SAĞLIK VE HASTALIK KAVRAMLARI

Prof.Dr. Birsel Canan DEMİRBAĞ

KTÜ Sağlık Bilimleri Fakültesi, Halk Sağlığı Hemşireliği

1
SUNUM AKIŞI

-Sağlık ve Hastalık Tanımları

-Sağlığı etkileyen faktörler
-Halk sağlığında ilkeler
-Sağlığı geliştirme tanımı

2
3
4
-Ülkemizde sağlık hakkı 1961 anayasasında
yer almıştır.

-1982 anayasasında herkesin yaşama, maddi

ve manevi varlığını koruma ve geliştirme
hakkına sahip olduğu belirtilmiştir.

5
• Yakın zamana kadar sağlık ‘ yalnızca hastalık ve
sakatlığın olmayışı değil, hem bireysel
sorumluluğu hem de yaşam kalitesini
kapsayan’’ geniş bir şekilde
tanımlanabilmektedir.
• Günümüzde bilim ve teknolojinin gelişimine
uygun olarak kavramlarda farklı değişimler
gözlenmektedir.

6
• Sağlık; koruma, öz bakım, optimal iyilik hali,
sağlık davranışları gibi pek çok yeni kavrama
odaklanmaktadır.
• Sağlık ve hastalık; bireysel, toplumsal ve
çevresel farklılıklarla algılanan bir durum haline
gelmiş, bu kavramlara holistik (bütüncül) görüş
eklenerek psikolojik, biyolojik, sosyal ve
kültürel boyutlarıyla bir bütün olarak ele
alınmıştır.
7
• Sağlık kavramı evrensel olmasına rağmen
bireyden bireye, toplumdan topluma değişiklik
göstermektedir.
• Bu nedenle sağlık kavramının biyoloji, psikoloji
ve sosyoloji alanında farklı tanımları
yapılabilinir.

8
• Biyolojik olarak sağlık; hücrelerin optimum
düzeyde işlev görmesi, hücreler arası ilişkilerin
uyumlu olmasıdır.
• Davranış bilimlerine göre; kişinin çevresiyle
uyumu ve beklemediği bir olay karşısındaki
savunma potansiyelidir.

9
 Günümüzde kabul edilen sağlık tanımı

Sağlık sadece hastalık ve sakatlığın olmayışı

değil; bireyin
• Fiziksel,
• Sosyal
• Ruhsal yönden tam iyilik halidir.

10
 Sağlığın Bileşenleri
• Fiziksel sağlık (Solunum, beslenme, boşaltım, hareket, uyku,
cinsellik gibi ihtiyaçlarını tam olarak yerine getirebilme)

• Ruhsal-duygusal sağlık: Bireyin kendisi ve çevresiyle sürekli

uyum içinde olmasıdır.( Olumlu düşünme, yaşamdan zevk
alma, başkalarıyla ve yalnız çalışabilme yeteneği, sorumluluk
alma vb.)

• Sosyal sağlık: Sevilme, ait olma, ailesiyle ve arkadaşlarıyla

ilişkisi, iş durumu, sosyal uğraşıların olması)

11
Sağlıklı Birey?

İÇ SİSTEM DIŞ SİSTEM

Genetik
Beden yapısı Sosyo-ekonomik durum
SAĞLIK
Bağışıklık sistemi Ekolojik çevre
İç ve dış
Sinir sistemi etmenlerin Eğitim düzeyi
Endokrin sistem
başarılı Çalışma koşulları
uyumu..
Kişisel stres Özel yaşam biçimi
Huy (mizaç) Toplumla bütünleşme

Biyolojik ve psikolojik Toplumsal, ekonomik

yapı ögeleri ve kültürel ögeler

12
• Günümüz sağlık bakım çevrelerinde hasta,
sağlık bakımının planlanması ve
uygulanmasında aktif tüketici olarak rol
almaktadır.

13
• Günümüz sağlık anlayışı; birey, aile ve
toplumun sağlığını koruyan, sürdüren ve
geliştiren sağlık merkezli bakım yaklaşımını
öngörmektedir.
• Bu anlayış; bireyin iyilik halini koruyacak,
sürdürecek ve geliştirecek davranışlar
kazanması ve kendi sağlığı ile ilgili doğru
kararlar almasını sağlamak üzerine
dayandırılmıştır. 
14
• Sağlık, evrensel bir kavram olmasına karşın, herkesin kabul
ettiği bir tanımı yoktur.
• Geçmiş yıllarda hastalık ve sakatlığın olmayışı olarak
tanımlanırken günümüzde Dünya Sağlık Örgütü tarafından
yalnızca hastalık ve sakatlığın olmayışı değil, bedenen ruhen
ve sosyal yönden tam bir iyilik hali olarak tanımlanmaktadır.
İnsan çok boyutlu bir varlıktır.
• İnsanı etkileyen sağlık ve hastalık gibi kavramların da insanın
her boyutuyla ilişkilendirilerek açıklanması gerekmektedir.
• Bu nedenle sağlık kavramının fiziksel, sosyal, duygusal ve
kültürel yönleri ele alınarak çok farklı tanımları yapılmaktadır.
• Dünya Sağlık Örgütünün sağlık tanımının yeterliliği
tartışılmakta, ütopik bulunmaktadır. 

15
• İyilik hali sağlık ve hastalık kavramlarının algısal
boyutu vardır ve objektif olarak ölçülmesi güçtür.
• Ancak bu tanım çok boyutlu olarak sağlığın ilk
modern tanımı olması ve holistik kavramını
destekleyen özelliklere sahip olması açısından
önemli ve 1946 yılından beri Dünya Sağlık Örgütü
tarafından kabul edilen bir tanımdır.
• İnsan yaşamının psikolojik, sosyal, kültürel ve fiziksel
unsurları arasındaki karşılıklı etkileşimi yansıtır.

16
• Sağlık kavramını subjektif ve objektif olarak ikiye
ayırıp incelemek iyilik halinin tam anlamıyla
anlaşılmasını sağlayacaktır. 
• Subjektif olarak sağlık, kişinin kendisinin fiziksel,
ruhsal ve sosyal yönden durumunu algılaması olarak
belirtilmiştir.
• Bu bakış açısına göre, kişi hasta olmadığı halde
kendisini hasta ya da hasta olduğu halde sağlıklı
olarak algılayabilir. Bu nedenle kişinin subjektif sağlık
anlayışı bilinmelidir. 
17
• Objektif olarak sağlık, doktor muayenesi ve
tanı testleri sonuçlarına göre belirlenen
hastalığın olup olmadığının
değerlendirilmesidir.
• Bu durumda bir kişiye sağlıklı diyebilmek için
bireyin kendini subjektif olarak sağlıklı
algılaması ve hem de objektif olarak gerçekten
sağlıklı olması gereklidir.

18
•   Sağlık pek çok bileşenden etkilenmektedir.
Bunlar genetik değişkenler, fizyolojik süreçler,
psikolojik değişkenler, ruhsal özellikler,
cinsiyet, sosyoekonomik durum, yaş, inanç ve
bilgiler gibi daha fazla çoğaltılabilecek
özelliklerdir.

19
 TOPLUM SAĞLIĞINI ETKİLEYEN FAKTÖRLER
YER VE ZAMAN

Doğal çevre (Hava, su

kalitesi, iklim sıcaklık,
topografi, çevresel
kirleticiler, hayvan ve Yaşanılan Yer (Ev, işyeri, Biyolojik Özellikler (Yaş,
bitkiler vb) okul, ulaşım, cinsiyet)
haberleşme vb) Sosyal faktörler
(Bağlılık, sosyal
Kültürel Faktörler değişim, destek..)
(Normlar, değerler, din,
ırkçılık, ayrımcılık, Sağlık hizmetleri (Yapısı,
rekabet, işbirliği) personel tipi ve sayısı, Toplum sağlığı
hizmetin kapsamı ve
ulaşılabilirliği, maliyeti vb)

Ekonomik
Topluma sunulan
kaynaklar (Gelir, iş Yaşam biçimi ve sağl
Politik faktörler (Sosyal, hizmetler (su, çöp, hava
ekonomik, eğitim, çevreye yönelik durumu, gelir kirliliği, risk gruplarına davranışları (beslenm
yasalar, politikalar, katılım) eşitsizliği, eğitim) yönelik hizmetler) fiziksel aktivite, cinse
madde kullanımı, sig
şiddet, sağlık bilgisi)

20
 SAĞLIĞI ETKİLEYEN FAKTÖRLER:
İnsanların sağlıklarını sürdürme, koruma ve geliştirme; bireysel, kültürel ve
sosyoekonomik koşullarla doğrudan ilişkilidir. Sağlığı çevresel ve bireysel
faktörler pek çok faktör etkilemektedir. Bunlardan başlıcaları;
 CİNSİYET: Fiziksel, hormonal farklılıklar, rol farklılıkları sağlığı
etkilemektedir.
  İŞ: Gürültü, toksik ajanlar, radyasyon, meslek hastalıkları, iş kazaları, stres
sağlığı olumsuz etkileyen faktörlerdendir.
 ALIŞKANLIKLAR: Sigara, alkol kullanımı
SAĞLIK DURUMU VE BİREYİN DURUMUNU ALGILAYIŞI: kronik hastalıklar,
sakatlıklar ve bireyin sağlık durumuna yüklediği anlam (kültürel özellikler
ve inançlarının etkisiyle) bireyin mevcut sağlık durumunu etkilemektedir.
SOSYOEKONOMİK DÜZEY: Sağlık merkezlerinden yararlanma, beslenme,
barınma özellikleri sağlık ve hastalık durumunu etkilemektedir.
 GEÇMİŞ YAŞAM DENEYİMLERİ: Sağlığı algılayış, hastalığa tepkiyi
etkilemektedir.
 
21
 SAĞLIĞI ETKİLEYEN FAKTÖRLER:
 KÜLTÜREL VE SPİRİTÜEL ETMENLER: Sağlık davranışları ve sağlığı
algılayışlarına etki eden kültürel davranışlar sağlık ve hastalığa
yüklenen anlam ve hastalık durumunda yapılan uygulamalar kültürel
özellikler ve inançlardan etkilenmektedir.
ÇEVRESEL ETMENLER
• Fiziksel: Çevre kirliliği, barınma sorunları, gürültü…
• Biyolojik: hava, su toprak ve diğer canlılar…
• Sosyal: Destek sistemlerinin varlığı sağlığı etkilemektedir.
PSİKOSOSYAL: Madde bağımlılığı, istenmeyen gebelik sağlığı olumsuz
yönde etkileyen psikososyal durumlara örnek olarak
verilebilmektedir.

• Bir başka görüşe göre insan sağlığını etkileyen faktörler dört grupta
incelenebilir; bunlar insan, çevre, yaşam tarzı ve sağlık hizmetleridir.
22
Hastalık tanımı

23
 Hastalık kavramı
• Tıbbi modele göre hastalık;
• Belirtilerle kendini gösteren patolojik tablodur.
• İnsan bedenindeki işlevsizlikler organizmadaki biyokimyasal
değişmelerle anlaşılır.
• Hastalık, bakteri, virüs, hatalı gen ya da kazalardan kaynaklanır. Bu
görüş insanı sosyal çevresinden, ilişkilerinden ve kimliğinden
soyutlanarak ele alınmasına ve bir nesne gibi algılanmasına neden
olur.
• Sosyolojik modele göre hastalık; Hastalık kültürel ve sosyal
yapıdan kaynaklanır.
• Bu model sağlığı geliştirmek için yaşam standardı üzerine
yoğunlaşmak gerektiğini savunur. (Ekonomik, eğitim vb)

24
Sağlıklı Olmanın Kriterlerini gerçekleştiremeyenler hasta olarak adlandırılırlar

Sağlıklı Olmanın Kriterleri

• Şimdi bir kişinin sağlıklı kabul edilmesi için dikkate alınan zihinsel, ruhsal ve sosyal
iyiliğin  ölçütlerini açıklayalım:
1-Bedensel iyilik hâli;
•  bir insanın bedenen hasta veya sakat olmama durumudur. Örneğin; hormonal bir
hastalığın olmaması, vücutta mikroorganizmalardan kaynaklanan bir enfeksiyonun
bulunmaması; kalp, böbrek gibi organların görevini tam olarak yerine getirmesi vb.
durumlar bedensel iyilik hâlini anlatır.
2-Ruhsal iyilik hâli;
• karşılaşılan güçlüklerle mücadele edebilme, değişen koşullara uyum sağlayabilme,
başarılardan mutluluk duyma, başarısızlıkları ise kabullenebilme durumudur.
Böyle insanlar, kendileriyle barışık ve çevresiyle uyum içindedirler. Bu tür insanlar,
nedeni belli olmayan, uzun süren korku, kaygı ve kuşkulardan uzaktırlar.

25
Sağlıklı Olmanın Kriterlerini gerçekleştiremeyenler hasta olarak adlandırılırlar;

3. Zihinsel iyilik hâli;

•  yaşına uygun olarak düşünebilme, problem çözme, öğrenme, mantık
yürütme, hafıza gibi zihinsel yeteneklerden birinde bir kısıtlılık olmamasıdır.

4. Sosyal iyilik hâli;

Sağlıklı olmak sadece kişisel değil, aynı zamanda sosyal bir durumdur. Çünkü
çevresindeki kişi ve olaylar insan sağlığını etkiler. Sosyal bir varlık olan insan,
yaşamının her döneminde bir topluluk içinde yaşamak ve çevresiyle iletişim
kurmak zorundadır.
• insanın aile bireyleri, iş arkadaşları, komşuları ve çevresindeki diğer kişilerle
uyumlu, dengeli, iyi ilişkiler içinde olmasıdır. İyi arkadaş ilişkileri, kişilerin
sosyal iyilik hâlinin göstergelerindendir.
• İnsanlarla iyi ilişkiler kuramayan, ekonomik durumu kötü, eğitim düzeyi
düşük, sağlıklı ve dengeli beslenemeyen, iş güvenliği olmayan insanların tam
bir iyilik hâlinde bulunmasından söz edilemez.
26
• Bu faktörleri bilmek, onların zararlı
etkilerinden korunmak ve bu faktörlerin
etkilerini yok etmeyi başarabilmek
gerekmektedir.

27
 Herkese görev düşüyor

• Toplumların sağlık düzeylerini yükseltmede

pek çok kişinin rolü ve sorumluluğu vardır.

28
 ana-babalar

yöneticiler

öğretmenler
muhtarlar
Halk Sağlığı Kavramı

polisler
tarımcılar

din görevlileri planlamacılar,

29
 Halk sağlığında ilkeler
• Herkes, ihtiyacı olduğunda ve
1. Sağlık bir insan hakkıdır. ihtiyacı olduğu kadar sağlık
hizmeti alma hakkına sahiptir.
• Herkes, sağlık hizmetlerine
erişebilme açısından eşit şansa
ve imkana sahip olmalıdır.
• Bu ilke, T.C. Anayasası’nda,
D.S.Ö. Anayasası’nda ve İnsan
Hakları Evrensel Bildirisi’nde
yer almaktadır.
• Herkes sağlık hizmetlerinden
yararlanma hakkına sahiptir. 

30
 Halk sağlığında ilkeler

2. Koruma tedaviden • Sağlık hizmetlerinin ve

üstündür. devletin temel
sorumluluğu kişilerin
hasta olmamalarını
sağlamaktır.
• O nedenle, hükümetlerin
ve sağlık çalışanlarının
temel sorumluluğu kişileri
hastalıklardan korumaktır.

31
 Halk sağlığında ilkeler

• İnsanlar fiziksel, biyolojik ve sosyal

3. Kişi çevresiyle bir bütündür. bir çevre içinde yaşarlar.
• Çevrelerindeki faktörlerden
etkilenirler ve çevrelerini etkilerler.
• Kişileri hastalıklardan korurken ve
hastaları tedavi ederken bu
faktörlerin de göz önünde
bulundurulması gerekir.
• Çevredeki olumsuz faktörler
düzeltilmeden hastalıkların kontrol
edilmeleri mümkün olamaz.

32
 Halk sağlığında ilkeler
• Biyolojik: mikroplar, parazitler…
• Fiziksel: sıcak, soğuk, radyasyon…
4. Hastalıkların nedenleri
• Sosyal/kültürel: yanlış inanışlar,
sosyal, biyolojik ve fizik
eğitimsizlik, fakirlik….
nedenlerdir.
• Kişilerin, eğitimleri, gelir düzeyleri,
yanlış inanışları ve sosyal statüleri,
onların hastalanmaları, sağlık
hizmetlerinden yararlanmaları,
hastalıklardan korunmaları, tedaviyi
uygulamalarını etkiler.
• Hastalıklarla mücadelede, yalnızca tıbbi
müdahaleler yetersiz kalır.
• Sosyal kalkınma önlemleri de halkın
sağlık düzeyinin yükseltilmesine katkı
sağlar. 33
 Halk sağlığında ilkeler

• O nedenle, hükümetlerin temel

sorumluluklarından birisi
– Ülkedeki herkesin, her zaman ve her yerde sağlık hizmeti
alabilmeleri için gereken örgütlenmeyi kurmak
– Sağlık hizmetlerini kişilerin yaşadıkları yerlerin en
yakınına kadar ulaştırmak ve
– İyi bir şekilde yürümesini sağlamaktır.

34
 Halk sağlığında ilkeler

6. Kişinin hastalığı aynı zamanda • Bir ailedeki hasta, o ailenin

ailenin sorunudur.
düzenini ve ekonomik
durumunu bozduğu gibi
diğer aile bireyleri üzerinde
en azından psikolojik
sorunlara neden olabilir.
• Hasta kişiden değil, hasta
ailelerden söz edilmelidir.
• Çünkü, ailedeki herkes
hastalıktan etkilenir.

35
 Halk sağlığında ilkeler

• Kişilerin hastalıkları toplumun diğer

7. Kişilerin sağlığı ve hastalığı aynı
bireylerine yayılıp salgınlara yol
zamanda toplumun sorunudur.
açabilir;
• Hasta kişiler işgücünde azalmaya
ve sağlık harcamalarında artışa
neden olarak toplumun genelini
etkileyebilir;
• Toplumdaki herkes bilinçli olarak
üzerine düşeni yapmazsa
hastalıklar kontrol altına alınamaz
ve yok edilemezler.

36
 Halk sağlığında ilkeler

8. Sağlık hizmeti bir ekip hizmetidir. • Günümüzde tıp ve sağlık bilimleri o

kadar gelişmiş ve genişlemiştir ki,
yalnızca hekim ya da başka bir sağlık
elemanı sağlık hizmetlerini vermeye
yetmeyebilir.
• Sayıları yüzlerce olan sağlık
çalışanlarının birlikte ve eşgüdüm
içinde çalışmaları şarttır.
• Sağlık hizmetinin her kademesinde
çok sayıda kişi ve uzmanın rolü ve
katkısı vardır.

37
 Halk sağlığında ilkeler

9. Sağlık hizmetleri multi-sektöryeldir.

• Sağlık Bakanlığı yanı sıra,
eğitim, tarım, ulaştırma,
mahalli idareler, diyanet
işleri, maliye, turizm gibi bir
çok sektörün halk sağlığının
geliştirilmesinde rolleri ve
sorumlulukları vardır.

38
 Halk sağlığında ilkeler

10. Herkes kendi sağlığından

sorumludur. • Eğer kişiler kendi
sağlıklarından sorumlu
olurlarsa sağlık
hizmetlerinden daha verimli
olarak yararlanabilirler.
• Aksi durumda, sağlık
hizmetlerinin sunulması ve
yararlı sonuçlar elde edilmesi
çok güç olur.

39
 Halk sağlığında ilkeler

11. Yaşam, doğum öncesinden ölüme • Bebeklik ve çocukluk

kadar bir bütündür. döneminde karşılaşılan bazı
faktörler ve hastalıklar,
yaşamın daha sonraki
dönemlerinde sağlık
sorunlarına zemin
hazırlayabilirler.
• O nedenle, sağlık açısından
insan yaşamını kesitsel olarak
(bugün için) değil bir bütün
olarak düşünmek gereklidir.

40
 Halk sağlığında ilkeler

12. En çok görülen, sakat bırakan ve • Sağlık hizmetleri

öldüren hastalık önemli hastalıktır. planlanırken, kaynaklara
toplumda en çok zarar veren
sorunlar dikkate alınmalıdır.
• Böylece, halk sağlığının
gelişmesine daha anlamlı
katkı sağlanabilir.
• Bu ilke, parası az ve insan
gücü sınırlı olan gelişmekte
olan ülkeler için daha da
önemlidir.
41
 Halk sağlığında ilkeler

13. Halkın sağlık hizmetlerine katılımı • Halkın kültürüne ve beklentilerine

esastır. uygun olmayan hizmetler halk
tarafından kullanılmazlar.
• O nedenle, planlama aşamasından
başlayarak hizmetleri kullanacak
olan halkın görüşlerinin alınması ve
toplumun sağlık hizmetlerine
fikren katılımı esas olmalıdır.
• Böylece, toplum hizmetlerin
planlanmasına ve işletilmesine
katkıda bulunmuş olur.
• Kararlara katılan kişiler, bu
kararların uygulanması için daha
fazla çaba gösterirler.

42
 Halk sağlığında ilkeler
• Kalkınmışlık toplumun sağlık
14. Sağlık düzeyi ile ekonomik
kalkınma arasında iki yönlü
ilişki vardır.
SAĞLIK
düzeyinin yükselmesine yol
açacağı gibi, sağlıklı bir
toplum da kalkınmaya
olumlu etki yapar. Bir ülkenin
sağlıklı oluşu önce halkının
sağlıklı oluşuna bağlıdır.
43
Halk sağlığının geleceği

Küresel kriz
nedeniyle
Kliniğimiz Çin’e
taşınmıştır.

Lütfen uçuş kartı

için bir bilet
alınız.

44
 Halk sağlığının geleceği

• Üç temel yaklaşım söz konusudur:

• Herkesin kendi sağlığından sorumlu
olacak şekilde sağlığının geliştirilmesi,
tanıtılması ve bunun sağlanmasında
eğitim ve kentleşmenin göz önüne
alınması.
• Sağlık hizmetlerinin tüm aşamasında
kalite güvencesi.
• Çevrenin biyolojik, fizik ve sosyal olarak
tüm kapsamıyla ele alınarak olumlu hale
getirilmesi.

45
 Sağlığı Geliştirme
• Bireylerin sağlık durumunu iyileştirmek
için;
– Sağlığı tehdit eden faktörler üzerinde
bireylerin kontrollerini arttırmayı sağlayan
bir süreçtir.
– Yaklaşık 25 yıldır sağlık sorunlarının
kontrolünde temel strateji olarak ele
alınmaktadır.

46
Sağlığı Geliştirme Stratejisinin Ortaya
Çıkmasına Neden Olan Temel Faktörler
• Dünyada kronik hastalıklardaki artış,
• Yeni enfeksiyon hastalıklarının ortaya
çıkışı ve kontrol altına alınanlarda tekrar
epidemilerin görülmesi,
• Sağlığın biyolojik faktörler yanı sıra
sosyal, ekonomik ve kültürel faktörlerle
ilişkisinin saptanmasıdır.

47
Sağlığı Geliştirme Stratejileri

• 1. Bireysel güçlendirme (sağlık okur-

yazarlığı ve sağlık davranışı),
• 2-Toplumu güçlendirme,
• 3-Sağlık sistemini güçlendirme,
• 4- Sağlıklı toplum politikaları inşa
etmek için sektörler arası işbirliği,
• 5-Sağlığı geliştirmede kapasiteyi
arttırmak.
48
49