HAVA ARACI MALZEME DONANIMI I DERSİ

UÇAK MALZEMELERİNİN YAPI VE ÖZELLİKLERİ

 MALZEME NEDİR?

 Malzemeler, kendilerinden bir ürün oluşturulan veya yapılan maddelerdir.

 Uygarlığın başından beri malzemeler, enerji ile birlikte insanın yaşama

standardını yükseltmek için kullanılmıştır. Ağaç, beton, tuğla, plastik, cam,
lastik, çelik, alüminyum, bakır ve kağıt çevremizde yaygın olarak
rastlanılan malzemelerdir.

 Aslında çevremize baktığımızda, çok daha fazla malzeme çeşidi olduğunu

görürüz. Sürekli araştırma ve gelişmelerin sonucunda, sık sık yeni
malzemeler ortaya çıkarılmaktadır. Örn.: Cam, çelik, plastik, lastik, Al, Cu,
tuğla vb.

2
3
Elastomer

4
5
6
 METALİK MALZEMELER

 Metal malzemeler, tekniğin ve endüstrinin gereksinimini büyük oranda karşılayan malzeme

grubudur.

 Metalik elementlere örnek olarak Cu, Fe, Al, Ni, Ti gösterilebilir.

 Metaller, atomların düzenli yer aldığı kristal yapıdadırlar.

 Metallerin birçok özelliği, en dış yörüngedeki atom sayıları ile bağlantılıdır.

 Çoğu oda sıcaklığında dayanıklı ve sünek olup, yüksek sıcaklıklarda bile, nispeten
dayanımlarını korurlar.

 Elektriği ve ısıyı iletirler, ışığı geçirmezler.

7
8
 DEMİRİN ÜRETİM AŞAMALARI
 Demir (Fe) allotrop bir elementtir. Erime sıcaklığı 1500 C°’dir.
 Demir yumuşaktır ve mühendislik uygulamalarında kullanılmaz.
 % 2 kadar Karbon (C) eklendiğinde «çelik» haline dönüşür ki çelik en önemli
mühendislik malzemelerindendir.
 «Karbon çeliği» dendiğinde sadece karbon ve demir içerdiği, «alaşımlı çelik»
dendiğinde ise karbonun yanı sıra bir veya birkaç element daha içerdiği anlaşılır.

9
 DEMİRİN ÜRETİM AŞAMALARI

Kireç Taşı

• 1-) Cevher, kireç taşı ve kok kömüründen oluşan ham

maddeleri; kırma, ufalama, yakma vb. işlemlerden
geçirerek yüksek fırına gönderilir.

• 2-) Ham demir (Pik) veya Font (cüruf) elde edilir.

• 3-) Ham demirin arındırılması sonucu çelik ve

endüstriyel demirlerin elde edilmesi.

•  4-) 3. aşamanın ürünü olan malzemeden endüstriyel

ürünlerin elde edilmesi.
10
 DEMİRİN YAPISI
• Demir ya HMK yapıda ya da YMK yapıdadır.
• 912 °C’ye kadar α-alfa demiri olarak bilinen HMK
yapıdadır.
• 912-1394 °C arasında γ-gama demiri olarak bilinen
YMK yapıdadır.
• 1394 °C’den erime sıcaklığı olan 1538 °C’ye kadar
δ-delta demiri olarak bilinen daha geniş kafesli HMK
yapıdadır.
• 1539 °C üzerinde amorf yapıda sıvı şeklini alır.
• Çözeltinin içine katılacak küçük miktarlardaki
karbon elementi bu geçiş sıcaklıklarını yukarılara
taşır.

11
 FAZ (DENGE) DİYAGRAMLARI

• Fazların oluşumunda ve faz dönüşümünde ana etken maddenin enerji içeriğidir. Bu

içeriği değiştiren üç ana etken şunlardır:

 -Alaşımın Sıcaklığı, T
 -Alaşımın bileşimi, %
 -Basınç, P

Faz (Denge) diyagramları yardımıyla belirli bir malzemede sıcaklık ve bileşime bağlı
olarak denge halinde oluşacak fazların türleri, bileşimleri ve miktarları ve hatta iç
yapıları da belirlenebilir.

12
DEMİR-DEMİR KARBÜR (Fe3C) FAZ (DENGE) DİYAGRAMLARI

13
DEMİR-DEMİR KARBÜR (Fe3C) FAZ (DENGE) DİYAGRAMLARI

1227°C

14
Ferrit yapı nedir?

 α-demiri olarak bilinir. HMK yapıya sahiptir,

 723 °C’de %0,02 C, oda sıcaklığında ise %0,005 C
çözer, hemen hemen saftır,
 C atomları Fe atomları arasında az miktarda ´´ara
yer´´ atomlar olarak bulunur,
 Demir-karbon denge diyagramının en yumuşak
yapısıdır. Tokluğu düşüktür,
 Manyetiktir,
 Çok yumuşak bir fazdır,
 Kolay şekil verilebilir.

15
Östenit yapı nedir?

 YMK yapıya sahiptir. γ-demiri olarak bilinir,

 1148 °C’de % 2 C çözündürür,
 Tokluğu oldukça yüksektir,
 Manyetik değildir,
 C’nun yapı içerisinde katı ´´ara yer´´´ atomu
olarak çok miktarda bulunduğu yapıdır,
 Çok kolay şekil verilebilir.

16
Sementit (Fe3C) yapı ne demektir?

 Demir karbür olarak bilinir.

 % 6,67 C ihtiva eder.
 Oldukça sert ve gevrek bir yapısı vardır.
 Çekme mukavemeti düşük ama basma mukavemeti fazladır.

Kristal kafesi ortorhombik yapıdır.

17
Demir-Karbon Denge Diyagramında 2 önemli nokta vardır:

1. Ötektik nokta
2. Ötektoid nokta

Ötektik Nokta Nedir?:

Bu noktada tek olan % 4,3 C’lu sıvı fazı; % 2,08 C’lu γ östenitini ve % 6,67 C’lu Fe3C
(sementit) bileşiğini oluşturur. Bu nokta C’ nu % 4,3 olan sıcaklığı da 1147 oC olan noktadır.

18
Ötektoid Nokta - Perlit yapı ne demektir ?

γ östenit katı yapının; sementit (Fe3C) ve α-ferrit olarak ayrıldığı yapıya PERLİT yapı denir.
Yani Ferrit + Sementit (α +Fe3C)’dir. Bu yapı aynı zamanda Ötektoid yapı olarak da bilinir. Bu
noktada % C oranı 0,8’dir. Sıcaklık ise 723 °C’dir.

Siyahlar sementit (Fe3C)

Beyazlar ferrit (-Fe)

Perlit = -Fe + Fe3C

19
20
Ledeburit Yapı Ne Demektir?

Ledeburit , ötektik noktadaki iç yapının adıdır.

Östenit (g) +Sementit (Fe3 C)‘ten oluşmuştur. Bir nevi çelik ile dökme demir arasına
çizgi çekilmiş yerdedir. Oda sıcaklığında pek görülmez.

21
 Martenzit yapı ne demektir?
Östenit ve karbonun yarı- kararlı
versiyonudur. Kristal kafes yapısı, g
bölgesindeki YMK yapıdan çarpık
tetragonal yapıya dönüşmüştür. Çok
sert ve kırılgan bir yapısı vardır.
Beynit yapı ne demektir?
Karbon ve sementit‘e “doymuş a ferrit”
karışımıdır. Perlit yapıdan pek farklı bir
yapıdır. Daha serttir. İğne şeklinde tane
yapısına sahiptir. İlk soğutma hızlı, sonra
yavaş olması halinde bu yapı oluşur.
Beynit yapı
22
Dönüşüm sıcaklıkları ( A1 , A3 , A cm )
A1 : Isıtırken östenitin oluşmaya başladığı sıcaklık
A3 : Ötektoid altı çeliklerde ısıtırken ferrit’in ostenit’e dönüşümünü tamamladığı sıcaklık
Acm : Ötektoid üstü çeliklerde, ısıtırken sementit’in ostenite dönüşümün tamamlandığı
sıcaklıktır.

23
 DEMİR ÇEŞİTLERİ
1. Pik demir:
• Yüksek fırında demir cevherinden üretilir.
• Saf değildir. İçinde değişik oranlarda silikon, mangan, sülfür ve
fosfor vardır ki son ikisi sertliğini ve gevrekliğini belirler.
• %5’e kadar da yüksek karbon oranı ihtiva eder.
• Mühendislik için uygun değildir, ayrıca havacılıkta da hiç
kullanılmaz.

2. İşlenmiş Demir:
• Pik demirin oksijence zengin bir proseste yakılması ile işlenen
bir üründür.
• Pik demirin yapısındaki silikon, mangan, fosfor, sülfür ve tüm
karbon içeriği yakılır.
• Çok düşük karbon oranına (%0,04-0,08) sahiptir.
• Çok iyi şok absorbe edici özelliğinden dolayı özellikle kaldırma
zincirleri ve kancalarında kullanılır, ancak havacılıkta
uygulaması yoktur.
• Çok kolay şekillenebilir.

24
 DEMİR ÇEŞİTLERİ
3. Dökme Demir:
 %2,06-4,3 oranında karbon ihtiva eden demirin çok yüksek
sıcaklıkta sıvılaştırılarak kalıplara dökülmesi ile üretilir.
 Yüksek basma dayanımı, rijitlik ve aşınma dayanımı istenen
uygulamalar için üretilir.
 Özellikleri karbon oranına ve soğuma hızına bağlı olarak
değiştirilebilir.
• Yavaş soğuma sonucu ferrit ve grafitten oluşan yapı meydana
gelir.
• Biraz daha hızlı soğuma ile ferrit ve perlitten oluşan yapı
meydana gelir.
• Bu iki tip de «gri dökme demir» olarak bilinir.
• Gri dökme demir %3-3,5 oranında karbon ihtiva eder.
• Çekme dayanımı düşüktür ancak basma dayanımı yüksektir.
• İşlenebilmesi kolaydır, bu nedenle vehicle brake drum, spun cast
piston ring, motor vehicle cylinder blocks, slides of machine beds
lerde kullanılır.

25
 DEMİR ÇEŞİTLERİ
• Eğer demir çok hızlı soğutulursa grafit miktarı azalacak perlit ve sementitten oluşan yapı
meydana gelecek.
• Sert sementitin beyaz kristalleri nedeniyle buna da «beyaz dökme demir» denir.
• Beyaz dökme demir sert ve aşınmaya karşı dirençlidir ancak gevrektir.
• Gevrek olması işlenebilirliğini düşürmektedir.
• Beyaz dökme demir sementit miktarının grafite dönüştürülmesi için ısıl işleme maruz
bırakılabilir ki buna da «işlenebilir dökme demir» denir.

 Genel olarak dökme demirler döküldükleri hali ile kullanılabilirler. Yani sıcak veya
soğukta işlemeye (döve, presleme, haddeleme …) elverişli değildirler.
 Alüminyum, nikel, krom ve silikon ile alaşımlandırılabilirler.

26
 Uçakta Kullanılan Genel Alaşımlı Çeliklerin Nitelikleri, Özellikleri ve
Tanımlamaları
SADE KARBONLU ÇELİKLER
Düşük karbonlu çelikler:
Bu çelikler, %0,1 ile % 0,30 oranı arasında karbon içerir ve çok yumuşak ve yumuşak çelikler
olmak üzere iki gruba ayrılır.
Çok yumuşak çelikler; % 0,1 ile % 0,15 arasında karbon içerir ve soğuk şekillendirmeye
elverişlidir.
Yumuşak çelikler; % 0,15 ile % 0,30 oranında karbon içerir. En sert halini en yüksek karbon
içeriğinde sağlar.
Emniyet teli, somun, kablo burçları vs. yapımında kullanılır. Levha formları, ikincil yapısal
parçalar, kelepçelerin yapımında nispeten az gerilme taşıyan parçalarda kullanılır.

27
 Uçakta Kullanılan Genel Alaşımlı Çeliklerin Nitelikleri, Özellikleri ve
Tanımlamaları
Orta karbonlu çelikler:
 Bu çelikler % 0,30 ile % 0,70 oranları arasında karbon içerir.
 Düşük karbonlu çeliklere nazaran daha yüksek karbon oranı ile daha sert ve daha büyük
çekme dayanımına sahiptir. Ayrıca artan karbon oranı ısıl işlemi kolaylaştırır.
 Bu çelikler, karbon oranlarına göre genel dövme çelikleri, mil çelikleri ve aşınmaya dayanıklı
çelikler olmak üzere üç gruba ayrılır:

• Genel dövme çelikleri: % 0,30 ile % 0,35 arasında karbon içerir.

• Mil çelikleri: % 0,35 ile % 0,45 oranları arasında karbon içerir. Mil, tel ve dingil yapımında
kullanılır.
• Aşınmaya dayanıklı çelikler: % 0,45 ile % 0,50 arasında karbon içerir. Ray, ray tekerleği,
silindir ve pres kalıplarının yapımında kullanılır.

28
 Uçakta Kullanılan Genel Alaşımlı Çeliklerin Nitelikleri, Özellikleri ve
Tanımlamaları
Yüksek karbonlu çelikler:
Karbon oranı % 0,70-1,50 arası çeliklerdir.
Isıl işleme tabi tutulduğunda çok sertleşir. Yüksek kesme ve
aşınma mukavemeti gösterir.
Kaynağı ve işlemesi zordur.

•% 0,7-0,8 karbon oranı - çekiç, yay ve kalıp

•% 0,8-0,9 karbon oranı – keski, matkap ucu, punch
•% 0,9-1,1 karbon oranı – kesici uçlar (torna için), matkap uçları
•% 1,1-1,5 karbon oranı – sarmal yay, eğe, bıçaklar, makine
araçları, kesiciler

29
 ALAŞIM ELEMENTLERİNİN ÇELİK YAPILARINA ETKİLERİ
• Maksimum % 2,06 karbon içeren demir karbon alaşımları çelik olarak adlandırılır. Çelikler yalın karbonlu olabileceği gibi,
çeşitli özelliklerin geliştirilebilmesi için bazı alaşım elementleri içerebilirler. Çelik bünyesinde bulunan elementler; istenerek
katılan alaşım elementleri ve bunların yanında uzaklaştırılmak istenen, özelliklere kötü yönde etkili elementlerdir. Çeliklerin
alaşım elementleri ve etkileri şunlardır:

30
ALAŞIM ELEMENTLERİNİN ÇELİK YAPILARINA ETKİLERİ

31
Uçakta Kullanılan Genel Alaşımlı Çeliklerin Nitelikleri, Özellikleri ve
Tanımlamaları

Uçak iniş takımı

32
 Uçakta Kullanılan Genel Alaşımlı Çeliklerin Nitelikleri, Özellikleri ve
Tanımlamaları

• Uçakta kullanılan çelik alaşımları: Havacılıkta yapısal elemanların imalinde

yüksek mukavemet değerleri sayesinde geniş kullanım alanına sahip
vazgeçilmez metallerdir. Ağırlık dezavantajına rağmen uçakların ana
iskeletinin ve iniş takımı dikmelerinin ana elemanlarıdır ancak tali
yapılarda yerini alüminyum alaşımlarına bırakır.

33
 Uçakta Kullanılan Genel Alaşımlı Çeliklerin Nitelikleri, Özellikleri ve
Tanımlamaları

Uçak çeliklerinin tanınması: (The Society of Automotive Engineering) yani kısaca (SAE)
standardına göre her (SAE) kodu 4 veya 5 rakamdan oluşur. Bu rakamlardan birincisi
çeliğin tipini, ikincisi alaşımı oluşturan madenlerin yüzde miktarını ve son iki veya üç
rakamı alaşımda yüzde karbon miktarını ifade eder. Örneğin, SAE standardında 4150
seri numaralarından 4 rakamı karıştırılan esas madenin molibden olduğunu, 1 rakamı
molibdenin yüzde miktarını ve 50 rakamı da bu çelik alaşımında % 0,50 karbon mevcut
olduğunu ifade eder.

10XX Sade karbonlu çelik

34
 Uçakta Kullanılan Genel Alaşımlı Çeliklerin Nitelikleri, Özellikleri ve
Tanımlamaları
Nikel çelikleri:
•Nikelin, demir karbürü (sementiti) grafite dönüştürmesi gibi olumsuz bir özelliği vardır.
•Bu yüzden sadece düşük karbonlu çelikler ile alaşımlandırılır.
•Düşük karbonlu çeliklere az miktarda katılmasıyla kritik soğuma oranını düşürür ve ısıl işlem
esnasında tane büyümesini de yavaşlatarak ince taneli, yüksek çekme dayanımlı ve sert bir çelik
sağlar.
•Uçak montaj parçalarında özellikle, somunlar, cıvatalar, kontrol çubuğu uç bağlantı elemanları
için kullanılır.

35
 Uçakta Kullanılan Genel Alaşımlı Çeliklerin Nitelikleri, Özellikleri ve
Tanımlamaları
Krom çelikleri:
•Krom nikelden farklı olarak demir karbiti (sementiti) grafite dönüştürmediği için orta ve yüksek
karbonlu çelikleri alaşımlandırabilir.
•Çelik yüzeyinde hızlı bir şekilde krom oksit tabakası oluşturabilir.
•Bu da çeliği korozyona karşı korumaktadır.
•Bu nedenle ana avantaj olarak sertlik artışı ve korozyon direnci vurgulanabilir.
•Krom ısıl işlem esnasında tane büyümesini artırarak sert, büyük taneli ve gevrek bir çelik alaşımı
sağlar.
•Alaşımın dayanımını ve tokluğunu azaltır. Bu nedenle az miktarlarda kullanılır.
•Özellikle aşınma direnci aranan makaralı ve bilyalı rulmanlarda kullanılır.

36
 Uçakta Kullanılan Genel Alaşımlı Çeliklerin Nitelikleri, Özellikleri ve
Tanımlamaları
Nikel-Krom çelikleri:
•Paslanmaz çelik ailesi için nikel ile kromun evliliği olarak
nitelendirilebilir.
•Nikel, kromun tane kabalaştıran özelliğini kendi tane incelten özelliği ile
dengeler.
•Bu sayede tokluğu düşürmeden daha yüksek krom oranı yüklenebilir.
•Sonuçta ekstrem şartlarda (basınç ve sıcaklık) dahi yüksek dayanımlı, iyi
süneklikte ve toklukta bir çelik üretilebilmiş olur.
•Ayrıca iyi derecede aşınma ve korozyon direnci sağlanır.
•Gaz türbin bıçaklarında, contaları, roket motorları, nükleer reaktörler,
uzay araçları
Paslanmaz çelikler:
•En az %12 oranında krom içerir.
•Bu sayede çok iyi korozyona direnci vardır.
•Hiç paslanmayacak anlamına gelmemekle beraber yüzeyde çok hızlı
krom-oksit tabakası oluşturduğu için paslanmaz ifadesi kullanılmaktadır.
•Yangın duvarı, manifoldlar ve egzoz kolektör halkaları gibi uçak
parçalarının yapımında kullanılır çünkü bu maden sıcak gaz veya asitlerin
korozyon tesirine karşı dayanıklıdır.
•Paslanmaz çelik lehimlenebildiği gibi kolaylıkla kaynak da olabilir.

Manifold 37
 Uçakta Kullanılan Genel Alaşımlı Çeliklerin Nitelikleri, Özellikleri ve
Tanımlamaları
Nikel-Krom-Molibden çelikleri:
•Molibden çeliğin yüksek sıcaklıklardaki sürünme direncini
artırır.
•Sadece % 0,3 Molibden katkısı ile nikel-krom çeliği ince
taneli ve kararlı karbür formunda olacaktır.
•Çok iyi aşınma dirençli ve yüksek yorulma dayanımına
sahiptir.
•Uçakların ark yanma odaları, türbin kanatçık ve vanaları,
egzoz çıkış kaplamalarında geniş bir uygulama alanına
sahiptir.
Krom-Molibden çelikleri:
•Çok tok ve aşınma dirençlidir. Bu nedenle yüksek gerilme
altındaki yerlerde kullanılır.
•Örnek; iniş takımı ve motor şasesi.
•Çok az miktarda molibden kullanılır. Alaşımda % 0,15-0,25
oranında molibden olmasına karşılık krom oranı % 0,80-1,10
arasındadır.

38
 Uçakta Kullanılan Genel Alaşımlı Çeliklerin Nitelikleri, Özellikleri ve
Tanımlamaları
Manganez çelikleri:
•Manganez çeliğin yapısında gevrekleştirici etkisi olan sülfür
varsa onu dengelemek amacıyla katılır.
•En az % 1 oranında katıldığında çeliğin tokluğunu ve dayanımını
artırır.
•Yüksek basınçla yüzeyi işlendiğinden sert ve aşınmaya karşı
dayanımlı bir yüzey elde edilir.
Tungsten çelikleri:
•Çok yüksek erime sıcaklığı ile alaşımlanmış çeliğin çok yüksek
sıcaklıklarda dahi sertliğini korumasını sağlar.
•Yüksek ısı dayanımı isteyen egzoz, supaplar ve diğer cihazların
yapılmasında kullanılır.
•Çok sert karbürlerin oluşmasını sağlar.

39
 ALAŞIMLI ÇELİKLERİN ISIL İŞLEMLERİ VE UYGULAMALARI
• Isıl işlem, metal malzemeyi belirli bir sıcaklığa ısıtıp bu sıcaklıkta belirli bir süre tuttuktan sonra kontrollü olarak
gereken hızda soğutma işlemidir.

• Malzemeyi oluşturan atomlar, yüksek sıcaklıkta hareketlilik kazanıp yeni konumlara yayıldıklarından ısıl işlemde
amaç, atom hareketlerini kontrol altına alarak malzemeye istenen özellikleri veren mikro yapı kazandırmaktır.

• Bekletme süresinin kısa olması ve bekletme sıcaklığının gerekenden düşük olması mikro yapısal dönüşümlerin
tamamlanmamasına; gereğinden uzun olması ise tane büyümesine, enerji ve zaman kaybının yanı sıra
oksitlenme ve bileşim farklılaşmasına (dekarbürizasyon) neden olur.
• Bu nedenle bekletme kademesinde en uygun sıcaklık ve en uygun bekletme süresinde bekletilmelidir.
• Isıl işlemin son kademesi olan soğutma işleminde, uygun mikro yapıyı elde etmek için uygun ortamda (su, yağ
vb.) soğutma yapılır.
40
41
42
43
 Alaşımlı Çeliğe ait ısıl işlemler

1. Sürekli soğutma ile uygulanan ısıl işlemler:

•Tavlama a) Gerilme giderme tavlaması b) Yumuşatma tavlaması b1)küreleştirme) b2) Tam tavlama
•Normalizasyon
•Temperleme
•Martemperleme
•Sertleştirme

2. İzotermal dönüşüm ile uygulanan ısıl işlemler:

•Ostemperleme
•İzotermal tavlama

44
 Alaşımlı Çeliklerin Isıl İşlemleri ve Uygulamaları

Gerilme giderme tavlaması:

•Uniform olmayan ısıtma soğutma işlemleri (kaynak,
Döküm, sertleştirme), üniform olmayan şekil
değişimi (frezeleme, tornalama vb), esnasında
malzeme içinde artık gerilmeler kalır.
•Bu gerilmeler bozuk yapılı tane yapısı sonucu oluşur.
Bunların giderilmesi gerekmektedir.
•Bunun için malzemeyi re-kristalizasyon sıcaklığına
çıkarmamız gerekir.
•Burada 0,5-1 saat kadar beklettikten sonra bozuk
ferrit yapısı tekrar kristallenir.
•İşlemin başarılı sonuç verebilmesi için soğuma
işleminin yavaş olması gerekir. Aksi taktirde malzeme
içinde yeniden iç gerilmeler oluşur.

45
 Alaşımlı Çeliklerin Isıl İşlemleri ve Uygulamaları

Yumuşatma tavlaması:
•Yumuşatma tavlaması, %C > % 0,4 olan çeliklerde talaşlı işlemeyi, %C < % 0,4 olan çeliklerde soğuk
şekillendirmeyi kolaylaştırmak amacıyla uygulanır.
•Tavlama sıcaklığı çeliğin ötektoid altı veya ötektoid üstü olmasına göre değişir.
•Bu yumuşatma tavlaması ötektoid altı çeliklerde sert perlit tanelerindeki sementit lamellerini
parçalamak, ötektoit üstü çeliklerde ise hem perlit tanelerindeki sementit lamellerini hem de tane
sınırlarındaki 2. sementit ağını parçalamak amacıyla uygulanır.

46
 Alaşımlı Çeliklerin Isıl İşlemleri ve Uygulamaları
Küreleştirme (yumuşatma) tavlaması:
•Ötektoit altı çeliklerde sert perlit tanelerindeki
sementit lamellerini parçalamak amacıyla uygulanır.
•İyi işlenebilirlik için çeliği ötektoit sıcaklığın hemen
altında 15-25 saat bekleterek iyice yumuşatmaktır.
•Fırında soğumaya bırakılır.
•Bu çelikler geniş perlitik yapıya sahiptir.
•Bu çelikleri düşük kritik sıcaklığın hemen altına
ısıttığımızda içerideki sementitte kırılmalar ve
küreleşmeler oluşur.
•Bu sayede işlenmesi daha kolay sünek bir yapı
oluşmuş olur.

47
 Alaşımlı Çeliklerin Isıl İşlemleri ve Uygulamaları
Tam tavlama:
•Ötektoid üstü çeliklerde hem perlit tanelerindeki
sementit lamellerini hem de tane sınırlarındaki 2.
sementit ağını parçalamak amacıyla uygulanır.
•Tavlama sonrası fırında soğumaya bırakılır.

48
 Alaşımlı Çeliklerin Isıl İşlemleri ve Uygulamaları
Normalleştirme:
•Soğuk şekil verme sonrası uzamış tanelerin eski halini alması için,
•Döküm sonrası uniform olmayan içyapıyı düzenlemek,
•Sıcak haddeleme sonrası oluşan bantlı iç yapının giderilmesi,
•Kaynaklı malzemelerin tane büyüklüğü farkının ortadan kaldırılması amaçları için uygulanır.
•İnce taneli yapı, ostenit bölgesinden havada soğutma ile elde edilebilir. Bu sayede ince taneli perlit
oluşturularak dayanım ve tokluk artışı sağlanır.

49
50
 Alaşımlı Çeliklerin Isıl İşlemleri ve Uygulamaları

• Temperleme
Tüm sertleştirme işlemlerinde, parçalar çok sert ve kırılgandır. İstenilen şekilde
kullanılabilmeleri için belirli bir sünekliğe ihtiyaç vardır. Malzeme bu sünekliğe,
sertleştirme işlemi sonrasında kavuşamaz.
Temperleme (Menevişleme), çelik çeşidi ve parçanın ısıl işlemden sonra hangi gaye ile
kullanılacağına bağlı olarak yapılır. Temperleme sıcaklığı, parçanın kimyasal
analizine, gördüğü ısıl işlem şartlarına, sertliğine ve kullanım yerine bağlı olarak
değişir.Gerilim giderme amacıyla kullanılan fırınlar, bu amaç için de kullanılır.
Temperleme 150-750 °C arası değişen sıcaklıklara tekrar ısıtılması ve havada soğutma
operasyonu ile ulaşılır. Temperleme işlemi, malzemenin sertleştirme işleminden
sonra kısa sürede yapılarak çatlama riski ortadan kaldırılmalıdır.

51
Temperleme

• Temperleme sırasında, ısıl aktivasyon ile yarı kararlı martenzit içerisinde sıkışmış
bulunan C atomları kafesi terketmeye başlar ve yapı ince dağılımlı ferrit-
sementitten oluşan daha kararlı bir yapıya dönüşür.
• •Böylece, kafes çarpılması ve dislokasyon yoğunluğu azalır ve yapı yumuşar.
• •Yapıda tavlama sıcaklığına ve süresine bağlı olarak sertlikte azalma yani
yumuşama olur.
• •Bu değişim parametrelerin kontrolü ile kontrol edilebilir. Dolayısıyla çeliğin sertliği
istenilen değerlere ayarlanabilir.
• •Temperleme ile su vererek elde edilen gevrek ve yüksek dayanımlı yapı, daha
düşük dayanımlı ve yüksek toklukta malzemeye dönüştürülebilir.

52
Martemperleme

•Martenzit oluşumu sırasında çatlama ve kırılma risklerini azaltmak amacıyla ostenit

bölgesinden martenzit başlangıç sıcaklığının hemen üzerinde ani olarak soğutulur.
•Bu sıcaklıkta iç ve yüzey sıcaklıkları eşitlenecek ve beynit oluşum sıcaklığına
girmeyecek şekilde bekletilir ve sonra tekrar su verilir.

53
 Temperleme ve Martemperleme Arasındaki Fark

• MARTEMPERLEME ile TEMPERLEME arasında Isıl İşlem birbirine benzemekle

beraber iç yapı ve buna bağlı olarak Mekanik Özellikler farklıdır.
• MARTEMPERLEME: % 100 Martenzit Yapılır ve Beynitik sıcaklık derecesine
çıkmadan ısıtılır. İç yapı da % 100 Martenzit kalır ama Martenzit iğneleri formunu
yumuşatır Sertlik biraz düşer.
• TEMPERLEME: Beynitik sıcaklığa çıkılı biraz beklenir. Martenzit yapının bir kısmı
Beynitik yapıya dönüşür. Yapıda Martenzit ve Beynit bulunur. Yapı sertlikten
kaybeder ancak tokluk kazanır.

54
 Alaşımlı Çeliklerin Isıl İşlemleri ve Uygulamaları

• Sertleştirme

• Sertleştirme çeliklerin daha önceden belirlenmiş sertleştirme sıcaklıklarına kadar

tavlanması, bunun ardından soğutulması ve son olarak da sert yapının istenilen
düzeyde sünek hâle getirilmesi şeklinde yapılır. Dolayısıyla sertleştirme işlemi üç
aşamada yapılır: Tavlama, soğutma, gerginlik giderme.

55
 Alaşımlı Çeliklerin Isıl İşlemleri ve
Uygulamaları
• Yüzey Sertleştirme
Yüzey sertleştirmede sertleştirilecek parçanın tamamı sertleştirme sıcaklığına
yükseltilmeyip yalnız sertleşmesi gereken bölgeler yani parçaların üst yüzeyleri ısıtılır.
Yüzey sertleştirme, yüzeyin kimyasal yapısını değiştirmeden ve yüzeyin kimyasal
yapısını değiştirerek yapılan yüzey sertleştirme olmak üzere iki türlü yapılabilir.

 Yüzeyin kimyasal yapısını değiştirmeden yapılan yüzey sertleştirme: Bu işlem

bünyesinde yeteri oranda karbon bulunan çeliklere yapılır. Özellikle iç yapıları
yumuşak dış yüzeylerinde sertlik istenilen yerlerde uygulanır. Alevle ve indüksiyon
akımıyla olmak üzere iki türlü sertleştirme yapılır.

 Yüzeyin kimyasal yapısını değiştirerek yapılan yüzey sertleştirme: Çeliklerin

sertleştirilmesi için başta gereken karbon oranıdır. Düşük karbonlu çelikler normal
yolla sertleştirilemez. Bu gruptaki çeliklerin karbon oranı 0,20’nin altındadır. Bu
çeliklere karbon emdirerek sertleştirme yapılabilir.

56
 Alaşımlı Çeliklerin Isıl İşlemleri ve
Uygulamaları
• Karbürizasyon (sementasyon) ve karbonitrasyon: Sementasyon ve karbonitrasyon
genel olarak 800–940 °C sıcaklıklarda uygulanan "termokimyasal" işlemlerdir. Bu
işlemler düşük karbonlu bir çelik parçanın yüzey kimyasal bileşimini değiştirir.
Böylece daha sonraki hızlı soğutma, "su verme" işlemiyle "yumuşak/tok" bir
çekirdekle birleşen sert bir "kabuk" meydana gelir. Su verme işlemini normal
olarak bir düşük sıcaklık meneviş / gerilim giderme işlemi takip eder.
Sementasyonda yüzeye kontrollü miktarlarda karbon verilir ve kontrollü bir
derinliğe girinimi sağlanır;
• Karbonitrasyonda ise karbon yanında nitrojen de verilerek yüzey sertleşebilirlik
özelliği arttırılır. Isıl işlemci bu hedefleri sağlamak için kontrollü gaz atmosferleri ve
sıvı tuz (siyanürleme) gibi değişik işlem ortamları kullanır.

57
 Alaşımlı Çeliklerin Isıl İşlemleri ve
Uygulamaları
• Nitrürasyon: Çeliğin yüzeyden azot difüzyonuyla sertleştirilmesi demektir. 590 oC'
nin altındaki sıcaklıkta (500-590 oC) yapılır. Sıcaklık düşük olduğu için deformasyon
etkisi azalır. Yüzeyde kayganlık sağlar. Çeliğin üst yüzeyinde azot atomlarının
meydana getirdiği nitrür katmanının oluşturulma işlemidir. Diğer yüzey
sertleştirme işlemlerinden ayrılan en önemli özelliği yüzeyde sementit kristalleri
yerine bu kristallerden daha sert özelliklere sahip olan nitrür katmanın
oluşturulmasıdır.Bu sebeple sertleşme sonucunda daha iyi netice alınabilir.

58
 Ostemperleme
•Yapının %100 alt beynite
dönüştürülmesi için yapılan ısıl
işlemdir.
•Ostenit sıcaklığına ısıtılan malzeme
martenzit oluşum sıcaklığının
üzerinde bir sıcaklığa su verilir.
•Daha sonra yeterince uzun süre
bekletilerek dengesiz ostenit %100
beynite dönüştürülür.

59
• Not: Karbonlu çeliklerde beynit, sürekli soğutma ile elde edilemez. Beynit elde
etmek için izotermal soğutma gereklidir.

60