•Fakültə:ITIF

•Qrup:643.20
•Tələbə:Elmin Cəfərov
•Müəllim:Faiq Əliyev
•Fənn:Fəlsəfə
•Mövzu:Orta Əsrlər Dini Fəlsəfə
 ls əf i  fik ri  fə lsə fi  e tik a və təfəkkür üslubu daha
Orta Əsrlər Dİni fə sd u r. La ki n bu o demək deyildir
rin ə m əx su
çox Qərbi Avropa ölkələ za df ik irlili k və fə ls əfi düşüncə
rici nd ə a
ki, Qərbi Avropa ölkələri xa m iy yə tin ə xasdır. Bu fəlsəfi
a ço x  fe o da l cə
tərzi olmamışdır. Dah p er iy as ın ın  m əhvə düçar
 R o m a im
sistemin yaranması dövrü i iq tis di fo rm as iy asına keçidlə
lizm  s iy as
olması və Avropada kapita qə də r b ir dö vrü əhatə
in ə n 10 əs rə
üst-üstə düşürdü. Təxm şu m əh və dü ça r olduğu zaman
lıq qu ru lu
etmişdir. Antik dövr quldar ar xa sı nc a çə ki b apardı. Digər
lərini də öz
bütün mədəni-maarif sahə k zi ya n d əy m iş oldu. Yeni
də b öy ü
sahələrlə birlikdə fəlsəfəyə u m əd ə ni yy ə t e tik ası yeni fəlsəfi
miş ol d uğ
yaranan din və onun gətir . B el ə ki , Q ərbi Avropada kilsə
ə sə bə b ol du
rüşeymlərin cücərməsin əf i dü şü n cə tə rz ini öz təsiri
sı n da fə ls
 ideyaları sözün əsl məna
altına almışdı.
Orta əsrlərdə fəlsəfənin müxtəlif istiqamətləri fəaliyyət göstənnişdir. Biz
burada yalnız dörd əsas istiqamət üzərində dayanmağı nəzərdə tuturuq:
Patristika
Sxolastika
Apolegetika
Ehkamçılıq
İntibah dövründə də fəlsəfənin daha yeni istiqamətləri meydana gəldi.
Humanizm, yeniplatonçuluq, aristotelçilik, təbiətşünaslıq fəlsəfəsi,
intibah islahatçılığı, sosial nəzəriyyələr yarandı və inkişaf etdi.
İndi də orta əsrlər fəlsəfəsinin əsas istiqamətlərinin hər birini ayrılıqda
təhlil edək. İlk öncə patristikadan başlayaq.
Orta əsrlər öz tarixini Qərbi Roma
imperiyasının süqutundan (476– cı il)
başladığı halda, bu dövrün fəlsəfi təlimi
I– IV əsrdən formalaşmışdı. Bu, özünü
stoiklərin, epikurçuların və
neoplatonçuların etik konsepsiyalarında
göstərirdi. Əlbəttə bu dövrün fəlsəfəsində
antik fəlsəfənin görkəmli nümayəndələri
olan Sokrat, Platon və Aristotel kimi
parlaq simalar olmamışdır. Çox vaxt orta
əsrlər fəlsəfəsini
bütövlükdə sxolastika adlandırırlar. Orta
əsrlər fəlsəfəsinin əsas cəhətlərini ifadə
edən və öz mahiyyətinə görə teosentrik 
olan sxolastika həmin dövrdə filosofluq
etmənin əsas üsulu kimi çıxış etmişdir.
Bu fəlsəfə üçün bütün varlığı müəyyən edən reallıq təbiət deyil,
allah olmuşdur. Orta əsrlər sxolastikasının ikinci vacib əlaməti
«Məktəblərin» təsiri ilə müəyyənləşmişdir. Burada, avtoritetə
tabeçilik və ona sədaqət mühüm yer tutmuşdur. «Məktəbə»
mənsub olmaq, onun ideologiyasına riayət etmək əsas şərt idi.
Lakin zaman keçdikcə bu fəlsəfənin digər bir cəhəti– köhnə,
vaxtını keçirmiş formullara meyllə ifadə olunan formalizm də
meydana  çıxmışdır. Buradan isə orta əsrlər fəlsəfəsinin daha bir
cəhəti– onun şəxssizliyi xarakteri üzə çıxmışdır. Bu halda
təfəkkür üsulunda abstrakt– ümumi qarşısında şəxsi geri çəkilir.
Orta əsr dini fəlsəfəsində məktəb hakimdir və burada mücərrəd
mühakimə əsas yeri tutr.
Orta əsr sxolostikasında teoloji dünya
anlamından  meydana çıxan iki vacib prinsip də
mövcud olmuşdur. Bunlar ontologiyanın başlıca
prinsipi olan kreatsionizm (yaxud yaranma) və
qnoseologiyanın başlıca prinsipi olan vəhy
prinsipləri idi. Hər iki prinsip bir– birilə sıx
əlaqədə olub vahid, şəxsi allahın mövcudluğunu
irəli sürürdü. Daha dəqiq desək, əgər yunan
fəlsəfəsi politeizmlə (çoxallahlıqla) əlaqədar
idisə, orta əsrlər fəlsəfəsi də monoteizmlə
(təkallahlıqla) bağlı idi. Ona görə də müxtəlif
təlimlərdən ibarət olmasına baxmayaraq, yunan
fəlsəfəsi bütövlükdə naturalist xarakter (hər şeyi,
o cümlədən insanı da əhatə edən bütöv olan–
təbiətdir) daşımışdır. Orta əsr dini fəlsəfəsinə isə
dini xarakter (hər şey– allahdır) xas olmuşdur.
Dini Fəlsəfə etiqadın bilik üzərində üstünlüyü qanunu
əsasında inkişaf edir, idrakın ən əsas fonnası vəhylər
hesab olunurdu. Monoteizm prinsipləri fəlsəfənin
əsasını təşkil edir, fəlsəfi rasionalizm mistizmə qurban
verilirdi. Bir sıra hallarda antik dövrün materialist
fəlsəfəsi “qanundankənar“ elan edilirdi.
Bütün bunlar heç də o demək deyildir ki, orta əsrlərdə
filosoflar tərəfindən dünyanın maddiliyi və onun
inkişafının qanunauyğunluqları haqqında heç bir
materialist fikir irəli sürülməmişdir. Məlum olduğu kimi
feodalizm cəmiyyətinin inkişafının müəyyən
mərhələsində və xüsusilə intibah dövründə feodal
ideologiyasına, kilsəyə, xristianlığa, sxolastikaya qarşı
mübarizələr başlandı.
Bir sıra filosoflar və təbiətşünas alimlər dünyanın
əbədiliyi və onun heç kim tərəfindən yaradılmadığı
fikrini sübut etməyə çalışır, ruhun ölməzliyi haqqında
dini- idealist baxışlara qarşı öz etirazlarını bildirirdil ər.
 is ə   X IX ə s rin  o rtalarında
iş şəkildə
Din fəlsəfəsi gen d e r n iz m p ro s e s ini yaşayan
dı. Mo
tanınmağa başla in in q ə d im k ə la m elmindən
əfəsi elm
Avropada din fəls lm ə s i in ti b a h d a n sonrakı
ə ərsəyə gə
xeyli fərqli şəkild a z d a o ls a ta n ış insanları
anlara
elmi-fəlsəfi cərəy tü n s a h ə lə r k im i ilahiyyat
məlidir. Bü
təəccübləndirmə v ə y a in sanmehvərlik
lə ş m ə
elmi də modern q a lm a m ış dır. Onun
na rd a
hadisəsindən kə e lm in d ə o ld u ğ u kimi ilahi
dim kəlam lsəfəsini
araşdırmaları qə ə lm iş d ir . D in fə
rlığa yo x, əs as ən insana yön tədqiqatları
va v ə d in i- fə ls ə fi
n ayrılmış
ümumi fəlsəfədə e lm k im i s ə c iy yələndirmək
ən b ir
özündə ehtiva ed r k la s s ik k ə la m elmində
metodla
olar. Bu elmdəki ə p ro s e s i il a h iy yat elminin
odernləşm
mövcud deyil. M z ü n ü g ö stərmişdir:
ü n d ə ö
bir neçə yönüm
•a) Dini əqidələrin tədqiqi və təlimində
yeni elm və maarifdən istifadə;
•b) Dinlə bağlı yeni sualların
cavablandırılması;
•c) Qədim kəlam elmindəki ifadə və
məfhumlardan yox, müasir ifadə və
məfhumlardan istifadə;
•d) Dinin insan problemlərilə bağlı
məqamlarına önəm verib,onları şərh
etmək.
Din fəlsəfəsi elminin yeni çöhrə almasının əsas səbəbi məhz onun
insanmehvərliyidir. Bu səbəbdən onun mövzuları ilk
dövrlərdəkindən xeyli fərqlənir. İslam təlimlərində qədim ilahiyyat
elmi yalnız tövhid (Allahın varlığı və yeganəliyi), Allahın sifətləri və
adları, peyğəmbərşünaslıq, imanşünaslıq və məad-ölümdən
sonrakı axirət həyatı kimi mövzular üzərində qurulmuşdu və onlarl
bağlı bəhslərin tədqiqi, təlimi ilə məşğul olurdu. Din fəlsəfəsi
elmində isə mövzular dəyişir və bəşər övladının qayğıları daha çox
diqqətdə saxlanılır. Burada araşdırılan din və insan əqli, din və
sekulyar əxlaq münasibətləri, din və insanın psixoloji problemləri
kimi mövzuları misal göstərmək olar. Bununla yanaşı din fəlsəfəsi
ilkin ilahiyyat elmindəki təlimləri də özündə cəmləşdirir. Nəticədə,
hazırda dinə aid bəhsləri daha ətraflı şəkildə tədqiq etmək imkanı
yaranır.
 tə ş ə k k il b ir e lm olaraq
s in in m ü n tə z əm v ə m ü ək olar.
Din fəlsəfə ş ə k il d ə v e r m
v ə d ə q iq t ə rifini bir neçə ə s ə ri n d ə y azır: "Din
ətraflı
A y d ın " D in fəlsəfəsi"
Məsələn, Meh
m e t
r ı h a q q ı n d a rasional,
m əl müddəa la
fəlsə fə s i d in in tə
ı b ir tə r z d ə d üşünmək və
y e k ti v , ə h a tə li və tutarl ə l ə q id ə lə r ta m əqli və
ob in də olan tə m
q d ır ". Y ə n i d ə zəriyyələr
danışma r, m ü x tə li f n
a x ış la rla t ədqiq olunu
fəlsə fi b
r a d ü z g ü n y o l seçilir.
n son sərində din
araşdırıldıqda ü q ə d d im ə " ə
i S a d iq i " Y e n i kəlama m : " D in fəlsəfəsi,
Had a d e y ir
s i m ə fh u m u nun izahınd ə lə lə r i ə q li b axımdan
fəlsəfə və m ü ştərək məs
rd ə o la n ü m u m i
ü m u m i x a ra kterə
din lə in fəlsəfəsin in
B u tə ri fd ə d lif dinlərin
təhlil edir". dilir. Yəni b u e lm m ü x tə
a lik o ld u ğ u q e y d e
ir d in lə b a ğ lı fəlsəfi
m
ə o la b il ə r. T əbii ki, hər b a ş ı y a ln ız həmin
m ə ti n d y a n
xid
r d a m ü ş tə rə k mövzularla
araşdırmala r d ə n ə z ə r d ə n keçirilir.
qidələ
dinə məxsus ə
Avqustin (354– 430) orta əsr fəlsəfəsinin görkəmli nəzəriy­yə­çi­si, teoloq
və filosof olmuşdur. Onun fəlsəfi ideyaları «Həqiqi din haq­qında», «Azad
iradə haqqında», «Tövbə», «Allah şəhəri haq­qında» əsərində öz əksini
tapa bilmişdir. «Allah şəhəri haqqında» əsəri daha mühüm yer tutur. Orada
filosof insan birliyinin bir– birinə əks olan iki növünü təhlil etmişdir.
Bunlardan birincisi, «dünyəvi şəhər», daha doğrusu özünə məhəbbətə
əsaslanaraq allahın inkarına aparıb çıxaran dövlətçilikdir, ikincisi isə
«Allah şəhəri»dir ki, burada allaha məhəbbət özünə nifrət səviyyəsinə
qədər inkişaf etdirilir. Qeyd etmək lazımdır ki, Avqustinin «Allah
haqqında təlimi» sxolastikaya həlledici təsir göstərimişdir. Allah ali
varlıqdır, dünya qaydalarını şərtləndirən əbədi və dəyişməz ideyaların
mənbəyidir. Allah zərurətə görə deyil, öz iradəsinə görə dünyanı heç
nədən yarat­mış­dır.
Yaradılma haqqında ehkam ağırlıq mərkəzini təbii başlan­ğıc­dan
fövqəltəbii başlanğıca keçirir. Antik dövrün allahları təbiətlə qohum idilər,
xristian allahı isə təbiətin fövqündə dururdu.
Beləliklə, fəal yaradıcı başlanğıc təbiətdən,
kosmosdan alınaraq allaha verilirdi. Ona görə
də orta əsr fəlsəfəsində kosmos yunan
fəlsəfəsində tutduğu möv­­qeyini itirmişdir.
Avqustin təlimində dünya haqqında təlim ikin­ci
reallıq haqqında təlim kimi verilmişdir. Onun
təlimində antik dualizm (əql və materiya) rədd
edilir, əvəzində monizm əsas mövqeyə çıxır.
Monizm prinsipinə görə, yalnız mütləq
başlanğıc– allah vardır, qalanları isə ikincidir,
allahın yaratdığıdır. Allah və onun yaratdığı
dünya iki reallıqdır. Onlar mütləq şəkildə
ontoloji olaraq bir– birindən ayrılırlar.
Din fəlsəfəsi elminin yeni şəkil almasının əsas səbəbi
məhz onun modern dövrdə tədqiqata cəlb edilməsidir.
Bu səbəbdən onun mövzuları ilk dövrlərdəkindən xeyli
fərqlənir. İslam təlimlərində qədim ilahiyyat elmi
yalnız tövhid (Allahın varlığı və yeganəliyi), Allahın
sifətləri və adları, peyğəmbərşünaslıq, imamşünaslıq
və məad-ölümdən sonrakı axirət həyatı kimi mövzular
üzərində qurulmuşdu və onlarla bağlı bəhslərin tədqiqi,
təlimi ilə məşğul olurdusa, din fəlsəfəsi elmində
mövzular dəyişir və bəşər övladının qayğıları daha çox
diqqətdə saxlanılır. 
Burada araşdırılan din və insan əqli, din və sekulyar
əxlaq münasibətləri, din və insanın psixoloji
problemləri kimi mövzuları misal göstərə bilərik.
Din fəlsəfəsi ilkin ilahiyyat elmindəki təlimləri də
özündə cəmləşdirir. Nəticədə hazırda dinə aid
bəhsləri daha ətraflı şəkildə tədqiq etmək imkanı
yaranır. Din fəlsəfəsinin müntəzəm və mütəşəkkil
bir elm olaraq ətraflı və dəqiq tərifini bir neçə
şəkildə vermək olar. Bu tərifdə din fəlsəfəsinin
ümumi xarakterə malik olduğu qeyd edilir. Yəni bu
elm müxtəlif dinlərin xidmətində ola bilər. Təbii ki,
hər bir dinlə bağlı fəlsəfi araşdırmalarda müştərək
mövzularla yanaşı yalnız həmin dinə məxsus
əqidələr də nəzərdən keçirilir.
Sxolostika fəlsəfəsinin yaratdığı ziddiyyət renesans dövründə dinin və
fəlsəfənin meydandan çıxıb öz yerini təcrübi elmlərə verməsinə səbəb
oldu. 16-cı əsrdə Kopernikin, Keplerin və Qalileyin nəzəriyyələri
Aristotelin və Platonun fikirlərini alt-üst etdi.
Bildiyimiz kimi, Aristotel fizika, məntiq və riyaziyyat elmlərilə yanaşı
fəlsəfədə də məşhur alim idi. Bir alimin müəyyən bir sahədə səhvinə
görə onun bütün nəzəriyyələrini tamamilə rədd etmək düzgün deyil.
Aristotelin fizika sahəsində etdiyi səhvinə əsasən fəlsəfəsinin də səhv
olduğu fikri yayılmağa başladı. Renesans dövründə məsələyə səhv
yanaşıldı və din ilə fəlsəfə tamamilə kənarlaşdırıldı.
Kilsə də onlara qarşı yanlış mövqe tutdu və alimlərin qətlinə fərman
verdi. Dediyimiz kimi, din ilə fəlsəfənin qarşılığından doğan bütün
səhvlər kilsənin boynuna qoyuldu.
Belə bir şəraitdə bunlardan daha təhlükəli bir cərəyan, “humanizm”
cərəyanı yarandı və Allahın varlığı tamamilə kənara qoyuldu və guya
insana əhəmiyyət artdı!
Diqqətinizə görə təşəkkür edirəm