para
 • dwa niezależne uzwojenia

Zasilone w taki sposób, który

wytwarza cztery bieguny – 2 pary
Sposób połączenia grup zezwojów uzwojenia stojana determinuje
wymagany stosunek liczb par biegunów. Prosty i często stosowany jest
sposób Dahlandera, który pozwala na zmianę prędkości obrotowej w
stosunku 1:2
układ połączeń oznaczony symbolem /YY. Zezwoje połączone w
trójkąt wytwarzają dwukrotnie większą liczbę par biegunów niż przy
połączeniu ich w podwójną gwiazdę
Zmiana liczby par biegunów, zmienia nie tylko prędkość obrotową,
lecz także parametry magnetyczne i elektryczne silnika - mają wpływ
na moc i moment obrotowy silnika.
Zmianie ulega:
• rezystancja i reaktancja uzwojenia,
• współczynnik uzwojenia i liczba zwojów połączonych w szereg w
fazie, a więc przy tym samym napięciu zasilającym zmienia się
indukcja magnetyczna,
• liczba żłobków na biegun i fazę, a więc zmianie ulega kształt pola i
zawartość wyższych harmonicznych,
• przewodność magnetyczna, mniejsza przy większej liczbie par
biegunów; przy mniejszej liczbie par biegunów potrzebny jest
mniejszy prąd magnesujący, przez co, przy założeniu stałej indukcji,
poprawia się współczynnik mocy,
• napięcie fazowe (przełączenie z trójkąta na gwiazdę),
• następstwo faz (slajd wcześniej), a więc przy nie zmienionym
następstwie faz zasilania zmieni się kierunek wirowania silnika.
Zmiana ilości par biegunów - różne rodzaje orientacji uzwojeń
Układ Dahlandera z rozruchem Y – D na niskich obrotach
Moment obrotowy w silniku indukcyjnym powstaje tylko w
przypadku, gdy liczba biegunów w stojanie i wirniku jest taka sama.
Oznacza to, że regulacja prędkości obrotowej przez zmianę liczby par
biegunów może być stosowana tylko w silnikach klatkowych,
ponieważ uzwojenie klatkowe wirnika samo dostosowuje się, pod
względem liczby par biegunów, do liczby par biegunów uzwojenia
stojana.
      W silnikach z wirnikiem pierścieniowym zmiana liczby par
biegunów powinna nastąpić zarówno w stojanie, jak i wirniku.
Dlatego w silniku z wirnikiem pierścieniowym, przy zmianie liczby par
biegunów uzwojenia stojana, należałoby dokonać takiej samej zmiany
liczby par biegunów uzwojenia wirnika.
 
      Silniki, w których regulacje prędkości obrotowej dokonuje się
przez zmianę liczby par biegunów, nazywa się silnikami
wielobiegowymi.
 Regulacja obrotów przez zmianę napięcia zasilającego
Regulacja przez zmianę napięcia zasilającego jest stosowana
bardzo rzadko i tylko w silnikach małej mocy.
Punkty oznaczone na krzywej momentu obciążenia Mobc, są
odpowiednio punktami pracy przy obniżonych napięciach Un- U3.
 Moment silnika M zmienia się
proporcjonalnie do kwadratu 𝑼 𝒏> 𝑼 𝟏 >𝑼 𝟐 >𝑼 𝟑
napięcia, czyli jest to więc
𝟐
krzywa graniczna, wyznaczająca
dla Mobc = MN zakres regulacji 𝑴 𝑼
prędkości obrotowej w
granicach nk - nn, 
      Oznacza to, że zakres
regulacji prędkości obrotowej
przez zmianę napięcia
zasilającego wynosi niewiele
ponad 10% poniżej prędkości
znamionowej.
 Zmiana kierunku wirowania wirnika silnika indukcyjnego.

Polega na zmianie kierunku wirowania

pola magnetycznego. Kierunek wirowania
pola magnetycznego zależy natomiast od
kolejności następstwa faz sieci trójfazowej
zasilającej uzwojenie stojana silnika
indukcyjnego. 
      Zmianę kierunku wirowania wirnika
silnika indukcyjnego uzyskuje się,
zmieniając kolejność faz sieci zasilającej
silnik. W praktyce, zmienia się kolejność
przyłączenia dwóch dowolnych faz sieci
zasilającej na tabliczce zaciskowej albo na
wyłączniku silnika.
1. Opisz budowę maszyny indukcyjnej (M.I),
2. Opisz budowę obwodu magnetycznego stojana M.I.,
3. Opisz budowę obwodu magnetycznego wirnika M.I.,
4. Rodzaje i budowa wirników M.I.,
5. Co to jest prędkość synchroniczna, podaj odpowiednie wzory,
6. Co się stanie gdy obwód wirnika zostanie zamknięty,
7. Co się stanie, gdy wirnik osiągnie prędkość synchroniczną,
8. Wyjaśnij pojęcie poślizgu M.I., ile wynoszą typowe wartości poślizgu,
9. Jaka powstaje relacja pomiędzy polem magnetycznym stojana i wirnika,
10. Wymień rodzaje pracy M.I.,
11. Narysuj schemat zastępczy M.I.,
12. Od czego zależy moment M.I., co to jest moment krytyczny i maksymalny, podaj odpowiednią zależność aby wyjaśnić problem momentu,
13. Co to jest stan jałowy M.I. – definicja, jakie zachodzą zjawiska w maszynie,
14. Narysuj schemat pomiarowy do wyznaczenia próby stanu jałowego, jak się wykonuje pomiar,
15. Definicja stanu zwarcia M.I., jakie zachodzą zjawiska w maszynie
16. Podaj parametry zwarciowe M.I. oraz ich typowe wartości,
17. Po co wykonuje się próbę zwarciową M.I., kiedy oprócz zwarcia pomiarowego może występować zwarcie,
18. Definicja stanu obciążenia M.I.,
19. Co się dzieje z M.I. podczas pracy pod obciążeniem,
20. Wymień i scharakteryzuj stany pracy M.I.,
21. Narysuj charakterystykę mechaniczną M.I., zaznacz na wykresie charakterystyczne miejsca,
22. Wyjaśnij za pomocą charakterystyki mechanicznej i punktu pracy działanie M.I.,
23. Co to jest praca stabilna M.I. – definicja, zaznacz ją na odpowiedniej charakterystyce,
24. Co to jest praca niestabilna M.I. – definicja, zaznacz ją na odpowiedniej charakterystyce,
25. Co to jest przeciążalność M.I., jakie są typowe wartości, podaj potrzebne wzory,
26. Definicja rozruch M.I., podaj warunek rozruchu,
27. Narysuj schemat zastępczy M.I. w stanie rozruchu, jakie typowe wartości momentu i prądu występują podczas rozruchu bezpośredniego.
28. Wymień dopuszczalne spadki napięcia w sieci EE podczas rozruch M.I.,
29. Silniki o jakiej mocy można poddawać rozruchowi bezpośredniemu przy zasilaniu 400V,
30. Silniki o jakiej mocy można poddawać rozruchowi gwiazda - trójkąt przy zasilaniu 400V,
31. Silniki o jakiej mocy można poddawać rozruchowi bezpośredniemu przy zasilaniu 230V,
32. Silniki o jakiej mocy i typie możemy zasilać z układy inweterowego (falownika) tak aby pracował przy napięciu 3x230V,
33. Silniki o jakiej mocy i typie możemy zasilać z układy inweterowego (falownika) tak aby pracował przy napięciu 3x400V,
34. Czy można zasilić silnik D/Y  230V/400V napięciem 3x690V, jeśli nie to dlaczego, jeśli tak to dlaczego i w jakich warunkach, analizy dokonać w oparciu o
odpowiednie wzory,
35. Po co stosujemy przełącznik gwiazda – trójkąt, do jakiego typu silnika, co powoduje zastosowanie takiego rozwiązania,
36. Wymień sposoby regulacji prędkości obrotowej M.I., jedną z nich dokładnie scharakteryzuj,
37. Opisz regulację U/f obrotów M.I., narysuj odpowiednie wykresy i podaj odpowiednie wzory,
38. Opisz regulację obrotów M.I. przez zmianę napięcia zasilania, narysuj odpowiednie wykresy i podaj odpowiednie wzory,
39. Opisz regulację obrotów M.I., przez zmianę ilości par biegunów narysuj odpowiednie wykresy i podaj odpowiednie wzory,
40. Narysuj schemat prądowy do pracy nawrotnej M.I., zaproponuj sterowanie z zabezpieczeniem przeciw zmianie obrotów w trakcie pracy,
21. Narysuj charakterystykę mechaniczną M.I., zaznacz na wykresie charakterystyczne miejsca,
22. Wyjaśnij za pomocą charakterystyki mechanicznej i punktu pracy działanie M.I.,
23. Co to jest praca stabilna M.I. – definicja, zaznacz ją na odpowiedniej charakterystyce,
24. Co to jest praca niestabilna M.I. – definicja, zaznacz ją na odpowiedniej charakterystyce,
25. Co to jest przeciążalność M.I., jakie są typowe wartości, podaj potrzebne wzory,
26. Definicja rozruch M.I., podaj warunek rozruchu,
27. Narysuj schemat zastępczy M.I. w stanie rozruchu, jakie typowe wartości momentu i prądu występują
podczas rozruchu bezpośredniego.
28. Wymień dopuszczalne spadki napięcia w sieci EE podczas rozruch M.I.,
29. Silniki o jakiej mocy można poddawać rozruchowi bezpośredniemu przy zasilaniu 400V,
30. Silniki o jakiej mocy można poddawać rozruchowi gwiazda - trójkąt przy zasilaniu 400V,
31. Silniki o jakiej mocy można poddawać rozruchowi bezpośredniemu przy zasilaniu 230V,
32. Silniki o jakiej mocy i typie możemy zasilać z układy inweterowego (falownika) tak aby pracował przy
napięciu 3x230V,
33. Silniki o jakiej mocy i typie możemy zasilać z układy inweterowego (falownika) tak aby pracował przy
napięciu 3x400V,
34. Czy można zasilić silnik D/Y  230V/400V napięciem 3x690V, jeśli nie to dlaczego, jeśli tak to dlaczego i w
jakich warunkach, analizy dokonać w oparciu o odpowiednie wzory,
35. Po co stosujemy przełącznik gwiazda – trójkąt, do jakiego typu silnika, co powoduje zastosowanie takiego
rozwiązania,
36. Wymień sposoby regulacji prędkości obrotowej M.I., jedną z nich dokładnie scharakteryzuj,
37. Opisz regulację U/f obrotów M.I., narysuj odpowiednie wykresy i podaj odpowiednie wzory,
38. Opisz regulację obrotów M.I. przez zmianę napięcia zasilania, narysuj odpowiednie wykresy i podaj
odpowiednie wzory,
39. Opisz regulację obrotów M.I., przez zmianę ilości par biegunów narysuj odpowiednie wykresy i podaj
odpowiednie wzory,
40. Narysuj schemat prądowy do pracy nawrotnej M.I., zaproponuj sterowanie z zabezpieczeniem przeciw
zmianie obrotów w trakcie pracy,
 Maszyny synchroniczne
Maszyna synchroniczna – maszyna prądu przemiennego, której
wirnik w stanie ustalonym obraca się z taką samą prędkością, z jaką
wiruje pole magnetyczne.
W maszynach synchronicznych występuje stała zależność między
prędkością obrotową maszyny synchronicznej n (obr/min), liczbą par
biegunów magnetycznych p i częstotliwością f (w Hz) wg zależności:

𝑝∙𝑛
𝑓=
60

Maszynami synchronicznymi mogą być np. generatory wytwarzające

energię elektryczną dla potrzeb systemu elektroenergetycznego, a
także silniki synchroniczne małej mocy, coraz częściej stosowane ze
względu na korzystne właściwości ruchowe. Praca maszyny jako
prądnicy zależy od właściwości zasilanej sieci.
Generator synchroniczny Turbina parowa

Łopatki turbiny parowej Zestaw: turbina – generator - transformator

 Pole magnetyczne Uzwojenie
twornika

Pierścienie
ślizgowe
Rotor

Uzwojenie
Kierunek rotora
obrotu

Szczotki
Bateria
 Budowa maszyny synchronicznej

Wirnik jawnobiegunowy, Wirnik cylindryczny

1 – uzwojenie stojana,
2 – uzwojenie wirnika,
3 – szczotka,
4 – pierścień poślizgowy.
 Rdzeń symetryczny Rdzeń asymetryczny
Uzwojenie Uzwojenie
rozłożone skupione

1p = 2 2p = 4

d – oś podłużna
q – oś poprzeczna
Strumień magnetyczny w maszynie synchronicznej wytwarzany jest
przez:
• Magnesy trwałe
• Elektromagnesy
Najczęściej umieszczane w wirniku zwanym magneśnicą.
Natomiast w stojanie zwanym twornikiem umieszczone jest uzwojenie
prądu przemiennego – jedno, lub trójfazowe.

Prąd wzbudzenia jest pobierany z obcego źródła – np. akumulatora,

lub prądnicy prądu stałego zwanej wzbudnicą, która może być
umieszczona na wspólnym wale z maszyna synchroniczną.

Moc potrzebna do wzbudzenia maszyny nie przekracza zwykle 1%

mocy znamionowej.
W małych maszynach
stosuje się niekiedy taką
konstrukcję, w której
uzwojenie wzbudzające
jest umieszczone w
stojanie, wówczas stojan
jest magneśnica a wirnik
twornikiem.

Budowa taka jest realizowana w maszynach małej mocy z uwagi na

konieczność stosowania szczotek i pierścieni. Powoduje to
zwiększenie gabarytów urządzenia oraz problem z odprowadzaniem
dużych prądów przez szczotki
 Maszyny synchroniczne mogą pracować jako:
• Prądnice,
• Silniki,
• Kompensatory mocy biernej.

Jeżeli uzwojenie wzbudzające jest zasilane prądem stałym, lub

zastosuje magnesy trwałe, to wytworzony zostanie strumień F.

Wprowadzenie w ruch maszyny z prędkością n powoduje

indukowanie się w uzwojeniach napięcia o charakterze sinusoidalnym
Kształt żłobków dla STOJAN
uzwojeń o przekroju
okrągłym

WIRNIK

Kształt żłobków dla

uzwojeń o przekroju
prostokątnym
(profilowanym)
CYLINDRYCZNY JAWNOBIEGUNOWY
 Budowa maszyny c.d.
• Wirnik maszyny synchronicznej nie podlega przemagnesowywaniu
stąd wykonuje się go z materiału litego – z odlewu staliwnego lub
odkuwki stalowej,
• Stojan (rdzeń) wykonuje się z blach pakietowych o grubości 0,35 do
0,5 mm, wykonany bardzo podobnie do stojana maszyny
indukcyjnej,
• Korpus – wykonany jako odlew lub konstrukcja spawana,
• Uzwojenie prądu przemiennego – umieszczone w żłobkach pakietu,
wykonane jako trójfazowe lub jednofazowe,
• Bieguny – wykonane jako jawne lub utajone (wirnik cylindryczny),
• Szczelina powietrzna – w maszynie synchronicznej jest znacznie
większa niż w indukcyjnej od 5 – 50 mm, powoduje to potrzebę
stosowania większego prądu i powoduje większe straty
wzbudzenia, ale korzystnie wpływa na przeciążalność maszyny
 Tabliczka znamionowa maszyny synchronicznej
najczęściej zawiera następujące dane:

• nazwę lub znak wytwórcy,

• nazwę i typ wyrobu,
• numer fabryczny,
• rok wykonania,
• rodzaj wzbudzenia
• moc znamionową, napięcia
znamionowe i prądy znamionowe
poszczególnych uzwojeń,
• symbol znamionowego rodzaju pracy,
• klasę materiałów izolacyjnych,
• stopień ochrony,
• masę całkowitą
 ANALIZA PRACY MASZYNY SYNCHRONICZNEJ

Analiza M.S. wymaga uwzględnienia następujących czynników:

• Budowy wirnika,
• Stanu nasycenia rdzenia.

Wirnik

Cylindryczny Jawnobieguowy

• Posiada dwie lub więcej osi

• Równomierna szczelina
powietrzna,
• Symetryczny pod względem
magnetycznym w każdej osi,
• Wpływ żłobków niewielki,
• Wartość strumienia nie zależy od
usytuowania osi stojana względem
osi wirnika
symetrii,
• Strumień w stojanie zależy od
usytuowania względem osi
magnetycznych wirnika,
• Strumień w stojanie zależy od
wartości przepływu oraz stanu
nasycenia obwodu
magnetycznego
Założenia przy analizie maszyny:
• Obwód magnetyczny jest nienasycony,
• Charakterystyka magnesowania
liniowa,
• Liniowa zależność między przepływem
a strumieniem magnetycznym,
Podczas analizy pracy maszyn
synchronicznych przyjmuje się często, dla
uproszczenia, że obwód magnetyczny jest
nienasycony, czyli zakłada się liniowość
charakterystyki magnesowania, co wyraża
się liniową zależnością między
przepływem Θ a strumieniem
magnetycznym Φ. Jednak przy
obliczeniach dla dużych maszyn należy
korzystać z analizy pola magnetycznego w
stanie nasyconym, a więc powyżej zagięcia
charakterystyki magnesowania
Rezystancja magnetyczna obwodu magnetycznego maszyny
(reluktancja), w odniesieniu do strumienia wytworzonego w stojanie
(tworniku), zależy zarówno od stanu nasycenia, jak i wzajemnego
położenia osi przepływu stojana względem osi magnetycznych
wirnika.
Metody analiz maszyn synchronicznych zależą w dużej mierze od tego,
czy jest to maszyna: cylindryczna czy jawnobiegunowa (nienasycona
czy nasycona).
 Bieg jałowy prądnicy synchronicznej
Biegiem jałowym prądnicy synchronicznej jest taki stan, w którym
uzwojenie stojana jest rozwarte, a uzwojenie wirnika jest zasilane
prądem wzbudzenia If.

Pole magnetyczne występujące w maszynie przy biegu jałowym jest

wytworzone przez prąd wzbudzenia If. Linie tego pola przenikają
przez szczelinę powietrzną do stojana i sprzęgają się z uzwojeniem
stojana.
Tę część strumienia nazywa się strumieniem głównym Φf..
Pozostała część tego strumienia sprzęga się z uzwojeniem wirnika,
tworząc tzw. strumień rozproszony Φfr.
      Pod wpływem wirującego strumienia głównego Φf w
uzwojeniach fazowych stojana indukują się siły elektromotoryczne o
wartości skutecznej:
=
Aby otrzymać sinusoidalny (najbardziej zbliżony) przebieg SEM w
czasie, należy zapewnić sinusoidalny przebieg indukcji
magnetycznej w szczelinie. Uzyskuje się to poprzez odpowiednie
ukształtowanie obwodu magnetycznego, i ułożenie uzwojeń.

Oczywiście nie jest możliwe zapewnienie idealnych warunków

odwzorowujących przebieg sinusoidalny, stąd w praktyce mamy do
czynienia z przebiegami odkształconymi to jest zawierające wyższe
harmoniczne
Napięcie U0 na zaciskach prądnicy w stanie jałowym równe jest
napięciu indukowanemu w uzwojeniach twornika Ef:

𝑼 𝟎=𝑬 𝒇

𝛷 𝑓𝑟 Strumień rozproszenia

𝐼𝑓 𝜃𝑓

𝛷𝑓 𝑈 0= 𝐸 𝑓

Gdy prędkość obrotowa jest stała, wówczas wartość napięcia U0

zależy od wartości strumienia Ff, która to zależy od prądu If.
Charakterystyka biegu jałowego
prądnicy – zależność napięcia U0 𝑼 𝟎= 𝒇 (𝑰 𝒇 )
od prądu wzbudzenia If
Charakterystyka ta ma ten sam
przebieg co charakterystyka
magnesowania maszyny

Prądnice synchroniczne pracują

najczęściej jako słabo nasycone
dlatego napięcie znamionowe na
charakterystyce biegu jałowego
nieco wykracza poza
prostoliniowy zakres
charakterystyki
Znajomość charakterystyki biegu jałowego jest niezbędna przy
projektowaniu maszyny oraz jej eksploatacji
 Schemat zastępczy maszyny indukcyjnej

𝑬 𝒇 − 𝑬 𝒂 − 𝑬 𝒓 −𝑼 𝑹 − 𝑼 =𝟎
𝑼 =𝑬 𝒇 − 𝑬 𝒂 − 𝑬 𝒓 − 𝑼 𝑹

𝑬 𝒂 = 𝒋 ∙ 𝑿 𝒂𝒅 ∙ 𝑰 𝑬𝒓 = 𝒋 ∙ 𝑿 𝒓 ∙ 𝑰 𝑼 𝑹 =𝑹∙ 𝑰
𝑋 𝑑 = 𝑋 𝑎𝑑+ 𝑋 𝑟 - reaktancja synchroniczna, ma wartość stałą w stanach ustalonych

𝑬 𝒇 = 𝒋 ∙ 𝑿 𝒅 ∙ 𝑰 − 𝑹∙ 𝑰

napięcie indukowanie w uzwojeniu twornika przez strumień

który to z kolei indukuje w uzwojeniu twornika napięcie

- reaktancja rozproszenia twornika, odpowiadająca strumieniowi ,

który indukuje w uzwojeniu twornika napięcie
R – rezystancja uzwojenia twornika
Prąd w uzwojeniu wzbudzającym wytwarza strumień Φf, który
indukuje w uzwojeniu twornika napięcie Ef, natomiast prąd płynący w
uzwojeniu twornika wytwarza strumień. którego część linii przechodzi
ze stojana do twornika, tworząc tzw. strumień oddziaływania
twornika Φa. Pozostała część strumienia sprzęga się tylko z
uzwojeniem twornika i nazywa się strumieniem rozproszenia
twornika Φr.

Przy analizie maszyn nienasyconych stosuje się

superpozycję strumieni
Wartości strumieni Φf i Φa wiążą się z wartościami reaktancji
oddziaływania twornika Xad i reaktancji rozproszenia twornika Xr.

Wartość napięcia w maszynie nienasyconej jest proporcjonalna

do prądu wzbudzenia

𝑬 𝒇 =𝒄 ∙ 𝑰 𝒇 𝑬𝒇 𝑰 𝒇
 Zwarcie maszyny synchronicznej

Def. Zwarcie M.S to stan, gdy zaciski maszyny napędzanej są zwarte,

a obwód wzbudzenia jest zasilany.

Schemat zastępczy maszyny synchronicznej w stanie zwarcia

Wartość napięcia E w stanie zwarcia, przy założeniu, że prąd Iz= IN
wynosi zwykle 10 - 15 % napięcia znamionowego
Wykres wektorowy maszyny synchronicznej w stanie zwarcia
Zależność prądu twornika Iz od prądu wzbudzenia If, przy zwarciu
uzwojenia twornika, nazywa się charakterystyką zwarcia
Stosunek znamionowego prądu wzbudzenia w stanie jałowym If0 do
znamionowego prądu wzbudzenia przy zwarciu Ifz można zapisać
jako stosunek zwarcia maszyny synchronicznej:

𝑰𝒇𝟎
𝒌𝒛 =
𝑰 𝒇𝒛
Jeżeli prąd zwarcia Iz0 jest prądem zwarcia występującym przy
prądzie wzbudzenia If0, to stosunek zwarcia kz można wyrazić jako
zależność:
𝑰 𝒇 𝟎 𝑰 𝒛𝟎
𝒌𝒛 = =
𝑰 𝒇𝒛 𝑰 𝑵

Stosunek zwarcia kz charakteryzuje podstawowe właściwości

maszyny synchronicznej; przyjmuje wartości od 0,5 do 1,5.
 Charakterystyki zewnętrzne prądnicy synchronicznej

Przy obciążeniu prądnicy występują w maszynie dwa przepływy:

• przepływ wzbudzenia ϴf , wytworzony przez prąd uzwojenia
wzbudzającego, oraz
• przepływ stojana (czyli przepływem twornika ϴad), wytworzony
przez prąd przemienny w uzwojeniu twornika.

      Oba przepływy w warunkach pracy ustalonej są nieruchome

względem siebie i wirują z tą samą prędkością znamionową
względem stojana.

Charakterystyka zewnętrzna prądnicy synchronicznej określa

zmiany napięcia na zaciskach uzwojenia twornika, w zależności
od zmian wartości prądu obciążenia oraz charakteru obciążenia.
Z charakterystyki zewnętrznej wynika, że wzrostowi obciążenia o
charakterze indukcyjnym odpowiada obniżenie się napięcia na
zaciskach prądnicy, natomiast wzrostowi obciążenia o charakterze
pojemnościowym odpowiada w zakresie od biegu jałowego do
obciążenia znamionowego wzrost napięcia na zaciskach prądnicy.
 Synchronizacja generatora z siecią
Podstawowym problemem eksploatacji maszyn synchronicznych jest
zapewnienie warunków umożliwiających powstanie trwałej więzi
między elektromagnesem wirnika (lub magnesem trwałym) oraz
polem wirującym, które jest wytwarzane przez uzwojenie stojana
podłączone do sztywnej sieci elektroenergetycznej.

Więź ta może zaistnieć przy odpowiednio małej prędkości względnej

pola i wirnika

Przyjmowanie przez wirnik ustalonego, stabilnego położenia

względem pola nazywa się synchronizacją
 Metody synchronizacji:
Wyróżnia się dwie metody synchronizacji:
• Synchronizację dokładną,
• Samosynchronizację.

Wybór metody zależy od wielkości maszyny, jej konstrukcji,

przeznaczenia, parametrów sieci zasilającej.

Synchronizacja generatorów większej mocy wymaga precyzyjnego

ustawienia wirnika względem pola, odpowiadającego napięciu sieci i
dlatego w tym przypadku wykorzystuje się metodę synchronizacji
dokładnej. Natomiast małe generatory mogą być przyłączone do sieci
metodą samosynchronizacji.
 Synchronizacja dokładna
Powinna zapewniać włączenie maszyny do sieci w chwili gdy
pomiędzy parami zacisków wyłącznika głównego występują możliwie
najmniejsze napięcia

W celu należy:
• Uzgodnić kolejność faz prądnicy i sieci,
• Wyrównać częstotliwość generatora i sieci,
• Wyrównać skuteczne wartości napięć sieci i prądnicy.

Proces synchronizacji przy dużych maszynach przeprowadzany jest

obecnie tylko automatycznie

Dla małych maszyn można wykonać dokładną synchronizację za

pomocą kolumny synchronizacyjnej, dwóch woltomierzy, i układu
żarówek.
 Synchronizacja dokładna przy pomocy kolumny
synchronizacyjnej

K.S. to specjalny zestaw

przyrządów pomiarowych:
woltomierzy i częstościomierzy,
oraz woltomierza różnicowego

Po ustaleniu kolejności faz

prądnicy i sieci oraz wstępnym
ustaleniu napięcia generatora
na poziomie sieci należy

• Wyrównać częstotliwość napięcia generatora i sieci – regulując

obroty maszyny napędzającej prądnice
• Wyrównać napięcia międzyprzewodowe prądnicy i sieci –
zmieniając odpowiednio prąd wzbudzenia,
• Gdy woltomierz różnicowy wskazuje zero, włączyć generator do
sieci.

Warunki konieczne synchronizacji

1. Równość częstotliwości napięć prądnicy i sieci,

2. Równość wartości skutecznych napięć prądnicy i sieci,

3. Jednakowe następstwo faz – zgodne kierunki wirowania

gwiazdy napięć prądnicy i sieci,

4. Zgodność faz prądnicy i sieci,

5. Jednakowy kształt krzywej napięcia

 Synchronizacja dokładna przy pomocy żarówek

Niespełnienie jednego z wyżej wymienionych warunków powoduje:

• Powstanie różnicy napięć pomiędzy fazami prądnicy i sieci,
• Wystąpienie dużych prądów wyrównawczych,
niebezpiecznych zarówno dla prądnicy jak i sieci.

Za pomocą układu z żarówkami możemy przeprowadzić synchronizację

na dwa różne sposoby:

• W układzie „na ciemno”

• W układzie „na światło wirujące”
 Układ do synchronizacji na
Układ do synchronizacji na ciemno
światło wirujące
 1. Nierówne częstotliwości prądnicy i sieci

Regulacja przez zmianę prędkości obrotowej na wale prądnicy

2. Niejednakowe wartości skuteczne napięć prądnicy i sieci

Regulacja przez zmianę wzbudzenia prądnicy

 3. Niejednakowe następstwo faz prądnicy i sieci

Regulacja przez zmianę dwóch dowolnych przewodów fazowych

prądnicy lub sieci
 4. Niejednakowe fazy napięć prądnicy i sieci

Regulacja przez zmianę prędkości obrotowej prądnicy

 Dla równych częstotliwości i zgodnej kolejności następstwa faz
żarówki zapalają się i gasną jednocześnie, przy czym zapalanie się i
gaśnięcie jest tym powolniejsze im mniejsza jest różnica częstotliwości
prądnicy i sieci.
Załączenie prądnicy do sieci powinno nastąpić gdy wszystkie
żarówki zgasną a woltomierz różnicowy wskaże zero
jeżeli żarówki będą zapalały się i gasły kolejno, oznacza to różną
kolejność następstwa faz prądnicy i sieci. W takim wypadku należy
przewody prądnicy zamienić miejscami – np. U z V

Synchronizację można przeprowadzić:

• Ręcznie,
• Półautomatycznie,
• Automatycznie,
W praktyce przy dużych mocach stosuje się tylko automatyczne układy
synchronizacji.
 Samosynchronizacja
Polega na włączeniu do sieci prądnicy niewzbudzonej (uzwojenie
wzbudzenia jest zwykle zwarte przez rezystor) i doprowadzonej do
prędkości bliskiej synchronicznej.

Przed załączeniem prądnicy do sieci oraz załączeniem wzbudzenia

należy sprawdzić:
Czy podanie wzbudzenia, przy aktualnym kierunku obrotów
prądnicy będzie skutkowało zgodnością następstw faz
prądnicy i sieci !!!!!
Po upewnieniu się że kolejność faz będzie właściwa, zasila się twornik
prądnicy a następnie załącza się napięcie stałe na wzbudzenie.
Narastający prąd wzbudzenia wytwarza moment, który powoduje
wciągnięcie wirnika w synchronizm.
Nieustalone wartości prądów i momentów są w tym przypadku
znacznie większe niż przy synchronizacji dokładnej, ale proces
włączania do sieci jest znacznie krótszy
 Krzywe V
krzywe V, nazywane również krzywymi Mordey’a. Przedsta­wiają one
zależność prądu twornika od prądu wzbudzenia, czyli: I = f(If)
przy U = const, f= const i P = const.
W przypadku pracy prądnicowej warunki takie możliwe są do
spełnienia jedy­nie wówczas, gdy prądnica współpracuje z siecią
sztywną, w której U = const. i f= const.

W przypadku pracy silnikowej podanie krzywych V jest możliwe w

przypad­ku, gdy silnik jest obciążony stałym momentem, zasilany z
sieci sztywnej i istnie­je możliwość regulacji prądu wzbudzenia.

Krzywe V można wyznaczyć w sposób pomiarowy lub wykreślny.

Poszczególne krzywe odpowiadają różnym obciążeniom,
zmniejszającym się od obciążenia znamionowego do biegu jałowego
• Na krzywej dla obciążenia znamionowego punkt K odpowiada
najmniejszej wartości prądu I i dotyczy pracy przy cosυ = 0, czyli
całkowity prąd jest prądem czynnym
• W lewo i prawo od punktu K prąd I ma wartość większą, gdyż
dochodzi składowa bierna.
• W prawo od punktu K - o charakterze indukcyjnym przy pracy
prądnicowej, a o charakterze pojemnościowym przy pracy
silnikowej,
• w lewo punktu K- o charakterze pojemnościowym przy pracy
prądnicowej, a o charakte­rze indukcyjnym przy pracy silnikowej
Odcinek LM odpowiada prądowi czynnemu jałowemu, jest to
najmniejsza wartość prądu czynnego dla danej maszyny
synchronicznej (oddawanego - w przypadku prądnicy, pobierane­go
z sieci - w przypadku silnika).
• Stan wzbudzenia potrzebny do uzyskania (przy określonej mocy
P) współ­czynnika cosφ= 1 nazywa się stanem wzbudzenia
normalnego,
• prąd­nicę pracującą przy obciążeniu indukcyjnym (oraz silnik przy
pojemnościowym) nazywa się przewzbudzoną,
• prądnicę pracującą przy obciążeniu pojemnościo­wym (oraz silnik
przy indukcyjnym) nazywa się niedowzbudzoną.
 Praca równoległa maszyn synchronicznych

Pracą równoległą maszyn synchronicznych nazywa się taką pracę,

przy której maszyny synchroniczne są przyłączone do wspólnej
sieci, którą najczęściej stano­wi ogólnopaństwowy, a nawet
międzynarodowy, system sieci przesyłowych.

Dlaczego łączy się maszyny równolegle ?:

• mocy pojedynczych prądnic w porównaniu z mocą, na jaką istnieje

zapotrzebowanie
• Z konieczności zapewnienia rezerwy zasilania odbiorcom na
wypadek remon­tu lub awarii,
• z możliwości bardziej racjonalnego dostosowywania mocy do
aktualnego za­potrzebowania oraz rozpływu mocy czynnych i
biernych w sieci elektroener­getycznej.
Prądnice synchroniczne bardzo rzadko pracują in­dywidualnie –
samotnie. Zdarza się to w bardzo małych elektrowniach oddalonych
od ja­kichkolwiek układów energetycznych, w urządzeniach
transportowych lub w la­boratoriach badawczych.

Moc jednej prądnicy, która pracuje na wspólną sieć nie przekracza

5 – 10% sumy mocy prądnic pozostałych.

W tej sytuacji napięcie i częstotliwość sieci praktycznie nie zależą od

zmian pracy rozpatrywanej prądnicy, wynikających ze zmiany prądu
wzbudzenia lub momentu napędowego.

Sieć, w której napięcie i częstotliwość są stałe, nazywa się siecią

sztywną.
Jeżeli prądnica synchroniczna jest bezpośrednio obciążona
odbiornikiem pobierającym prąd, to pracę taką nazywamy pracą
indywidualną lub samotną.

Kąt przesunięcia fazowego między napięciem na zaciskach maszyny i

prądem obciążenia zależy od rodzaju odbiornika. Przy określonym
prądzie obciążenia, o częstotliwości decyduje prędkość obrotowa, z
jaką prądnica jest napędzana, natomiast napięcie prądnicy zależy od
prędkości obrotowej i prądu wzbudzenia.
 Maszyny synchroniczne specjalne
• Kompensator synchroniczny
• Silniki reluktancyjne
• Silnik histerezowy
• Silnik reduktorowy
• Silnik z magnesami trwałymi
• Silnik impulsowy
• Prądnica tachometryczna synchroniczna