Hazırda ölçmə məlumatlarının ötürülməsi üçün rəqəmsal sistemlər daha

geniş yayılmışdır.

Ölçmə cihazları və onların xüsusiyyətləri

Elektrik ölçmələrinin kifayət qədər müxtəlif növ və üsullarının olması çox
sayda fiziki kəmiyyət, onların vaxtında təzahürünün fərqli təbiəti, ölçmə
nəticələrinin dəqiqliyi üçün fərqli tələblər, nəticə əldə etmək üçün müxtəlif
üsullar və s. əlaqədardır.
Ölçmə, araşdırılan fiziki kəmiyyətin dəyərinin ölçü vahidi olaraq qəbul edilən
sabit bir fiziki kəmiyyət ilə müqayisə edilməsini və bu müqayisənin nəticəsini bir
rəqəm şəklində təqdim etməysidir. Bu proseduru həyata keçirmək üçün
müxtəlif əməliyyatlar aparmaq lazım olur: təsvir, müqayisə, ölçü
çevrilməsi, miqyaslaşdırma və s.
Ölçmə təsnifatı
Müəyyən bir ölçülən kəmiyyətin təsviri, məlumat verən bir parametrin
verilmiş ölçüləri ilə bir çıxış siqnalının (yəni, gərginliyin, cərəyanın,
müqavimətin, və s.) yaradılması əməliyyatıdır. Bu əməliyyat ölçmə etalonu
ilə müqayisə yolu ilə həyata keçirilir.
Müqayisə, ölçülən kəmiyyət və onun etalonu arasındakı nisbətin çıxılmaq yolu
ilə həyata keçirilməsidir. Bu əməliyyat bir müqayisə cihazı (komparator)
tərəfindən həyata keçirilir.
Ölçü çevrilməsi, bir ölçmə çeviricisi tərəfindən həyata keçirilən bir giriş
siqnalının bir çıxış siqnalına çevrilməsi əməliyyatıdır.
Ölçmə çeviricilərinin çıxış siqnalları və onların məlumat parametrləri
dövlət alətləri və avtomatlaşdırma avadanlıqları sistemi tərəfindən
unifikasiya edilir. Unifikasiya edilmiş siqnallar sabitdir və gərginlik üçün 0…
10 V və sabit cərəyan üçün 0… 5, 0… 20, 4… 20 mA.
Miqyaslaşdırma, giriş siqnalının miqyaslaşdırıcı çeviricidən istifadə
edərək müəyyən nisbətdə mütənasib olan giriş siqnalına çevrilməsi prosedurudur.

Ölçmənin növləri
Ölçmə növləri müxtəlif meyarlara görə təsnif edilə bilər:
•ölçmə sayına görə (tək və çoxsaylı);
•dəqiqliklə (bərabər və qeyri-bərabər, maksimum əldə edilə bilən dəqiqlik,
nəzarət, texniki);
 • zamanla dəyişmə xarakterinə görə (statik və dinamik);
• ölçmə nəticələrinin təqdim olunması üsulu ilə (mütləq, nisbi);
• ölçmə nəticəsini əldə etmək üsulu ilə (birbaşa və dolayı).
Birbaşa ölçmələr, fiziki bir kəmiyyətin istənilən dəyərinin birbaşa
eksperimental
məlumatlardan əldə edildiyi ölçmələrdir.
Dolayı ölçmələr, müəyyən miqdarla funksional əlaqəli digər kəmiyyətlərin
birbaşa ölçmələrinin nəticələrinə əsasən ölçülən fiziki kəmiyyətin
müəyyənləşdirilməsidir. Dolayı ölçmələr 2 yerə bölünür:
1. toplu ölçmələrə.
2. birgə ölçmələrə.
Toplu ölçmələr, bu miqdarları müxtəlif birləşmələrdə ölçməklə əldə
edilən tənliklər sistemini həll etməklə istənilən dəyərlərin təyin olunduğu
eyni adlı bir neçə kəmiyyətin eyni vaxtda ölçülməsidir.
Birgə ölçmələr, aralarındakı əlaqəni təyin etmək üçün eyni vaxtda həyata
keçirilən eyni adlı olmayan bir neçə ölçmədir. Kəmiyyətlərin ədədi
qiymətləri tənliklər sistemi həll edilərək də tapılır. Bu vəziyyətdə tənliklərin
sayı ən azı axtarılan dəyərlərin sayı olmalıdır.
Ölçmə metodları
Ölçmə metodu, həyata keçirilmiş ölçmə prinsipinə uyğun olaraq ölçülmüş
fiziki
kəmiyyəti etalon vahidi ilə müqayisə etmək texnikası və ya bir sıra texnikalardır.
Ölçmə metodları aşağıdakı meyarlara görə təsnif edilir:
•ölçmələrin əsasında dayanan fiziki prinsipə görə (elektrik, mexaniki, maqnit,
optik və s.);
•vasitə ilə ölçü obyekti arasındakı qarşılıqlı əlaqə dərəcəsinə görə (kontaktlı,
kontaktsız);
• vasitə və ölçü obyekti arasında qarşılıqlı əlaqə rejimi ilə (statik, dinamik);
• ölçmə siqnallarının növünə görə (analoq, rəqəmsal);
•ölçülmüş kəmiyyətin ölçü ilə müqayisəsinin təşkili (birbaşa qiymətləndirmə,
etalonla ilə müqayisə);
Birbaşa qiymətləndirmə, metodu bir kəmiyyətin qiymətinin birbaşa bir
ölçmə
vasitəsi ilə oxunuşundan təyin olunduğu bir ölçmə metodudur.
Müqayisə metodu, ölçülən kəmiyyətin etalon ilə müqayisə edildiyi
ölçü metodudur.
Bu metodlar diferensial, sıfır, əvəzetmə və tarazlıq olaraq təsnif edilir.
 Diferensial metod (fərq), ölçülən kəmiyyətin ölçülmüş dəyərdən bir
qədər fərqlənən bir etalonla müqayisə edildiyi bir ölçmə metodudur.
 Sıfır ölçmə metodu, diferensial metoddan fərqliliklərin sıfıra
çatdırılması
ilə fərqlənir.
 Əvəzetmə ölçmə metodunda ölçülən kəmiyyət fiziki kəmiyyətin
məlum dəyəri olan bir ölçü ilə əvəz olunur.
 Tarazlıq metodu işarələrin və ya dövri siqnalların istinad siqnalları ilə
üst- üstə düşməsinə əsaslanır.

Ölçü Vasitələrinin təsnifatı

Ölçmə vasitəsi, ölçmələr üçün nəzərdə tutulmuş, normallaşdırılmış
metroloji xüsusiyyətlərə malik olan, ölçüsü müəyyən bir müddət ərzində dəyişməz
(müəyyən edilmiş səhv daxilində) olduğu qəbul edilən fiziki kəmiyyət vahidinin
təsviri və ya saxlanılması üçün nəzərdə tutulmuş bir texniki vasitədir.
Bu ölçü vahidinin sabit ölçüdə saxlama qabiliyyəti olan ölçü
vasitələrinin mahiyyətini açır.
Ölçmə vasitələri təyinatından və metroloji funksiyalarından asılı olaraq
təsnif edilir:
• etalon və işçi;
• əsas və köməkçi;
• elektrik və qeyri-elektrik;
• standartlaşdırılmış və standartlaşdırılmamışdır.
Təyinatına görə ölçmə vasitələri aşağıdakılara bölünür:
• etalonlar;
•Ölçmə çeviriciləri;
• ölçü cihazları;
• ölçü qurğuları;
• ölçü sistemləri
Ölçü etalonları ölçü vahidini saxlamaq üçün hazırlanmışdır:
• birqiymətli;
• çoxqiymətli;
 •etalon dəsti(mağazalar).
Ölçmə çeviriciləri müşahidəçi tərəfindən birbaşa qavranılması mümkün
olmayan formada ölçmə məlumatlarını almaq üçün nəzərdə tutulmuşdur.
Çeviricilər çevrilmənin təbiətinə görə aşağıdakı növləri fərqlənir:
• elektrik kəmiyyətlərini elektrikə (şuntlar, gərginlik bölücülər,
ölçü
transformatorları, ölçü gücləndiriciləri);
•maqnit kəmiyyətləri elektrik enerjisinə (ölçü dolaqları, ferrozondlar,
Hall effektindəki çeviricilər, Gauss, superkeçiricilik və s.);
•qeyri-elektrik kəmiyyətlərin elektrikə (rezistiv, induktiv, tutumlu, generator və
s.)
Funksional tətbiqinə görə aşağıdakılara bölünür:
• ilkin;
• Aralıq;
• miqyas;
• ötürücü.
Ölçmə cihazları ölçmə məlumatlarını müşahidəçi tərəfindən birbaşa
qavranılması
üçün əlverişli bir formada təqdim etmək üçün hazırlanmış ölçü cihazlarıdır.
Ölçmə cihazları bunlardır:
• analoq, rəqəmsal;
• göstərmək, siqnal vermək, qeyd etmək;
• cari dəyər, inteqrasiya, ümumiləşdirmə;
• panel lövhə, portativ, stasionar;
• adi, nəmə, qaza, tozdan qorunan, germetik, partlamağa davamlı və s.
Ölçmə qurğuları, bir və ya daha çox fiziki miqdarın ölçülməsi üçün
hazırlanmış və bir yerdə yerləşən, funksional olaraq birləşdirilmiş ölçülər, ölçmə
cihazları və çeviricilər və əlavə cihazlardır.
Bunlar, məsələn, istinad və kalibrləmə qurğuları, ölçmə maşınlarıdır
(materialların müqavimət göstəricilərini ölçmək üçün, materialların maqnit
xüsusiyyətlərini ölçmək üçün və s.).
Ölçmə sistemləri, funksional olaraq birləşdirilmiş ölçü alətlərinin,
məlumat ötürmə vasitələrinin və digər texniki vasitələrin məcmusudur.
 Ölçü vasitələrinin əsas xüsusiyyətləri
Bütün ölçü vasitələri, onları bir-biri ilə müqayisə etməyə imkan verən
ümumi xüsusiyyətlərə malikdir:
•metroloji,
• texniki,
• işçi,
• məlumat.
Müəyyən növ ölçü vasitələri müvafiq normativ və texniki sənədlərdə əks olunan
öz spesifik xüsusiyyətlərinə malikdir. Onların bu xüsusiyyətlərini
müəyyənləşdirmək, qiymətləndirək və müqayisə etməyi bacarmaq çox vacibdir.
Ölçmə cihazlarının metroloji xüsusiyyətləri:
• həssaslıq;
• həssaslıq həddi;
• bölgünün dəyəri;
• ölçü aralığı (tam, işçi);
•ölçmə çevrilməsinin tənliyi (çevrilmənin statik xarakteristikası,
nominal transformasiya funksiyası);
• xəta (mütləq, nisbi, azaldılmış, əlavə);
• göstəricilərin dəyişməsi;
• cəldlilik - bir ölçməyə sərf olunan zaman.
Dinamik xüsusiyyətlər, yəni, ölçü cihazının elementlərinin ətalet
xüsusiyyətləridir. Bunlara ölçmə vasitəsinin işini, keçici və impuls
funksiyalarını, amplituda və faz xüsusiyyətlərini təsvir edən diferensial tənliklər
daxildir.
Standartlaşdırılmış metroloji xüsusiyyətlər - müəyyən bir ölçü aləti üçün
normativ sənədlərlə müəyyən edilmiş metroloji xüsusiyyətlərin məcmusudur.
Ölçmə vasitələrinin istismarı zamanı metroloji xüsusiyyətlərə əlavə
olaraq metroloji olmayan xüsusiyyətlər də vacibdir: etibarlılıq göstəriciləri,
elektrik gücü, izolyasiya müqaviməti, iqlim və mexaniki təsirlərə qarşı
müqavimət, iş rejimi qurma vaxtı və s.
Ölçmə alətinin etibarlılığı, cihazın müəyyən bir müddət ərzində
istismar xüsusiyyətlərini qoruya bilmə qabiliyyətidir.
Etibarlılıq üçün əsas meyarlar aşağıdakılardır:
 • müəyyən bir müddət ərzində arızasız işləmə ehtimalı;
• uğursuzluğun intensivliyi;
• arızasız əməliyyatın orta müddəti.
Bir cihaz seçərkən ağağıdakılar nəzərə almalıdır: səmərəlilik, enerji
istehlakı,
servis qabiliyyəti, davamlılıq.
Ölçmə Xətaları
Fiziki kəmiyyətin ölçülməsinin nəticələri yalnız təxmini bir qiymət verir.
Ölçmə nəticəsinin ölçülmüş dəyərin həqiqi qiymətindən kənarlaşmasına
ölçmə xətası deyilir. Mütləq və nisbi ölçü səhvlərini ayırd edin.
Mütləq ölçmə xətası, ölçmə nəticəsi Ax ilə ölçülən A dəyərinin həqiqi
dəyəri
arasındakı fərqə bərabərdir:

Nisbi ölçmə xətası, mütləq ölçmə səhvinin ölçülən kəmiyyətin həqiqi

qiymətinə nisbətinin faizlə ifadə olunan qiymətidir:

Ölçülən kəmiyyətin həqiqi dəyəri bilinmədiyi üçün həqiqi dəyər əvəzinə,

təcrübi olaraq tapılan və əvəzinə istifadə edilə bilən həqiqi dəyərə o qədər
yaxın olan ölçülən kəmiyyətin dəyəri kimi başa düşülən həqiqi dəyər deyilir.
Bu səbəbdən praktikada ölçmə səhvinin dəyəri yalnız təxminən qiymətləndirilə
bilər.
Ölçmə nəticəsi həqiqi dəyərdən çox olduqda xətalar müsbət hesab
olunur. Ölçülmüş kəmiyyətin həqiqi dəyərini əldə etmək üçün bəzi hallarda
düzəlişlər tətbiq edilərək ölçü alətlərinin xətaları nəzərə alınır. Düzəliş əks
işarəsi ilə alınan mütləq səhvdir.
Ölçmə xətaları sistematik və təsadüfi komponentlərə malikdir, bunlara
sistematik və təsadüfi səhvlər də deyilir.
Sistematik xətalar, eyni dəyərdə təkrar ölçmə aparıldıqda sabit qalan və
ya müntəzəm olaraq dəyişən səhvlər kimi başa düşülür. Sistematik xətalar
müvafiq düzəlişlər edilməklə müəyyən edilə və aradan qaldırıla bilər. Sistematik
xətaların nümunəsi cihaz kalibrləmə xətasıdır, yəni cihaz miqyasında
qeyd olunan bölgülərin mövqeyindəki xətalardır. Xarici amillərin
(məsələn, temperaturun dəyişməsi, qida gərginliyi) ölçü alətlərinə təsiri də
sistematik səhvlərə səbəb olur.
Təsadüfi xətalar, eyni miqdarda təkrar ölçmə aparıldıqda təsadüfi dəyişən
xətalara deyilir. Təsadüfi xətaları təcrübi olaraq istisna etmək olmaz. Bunlar
təsadüfi
xarakterli səbəblərin, məsələn, ölçü alətlərinin dayaqlarındakı səhv və
ya sürtünmənin ölçülmə nəticəsinə təsirindən qaynaqlanır.
Təsadüfi xətaların ölçmə nəticəsinə təsirinin azaldılması eyni şərtlərdə
kəmiyyətin çox ölçülməsi ilə əldə edilir. Sistematik səhvlərin sıfıra yaxın
olduğunu düşünsək, bir sıra ölçmələrə əsaslanan ölçülmüş dəyərə aid edilə
bilən ən etibarlı dəyər, alınan dəyərlərin riyazi ortalamasıdır.

burada — müxtəlif ölçmələrin nəticəsi; n —ğlçmələrin

sayıdır.
Ölçmə xətaları
Ölçülən kəmiyyətin zamana görə dəyişməsindən asılı olaraq ölçü
vasitələrinin aşağıdakı səhvləri fərqlənir:
 statik xəta - zaman kəsiyində sabit qalan bir xətadır;
 dinamik xəta - dinamik rejimdəki xəta (yəni ölçülən kəmiyyət
zamanla dəyişdikdə) və müəyyən bir zamanda ölçülmüş statik xəta
arasındakı fərq.
Xətaların baş vermə şərtlərindən asılı olaraq onlar fərqlənir:
Əsas xəta, normal şəraitdə istifadə olunan ölçmə cihazlarının səhvidir,
yəni normal vəziyyətdə, ətraf temperaturu 20+ 5 ° С, xarici elektrik və
maqnit sahələrinin olmaması və s.;
Əlavə xəta, təsir edən miqdarlardan birinin dəyərinin normal
dəyərdən kənarlaşması nəticəsində yaranan ölçü vasitələrinin xətası kimi başa
düşülən bir xətadır. Başqa sözlə, bu, iş şəraiti normadan kənara çıxdıqda
ortaya çıxan bir xətadır.
Etalonların və elektrik ölçmə cihazlarının statik səhvlərini nəzərdən keçirək.
Ölçmə xətası, Hər bir etalonun nominal dəyəri var, demək olar ki, həmişə
onun özündə xüsusi bir yazı ilə göstərilir. Etalon istehsal edilərkən ölçünün
nominal və həqiqi qiymətlərinin bərabərliyini təmin etmək praktik olaraq
mümkün deyil. Onun nominal və həqiqi dəyərləri arasındakı fərq ölçünün mütləq
xətası adlanır.
Elektrik ölçmə cihazlarının xətaları, Ölçü vasitələrinin səhvlərini ifadə
etmək metoduna görə, mütləq, nisbi və gətirilmiş xətaları ayırırlar.
Cihazın mütləq xətası, cihazın oxunması ilə ölçülmüş dəyərin h dəyəri ilə
x
arasındakı fərqdir, yəni.

Cihazın nisb xətası, mütləq səhvin ölçülmüş dəyərin həqiqi dəyərinə

nisbətidir. Adətən faizlə ifadə olunan nisbi xəta:
Ölçülmüş kəmiyyətin həqiqi qiymətinin bilinməməsi səbəbi ilə
xətaları qiymətləndirərkən bunun yerinə "həqiqi qiymət" anlayışından istifadə
edilməlidir.

Sıfır nöqtəli cihazlar üçün ölçmə aralığının son bölgü nöqtəsi onun
diapozonunun təyin edir. İki tərəfli vcihazlar üçün, yəni sıfırın hər iki tərəfində
yerləşən miqyas işarələri olan cihazlar üçün , ölçmə diapozony onun son
dəyərinin cəbri cəminə bərabərdir.
Həqiqi cihazlarda mütləq xətanın ölçülən x-dan asılılığı təsadüfi xəta və
təsir göstərən kəmiyyətlərin təsiri nəticəsində və qocalma səbəbi ilə
cihazların xüsusiyyətlərində dəyişiklik olması səbəbindən müəyyən bir qeyri-
müəyyənlik zolağı ilə təmsil edilə bilər.
Dövlət standartlarına uyğun olaraq cihazlara müəyyən bir dəqiqlik sinfi
verilir. Dəqiqlik sinfi, icazə verilən əsas və əlavə xətaların hədləri ilə
təyin olunan cihazın ümumiləşdirilmiş bir xüsusiyyətidir.
Hər hansı bir cihaz üçün xarici faktorların təsirindən oxunuşda icazə
verilən dəyişikliklərin hüdudları, müəyyən növ cihazlar üçün standartlara
uyğun olaraq dəqiqlik sinifindən asılı olaraq təyin edilir. Dəqiqlik sinfi bir
ədəd və ya kəsr şəklində ifadə edilə bilər.

Лекция №2. Sabit gərginliyin və cərəyanın ölçülməsi. Maqnit elektrik

ölçmə mexanizmləri. Sabit gərginlik və cərəyan qiymətinin ölçülməsi.

Elektrik ölçüləri haqqında ümumi məlumat

Bildiyimiz kimi elektrik ölçmələri xalq təsərüfatının müxtəlif sahələrində,
elmi tədqiqatların aparılmasında və digər sahələrdə müstəsna rol oynayır. Müasir
sənaye obyektlərində çoxlu sayda elektrik ölçü cihazlarından istifadə olunur ki,
onlar da öz növbəsində müasir maşın və aparatların və istehsal prosseslərinin
işinin idarə edilməsində böyük rol oynayır.
Ölçmə insanın idrak fəaliyyətinə aiddir. Ölçü nəticəsi olaraq əşyalar deyil,
onların xassələridir. Ölçü dedikdə biz müəyyən X fiziki kəmiyyətinin onun M
ölçüsü(və ya ölçü etalonu) ilə müqayisəsi nəzərdə tutulur ki, ölçü nəticəsi
olaraq N ədədi alınır;
X=N M ,
Burada N-ölçüsüz ədəd, X və M eyni ölçülü kəmiyyətlərdir.

Ölçünü aparmaq üçün ölçü vasitələri tələb olunur ki, onlara aşağıdakılar aiddir:
 Ölçü və ya ölçü etalonları;
 Ölçü cihazları;
 Ölçü çeviriciləri.

Ölçü və ya ölçü etalonları – fiziki kəmiyyətin konkret və ədədi ifadəsinin

ifadə etmək üçün istifadə edilən texniki vasitələrdir.
Ölçü cihazları – bilavasitə ölçü prossesini yerinə yetirmək üçün istifadə
olunan texniki vasitələrdir(voltmetrlər, ampermetrlər, ommetrlər və s).
Ölçü çeviriciləri – istifadə edilən ölçü cihazlarının imkanlarını artırmağa
imkan
verən texniki vasitələrdir.

Oynadıqları rola görə ölçü vasitələri 2 kateqoriyaya bölünürlər:

 İşçi ölçü vasitələri;
 Etalon ölçü vasitələri.
İşçi ölçü vasitələri - istehsal və labaratoriya şəraitində iştirak edilən vasitələrdir.
Etalon ölçü vasitələri – labaratoriya ölçü vasitələrinin qraudirovka və
periodik yoxlamalar üçün istifadə olunan işçi ölçü texniki vasitələridir.

Ölçmə Mexanizmi
Ölçmə mexanizmi — işarəcinin(göstərici əqrəbin, işıq nöqtəsinin və s.)
tələb olunan yerdəyişməsinin təmin edən ölçü vasitələrinin məcmusudur.
Elektrik ölçmə mexanizmlərinin müxtəlif növləri vardır. Bunlar aşağıdakılardır:
 Maqnitoelektrik mexanizm;
 Elektromaqnit mexanizm;
 Elektrodinamik mexanizm;
 Elektrostatik mexanizm;
 Ferrodinamik mexanizm;
 İnduksion mexanizm;
 Vibrasion(dilli) mexanizm;
 Bimetalik mexanizm;
  Maqnitodinamik mexanizm
Maqnetoelektrik mexanizm silindrik sabit maqnit və maqnit
dövrəsindən ibarətdir. Sabit maqnit nüvəsi ilə maqnit dövrəsi arasındakı
iş boşluğunda maqnit induksiyalı vahid radial maqnit sahəsi əmələ gəlir.

Nazik izolyasiya edilmiş naqildən hazırlanmış hərəkətli bir dolaq iş

boşluğuna yerləşdirilir və oxlara bərkidilir. Sargının ucları dolağın yaylarına
elektriki bağlıdır. Dolaqda cərəyan olduqda, onun hər iki tərəfinə qüvvələr
təsir edir ki, onun sayəsində axan cərəyana mütənasib bir fırlanma momenti
yaradır(Amper qanununa görə), dolaq çərçivəsi dönəndə cərəyan təmin edən
bərkidicilər və ya yaylar tərəfindən yaradılan mexaniki M əks moment ilə
balanslaşdırılır. M. və. m. yüksək dəqiqliyə və həssaslığa malikdir (mexanizmin
dizaynından asılı olaraq çərçivənin maksimum ölçmə cərəyanı, bir neçə
μA-dan onlarla mA-a qədər dəyişir), çevrilmənin xəttiliyi (M. və. m
cihazlarının şkalası bərabər paylanmışdır), ətraf temperaturunun dəyişməsinə
ətraf mühitə və xarici maqnit sahələrinə aşağı həssaslıqa malikdir.

Şek. Maqnetoelektrik sistemin cihazı:

1 - daimi maqnit; 2 - dirək parçaları; 3 - sabit nüvə; 4 - dolaq; 5, 6 - yarım
millər; 7, 8 - bulaqlar; 9 - ox; 10 - balans çəkisi.
M. Və m cihazlarının oxunun əqrəbinin əyilmə istiqaməti çərçivədəki
cərəyanın istiqamətindən asılıdır, buna görə də M. və. m. Alternativ
(dəyişən) cərəyanın birbaşa ölçülməsi üçün əlverişsizdir (ox sıfıra yaxın
titrəyəcək) və buna görə sabit cərəyanı ölçərkən onun qoşulma polyarlığına fikir
vermək lazımdır.

B –maqnit induksiyası
S - çərçivənin sahəsi
W – dolaqda sarğıların sayı
K – yayın sərtliyi
a – dönmə bucağı
Elektromaqnit mexanizmi hərəkətsiz bir dolaqdan və ox üzərində
bərkidilmiş yumşaq maqnit materialının hərəkətli bir lövhəsindən ibarətdir.
Dolaqda bir cərəyan varsa, ferromaqnit lövhəni maqnitləşdirən bir maqnit
sahəsi yaranır
dolağın və onu
daxilinə çəkir. Nəticədə dönmə momenti cərəyanın kvadratı
mütənasibdir. Çox vaxt ilə
şkalanı xəttiləşdirirlər. ferromaqnit lövhənin formasını seçməklə
kvadratik
Elektrodinamik mexanizm stasionar(hərəkətsiz) və hərəkətli bir
dolaqlardan, porşen və kameradan ibarətdir. Hərəkət edən dolaq, stasionar
dolağın iki hissəsi daxilində bir ox ətrafında dönə bilər. Dolaqlarda cərəyanlar
olduqda, hərəkət edən dolağın sabit bir ox ilə döndərməyə meyl edən
elektromaqnit qarşılıqlı qüvvələri yaranır. Nəticədə dönmə momenti yaranır.
Sinusoidal cərəyanlarda, elektrodinamik ölçmə mexanizminin dolağı,
dolaqlardakı cərəyanların təsiredici qiymətlərinin və onların arasındakı faza
sürüşməsinin kosinusu ilə mütənasibdir.
Elektrostatik mexanizm, elektrod kimi fəaliyyət göstərən iki (və ya daha
çox) izolyasiya edilmiş metal lövhələrdən ibarətdir. Göstərici əqrəb
mütəhərrik(hərəkət edən) lövhə ilə oxa birləşdirilir və lövhələr arasında
elektrik sahəsi
dönür. yarandıqda
Lövhələr arasında sabit cərəyan edildikdə dönmə momenti
tətbiq lövhələrdəki zərrəciklərin yükü ilə bu olur, dəyişən
mütənasib edildikdə onun təsir edici qiymətnə cərəyan tətbiq
uyğun dönür.
mexanizminin işləmə
Ferrodinamik mexanizm, ferrodinamik ölçmə prinsipi mütəhərrik
elektrodinamik mexanizmlərdki
cərəyanların yaratdığı kimi statik
iki maqnit selinin dolaqlardan
qarşılıqlı axan
induksiyasına
və
əsaslanır. Ferrodinamik mexanizmlər elektrodinamik mexanizmlərdən onunla
fərqlənir ki, statik dolaq maqnit kimi yumşaq bir materialdan hazırlanmış
maqnit nüvəsinə malikdir, nəticədə maqnit axını və dönmə momenti əhəmiyyətli
dərəcədə artır.
İndüksiya mexanizmi, dolaqlı iki stasionar maqnit dövrəsindən, oxa
quraşdırılmış hərəkətli alüminium diskdən və sabit bir maqnitdən
ibarətdir. Dolaqlardakı sinusoidal cərəyanlar və diskə nüfuz edən maqnit selləri
fəzada faza sürüşməsinə malikdir. Bu şərtlər altında, diskin içərisində qaçma
maqnit sahəsi meydana gəlir. Maqnit bir əyləc momentini yaratmaq üçündür.
Dönmə momentinin orta qiyməti, bu iki dolaqdakı cərəyanların və onla
arasındakı fazalar fərqinin sinusu hasilinə mütənasibdir. İndüksiya
mexanizmləri əsasən elektrik sayğaclarında istifadə olunur.
Vibrasiya(dil) mexanizmi, dəyişən maqnit və ya elektrik sahəsinə
məruz qaldıqda rezonans vibrasiyasına gətirilən sabit bir şəkildə bərkidilmiş
bir neçə elastik elementlərdən (lövhələr, dillər) ibarətdir.
Bimetalik mexanizm, bimetalik elementin(temperaturun
qaynaqlana dəyişməsindən müxtəlif istilik genişlənmə dərəcələrinə malik
n materiallardan deformasiyasına əsaslanan mexanizmdir ki, onun
cərəyanın birbaşa
hazırlanmış) və ya dolayı
fəaliyyəti ölçməelementin qızdırılmasına
əsaslanır.
Maqnito dinamik mexanizm, indikasiya cihazı və bir dolaqlı
maqnit dövrəsindən ibarət olan bir mexanizmdir. İndikator kimi içi boş 2 silindr
istifadə edilir.
Sabit və Dəyişən cərəyanın ölçülməsi
Ölçmə cihazı, müəyyən edilmiş bir diapozonda ölçüləcək fiziki
kəmiyyətin qiymətini əldə etmək üçün hazırlanmış bir ölçü
cihazıdır(vasitəsidir). Çox vaxt Ölçmə Cihazı operator tərəfindən birbaşa
qavrana bilən formada bir məlumat ölçmə siqnalı yaratmaq üçün istifadə edilən
bir lçü alətidir.
Elektrik ölçmə cihazı - müxtəlif elektrik kəmiyyətlərinin miqdarını ölçmək
üçün istifadə olunan sinif cihazlarıdır. Elektrik ölçmə cihazları qrupuna
həqiqi ölçü cihazlarından başqa digər ölçü cihazları - etalonlar, çeviricilər,
kompleks qurğular da daxildir.

Elektrik ölçmə cihazları enerji, rabitə, sənaye, nəqliyyat, elmi tədqiqat, tibb
və gündəlik həyatda geniş istifadə olunur. Qeyri elektrik kəmiyyətləri
ölçmək sensorlardan istifadə olunur ki, onlar müxtəlif çeviricilərdən
istifadə edərək ölçüləcək parametri ona uyğun elektrik siqnalına çevrilir.
Çeviricilərdən istifadə edilməsi müxtəlif qeyri-xətti elektrik fiziki
kəmiyyətlərinin ölçülməsi diapozonunu genişləndirir.

Elektrik ölçü cihazlarının təsnifatı

Elektrik ölçmə cihazlarının təsnifatı üçün ən vacib xüsusiyyət ölçülən və ya
əks olunan fiziki kəmiyyətlərdir ki, buna uyğun olaraq cihazlar bir sıra
növlərə bölünür:
 Ampermetrlər — elektrik cərəyanının şiddətinin ölçür;
 Voltmetrlər — elektrik gərginliyin ölçür;
 Ommetrlər — elektrik müqavimətini ölçür;
 Multimetrlər(və ya tester, avometr) — kombinə olunmuş cihazlardır
  Tezlikölçən — elektrik cərəyanının rəqslərinin tezliyini ölçür;
 Müqavimət mağazası — для воспроизведения заданных сопротивлений;
 Vatmetr və Varmetrlər — elektrik cərəyanının gücünü ölçür;
 Elektrik sayğacı — sərf olunan elektrik energisinin ölçür
 Və s növlər

Bundan əlavə, digər meyarlara əsaslanan təsnifatlar vardır:

• təyinatına görə - ölçü cihazları, ölçülər, ölçmə çeviriciləri, ölçü qurğuları
və sistemləri, köməkçi cihazlar;
• ölçmə nəticələrini təqdimetmə üsulu ilə - göstərmək və qeyd etmək (kağız
və ya lentdə, çap şəkillərində və ya elektron formada bir qrafik şəklində);
• ölçmə metodu ilə - birbaşa qiymətləndirmə cihazları və müqayisə cihazları;
• tətbiq və dizayn metoduna görə - panel lövhə (lövhədə və ya
paneldə sabitlənmiş), portativ və stasionar;
• Fəaliyyət prinsipinə görə təsnifat.
Axırıncı, öz növbəsində, aşağıdakıları bölünür:
• elektromexanik
• maqnitoelektrik;
• elektromaqnit;
• elektrodinamik;
• elektrostatik;
• ferrodinamik;
• induksiya;
• maqnetodinamik;
• elektron;
• termoelektrik;
• elektrokimyəvi.

Gərginliyin ölçülməsi
Voltmetr (volt + yunan μετρεω "ölçürəm") elektrik dövrələrində gərginliyi və
ya Elektrik Hərəkət Qüvvəsini(EHQ) təyin etmək üçün birbaşa oxunan bir
elektrik ölçmə cihazıdır. Yük və ya güc mənbəyinə paralel olaraq qoşulur.
Voltmetrlərin əsas xüsusiyyətləri aşağıdakılardır:
•Gərginlik ölçmə diapozonu
• İcazə verilən xəta və ya dəqiqlik sinfi
•İşləmə tezliyi diapozonu
Voltmetrlərin xüsusi adları:
•Nanovoltmetr - çox aşağı gərginliyi (1mkV-dan az) ölçmə
qabiliyyətinə malik voltmetr
•Mikrovoltmetr - çox aşağı gərginliyi (1mV-dən az) ölçmə qabiliyyətinə
malik voltmetr
• Millivoltmetr - aşağı gərginliyi ölçmək üçün voltmetr (vahid - yüz millivolt)
• Kilovoltmetr - yüksək gərginliyi (1 kV-dan yuxarı) ölçmək üçün bir voltmetr
• Vectormeter - faza həssas voltmetr

Voltmetrlərin Təsnifatı
Əməliyyat prinsipinə görə voltmetrlər aşağıdakılara
bölünür:
• elektromexanik - maqnitoelektrik, elektromaqnit, elektrodinamik, elektrostatik,
düzləndirici, termoelektrik;
•elektron - analoq və rəqəmsal
Təyinatına görə:
• sabit cərəyan;
• dəyişən cərəyan;
• impuls;
• faza həssas;
• selektiv;
• universal
Dizaynına və tətbiq üsuluna
görə:
• panel lövhəsi;
• portativ;
• stasionar
İdeal voltmetr sonsuz yüksək daxili müqavimət göstərməlidir. Buna görə də, real
voltmetrdə daxili müqavimət nə qədər yüksəkdirsə, cihaz ölçülən obyektə o
qədər az təsir göstərir və nəticədə dəqiqlik nə qədər yüksək olarsa və tətbiq
sahəsi də o qədər müxtəlifdir.

Analoq Elektromexanik Voltmetrlər

Elektromexanik voltmetr cihazı: şuntlar, qövs şəkilli sabit maqnit və
lövbərə qoşulmuş əqrəb
• Maqnitoelektrik, elektromaqnit, elektrodinamik və elektrostatik
voltmetrlər göstərici cihazlarla uyğun tip ölçmə mexanizmləridir.
Ölçmə həddini artırmaq üçün ardıcıl olaraq birləşdirilən əlavə
müqavimətlərdən istifadə olunur. Analoq voltmetrinin texniki
xüsusiyyətləri əsasən maqnitelektrik ölçmə cihazının həssaslığı ilə
müəyyən edilir. Ümumi ölçmə cərəyanı həddi nə qədər az olarsa, bir
o qədər yüksək müqavimət göstərən əlavə müqavimətlər istifadə
edilə bilər. Bu, voltmetrin giriş müqavimətinin daha yüksək olacağı
deməkdir. Buna baxmayaraq, 50 µA (ümumi dəyərlər 50..200 µA)
olan ümumi
ölçü həddindəbir ölçmə
20 cərəyanıV həddihəddində
kOhm, olan bir mikroammetr
200 istifadə
kOhm).
edərkən
10 də voltmetrin giriş müqavimətiBu,
müqavimətli yalnız 20 kOhm
yüksək / V (1 V
ölçü səhvlərinə
dövrələrdə böyük səbəb olur (nəticələr
olmayan superheterodin radio qəbuledicisinə bənzəyir. Ölçmə antenaları olan
bir
dəstdə selektiv voltmetr bir ölçü qəbuledicisi kimi istifadə edilə bilər.

Elektrik Cərəyanının ölçülməsi

Ampermetr (amperlərdən + μετρέω "ölçürəm") amperlərdə cərəyan
şiddətini ölçmək üçün bir cihazdır. Ampermetrlərin miqyası cihazın ölçü
sərhədlərinə uyğun olaraq mikroamperlərdə, milliamperlərdə, amperlərdə və
ya kiloamperlərdə kalibrlənir.
Ampermetr elektrik cərəyanına cərəyanın ölçülən hissəsi ilə ardıcıl olaraq qoşulur.

Buna görə ampermetrin daxili müqaviməti nə qədər az olsa (ideal olaraq

0), cihazın tədqiq olunan obyektə təsiri o qədər az olacaq və ölçmə dəqiqliyi o
qədər yüksək olacaqdır. Ölçmə həddini artırmaq üçün ampermetr bir şunt
(AC və DC dövrələri üçün), bir cərəyan transformatoru (yalnız AC dövrələri
üçün) və ya bir maqnit gücləndirici (DC dövrələri üçün) ilə təchiz edilmişdir.
Ampermetrdən bir voltmetr kimi istifadə etməyə çalışmaq çox təhlükəlidir
(birbaşa enerji mənbəyinə qoşun): bu, qısa bir dövrə gətirib çıxaracaqdır.
Texnologiyada ampermetrlər təyinatından asılı olaraq fərqli bölmə dəyərləri ilə
istifadə olunur.
Daha əvvəl də qeyd edildiyi kimi, elektrik dövrəsində, ampermetr yüklə
ardıcıl olaraq və yüksək cərəyanlarda - bir cərəyan transformatoru, maqnit
gücləndirici və ya şuntla bağlanır. Axımları ölçmək üçün millivoltmetr və
kalibrlənmiş şunt da istifadə edilə bilər (şuntların əsas cərəyanları standart
aralıqdan seçilə bilər, ikincil gərginlik standartlaşdırılır - ən çox 75 mV).
Yüksək gərginliklərdə (1000 V-dən yuxarı) cərəyan transformatorları
ampermetrlərin galvanik izolyasiyası üçün
alternativ cərəyan dövrələrində və maqnit gücləndiricilər də birbaşa
cərəyan dövrələrində istifadə olunur.
Bir cərəyan ölçmə başlığından və xüsusi dizayndakı bir
cərəyan transformatorundan hazırlanan təmassız bir cihaza cərəyan ölçü caynağı
deyilir.

Ampermetrlərin ümumi xüsusiyyətləri

Dizaynına görə ampermetrlər aşağıdakılara bölünür:
• elektron dövrələri olmayan bir göstərici ölçmə başlığı ilə;
• elektron sxemlərdən istifadə edərək bir göstərici ölçmə başlığı ilə;
• rəqəmsal göstərici ilə.

Ölçmə mexanizmi - göstəricinin zəruri hərəkətini təmin edən bir ölçmə

cihazının
elementləridir (oxlar, işıq nöqtəsi və s.)
Ən çox yayılmış ampermetrlər cihazın bir ox ilə hərəkət edən hissəsinin
ölçülən cərəyanın dəyərinə mütənasib bir əqrəbin dönmə bucağı ilə işləyən
cıhazdır.
Ampermetrlər maqnitoelektrik, elektromaqnit, elektrodinamik, istilik,
induksiya, detektor, termoelektrik və fotoelektrik növlərinə malikdirlər.
Maqnetoelektrik ampermetrlər birbaşa cərəyanı ölçür; induksiya və detektor -
AC cərəyanı; digər sistemlərdəki ampermetrlər istənilən cərəyanı ölçür. Ən
dəqiq və həssas olanlar maqnitoelektrik və elektrodinamik ampermetrlərdir.
Ox başlığı olan cihazlar başa verilən siqnalı gücləndirmək üçün əlavə
elektron sxemlərlə təchiz oluna bilər (əksər maqnitelektrik cihazlar üçün 50 μA
və ya daha çox olan başın ümumi əyilmə cərəyanından əhəmiyyətli dərəcədə
az cərəyanlar ölçmək üçün), başı həddindən artıq yüklənmədən qorumaq üçün və
s.

Rəqəmsal ekranlı cihazlar

Ölçmə gücləndiricisi ayrı-ayrı diskret komponentlərdən -
əməliyyat gücləndiricilərindən və həssas müqavimətçilərdən hazırlana bilər.
Bir neçə istehsalçı (Texas Instruments, National Semiconductor, Analog
Devices, Lineer Technology, and Maxim Integrated Products) lazerlə
işlənmiş rezistorlardan istifadə edən, satışa çıxarılan cihaz gücləndiriciləri
istehsal edir.

Mühazirə №5. Körpü ölçü sxemləri və kompensatorlar. Kompensatorlar

vasitəsilə gərginliklərin dəqiq ölçülməsi.
Körpü sxemlərinin və kompensatorların geniş istifadəsi yüksək ölçmə
dəqiqliyi, yüksək həssaslıq və elektrik dövrəsinin müxtəlif parametrlərini ölçmə
qabiliyyəti ilə izah olunur.
Ölçü körpülərinin və kompensatorların dizaynı və iş prinsipi
Birbaşa qiymətləndirmə cihazları ilə cərəyanların və gərginliklərin ölçülməsi
ən yaxşı halda 0,05% xəta ilə aparılır. Bu kəmiyyətlərin daha dəqiq
ölçülməsi müqayisə cihazlarının - kompensatorların köməyi ilə
mümkündür. Ölçülən gərginliyin növündən asılı olaraq sabit və dəyişən
cərəyan kompensatorları mövcuddur.
Sabit cərəyan kompensatorları EHQ-nin (gərginliklərin) birbaşa ölçülməsi,
eyni zamanda müqavimət, cərəyan və gücün dolayı ölçülməsi üçün istifadə
olunur. Kompensatorun sadələşdirilmiş sxematik diaqramı şəkildə göstərilmişdir.
 Şəkil. Sabit cərəyan kompensatorunun prinsipial elektrik sxemi
Bu diaqramda üç kontur ayırmaq olar: normalın element konturu (I), işçi
(II) və ölçü (III) konturları.
Gərginliyin ölçülməsi iki mərhələdə aparılır. Əvvəlcə, hər bir kompensator
növü üçün dəyəri qəti şəkildə müəyyən edilmiş və dəyişməyən işləmə
cərəyanı təyin olunur. Bunu etmək üçün P açarı 1 mövqeyinə köçürülür və bir
reostatın köməyi ilə ikinci dövrənin dövrəsindəki işləmə cərəyanının belə bir
dəyəri təyin olunur ki, burada yük müqaviməti boyunca yaratdığı gərginlik
düşgüsü normal elementin EHG-nə bərabər olacaqdır. Bu vəziyyətdə sıfır
göstərici birincil dövrədə cərəyan olmadığını göstərir. Sonra naməlum
gərginliyi ölçməyə başlayırlar. Bunu etmək üçün P açarı 2 vəziyyətinə gətirilir
və üçüncü dövrədəki kalibrlənmiş müqaviməti tənzimləyərək ölçülmüş
gərginliyin kompensasiyası əldə edilir
Bir sabit cərəyan kompensatoru ilə gərginlik ölçmə xətası əsasən üç amil
ilə müəyyən edilir:
• quraşdırma xətası və sabit işləmə cərəyanının saxlanılması;
• nümunəvi, kompensasiya və tənzimlənən müqavimətlərin istehsalında
və
tənzimlənməsində;
• sıfır indikatorun həssaslığı.
Sabit cərəyan kompensatorlarının 0.0005 ilə 0.2 diapozonunda doqquz
dəqiqlik sinfi var. Yüksək müqavimətli kompensatorlar (40 kOm-ya qədər) və
1000 Ohm-a qədər olan az müqavimətli olanlar var.
Kompensatorlar cərəyanların və müqavimətlərin dolayı dəqiq ölçülməsi üçün
də istifadə olunur. Cari gücünü ölçmək üçün tədqiq olunan dövrə nümunəvi
bir müqavimət bağlanır və üzərindəki gərginlik düşməsi ölçülür.
Müqaviməti ölçmək üçün bir nümunə müqaviməti də onunla ardıcıl daxil
edilir, üzərindəki gərginlik düşməsi ölçülür və sonra hesablanaraq
bilinməyən müqavimətin dəyəri müəyyən edilir.
Dəyişən cərəyan kompensatorlarında alternativ cərəyan üzərində iki
gərginliyin tam balanslaşdırılması üçün dörd şərt yerinə yetirilməlidir:
moduldakı gərginliklərin bərabərliyi, fazalarının əksinə, tezliklərin bərabərliyi,
ölçülmüş və kompensasiya olunan gərginliklərin əyrilərinin eyni forması
olmalıdır.
İlk iki şərt genişləndirici birləşmələrin dizaynı ilə təmin edilir. Üçüncü şərt,
ölçmə obyekti və kompensator eyni mənbədən işləndikdə yerinə yetirilir.
Dördüncü şərtin yerinə yetirilməsi demək olar ki, mümkün deyil.
Sənaye tezliyində tarazlığın göstəricisi kimi vibrasion(rezonans)
qalvanometrindən istifadə olunur. Daha yüksək tezliklərdə - elektron sıfır -
inikator, səs tezliklərində
- çıxışda düzləndiricilər olan gücləndiricilər.
Naməlum gərginliyin kompensasiya metoduna görə, dəyişən
cərəyan
kompensatorları iki növə bölünür:
•polyar – koordinatlı, ölçülən gərginliyin oxunması ilə koordinat
(gərginlik modulu və fazı ayrıca tənzimlənir);
• düzbucaqlı – koordinat, ölçülən gərginliyin iki qarşılıqlı dik
komponentin
həndəsi cəmi şəklində oxunması ilə.

Şəkil. Düzbucaqlı-koordinat kompensatorunun prinsipial elektrik sxemi.

ab və cd reoxordları müqavimət və uzunluq baxımından bərabərdir,
reoxordların cərəyanları qiymətə görə bərabərdir və 90 ° çevrilmişdir və
reoxordların orta nöqtələri elektriklə əlaqəli olduğundan aralarındakı potensial
fərqi sıfıra bərabərdir.
Nəticədə oxlar boyunca eyni miqyasa malik olan gərginliklərin düzbucaqlı
bir koordinat sistemi meydana gəlir. Sürüngəcləri növbə ilə hərəkət etdirərək,
ölçülən gərginliyin aktiv və reaktiv komponentlərinin tam kompensasiyasına
cavab verən sıfır göstəricisinin sıfır oxunuşu əldə edilir. Kompensasiya edən
gərginliyin aktiv komponentinin dəyəri, sürüngəcin tərəzidəki mövqeyi
reoxord ab və reaktiv komponent - reoxord miqyasında cd ilə müəyyən edilir.
İlkin fazın işarəsi, kompensasiya edən gərginliyin vektorunun düzbucaqlı
bir
koordinat sistemində yerləşdiyi kvadrantdan asılı olaraq müəyyən edilir.
Dəqiqliyə görə dəyişən cərəyan kompensatorları sabit cərəyan
kompensatorlarına
nisbətən daha aşağı nəticələrə malikdir.
Avtomatik DC və AC kompensatorlarında balanslaşdırma avtomatik olaraq
həyata keçirilir. Tam və natamam balanslaşdırılmış genişləndirmə
birləşmələri var. Kompensatorlar xəta qiyməti və ölçmə vaxtı ilə fərqlənirlər.
Elektrik və qeyri- elektrik kəmiyyətləri ölçmək üçün istifadə olunur.

Kompensasiya ölçmə metodları

Kompensasiya ölçmə metodunda ölçülən e.h.q. və ya gərginlik qiyməti
yüksək dəqiqliklə məlum olan gərginliklə kompensasiya olunur
(tarazlanır, müvazinətlənir).
Kompensasiya ölçmə metodu elektrik ölçmə texnikasında mühüm rol oynayır.
Bu metodun əsasında gərginlik, cərəyan və digər elektrik kəmiyyətləri
yüksək dəqiqliklə ölçülür. Bu metod həmçinin müasir rəqəm voltmetrlərinin
və qeyri- elektrik kəmiyyətlərini ölçən bir sıra avtomatik cihazların əsasını təşkil
edir.
Kompensasiya metodu əsasında yaradılan cihazlar kompensatorlar və
ya
potensiometrlər adlanır.
Kompensatorun iş prinsipini aydınlaşdırmaq üçün 4.1 şəklindəki şəkilindəki
sxemi nəzərdən keçirək. Ölçülən U x gərginliyi (və ya e.h.q. Ex ) məlum U k
gərginliyi ilə müqayisə olunur. U k -nın qiyməti Rk müqavimətindən və həmin
müqavimətdən
axan, işçi cərəyan adlanan I i -dən asılıdır:

U k  I i Rk

Uk gərginliyi U x -ə bərabər olduqda Sİ-nin göstərişi sıfıra bərabər olur.

Adətən, sıfır indikator kimi yüksək həssas maqnit-elektrik
qalvanometrindən istifadə olunur.
Bu halda məlum I i işçi cərəyanına və Rk müqavimətinə görə ölçülən
gərginliyin və ya e.h.q.-nin qiymətini müəyyən etmək olar.
Ölçməyə sərf edilən vaxtı azaltmaq və ölçülən kəmiyyətin fasiləsiz
müşahidə edilməsini təmin etmək üçün avtomatik ölçən kompensatorlardan
istifadə edilir. Şəkil 4.2-də sabit cərəyan avtomatik kompensatoru göstərilmişdir.

Şəkil 4.2

Ölçülən U x gərginliyi a və b U ab gərginliyi ilə

olunmalıdır. Əgər kompensasiya yoxdursa U x  U abkompensasiya
nöqtələrindəki gərginliklər fərqi
dəyişən gərginliyə çevrilib gücləndirildikdən sonra RM reversiv mühərrikinə
Tələb edilən işçi Ri rezistoru vasitəsilə yaradılır. Bu halda R 4
təsir edir.
cərəyan
rezistorundakı gərginlik normal elementin ENQ-nə bərabər olmalıdır.
Avtomatik kompensatorların xətası 0,5%-dən artıq olmur.
Kompensasiya metodu həmçinin dəyişən gərginliyi ölçmək üçün istifadə
oluna bilər. Lakin bu halda iki parametri kompensasiya etmək lazım gələcək, belə
ki, bir sinusiodal gərginliyi digəri ilə kompensasiya etmək üçün onların
amplitudları bərabər, fazalar isə 1800 fərqlənməlidir.
Şəkil 4.3-da düzbucaq-koordinat kompensatorun prinsipial elektrik
sxemi göstərilmişdir. Kompensator bir-birilə M induktiv əlaqəsi olan iki
konturdan ibarətdir. Hər bir konturda bir reaxord (AV və SD) vardır.
 Şəkil 4.3. Düzbucaq-koordinat kompensatorun
prinsipial
elektrik sxemi
Ölçülən U x gərginliyi a və b U ab gərginliyi ilə
olunmalıdır. Əgər kompensasiya yoxdursa x U abkompensasiya
nöqtələrindəki gərginliklər fərqi
U dəyişən
gərginliyə çevrilib gücləndirildikdən sonra RM reversiv mühərrikinə təsir
edir.
Tələb edilən işçi Ri rezistoru vasitəsilə yaradılır. Bu halda R 4
cərəyan
rezistorundakı gərginlik normal elementin EHQ-nə bərabər olmalıdır.
Avtomatik kompensatorların xətası 0,5%-dən artıq olmur.
Kompensasiya metodu həmçinin dəyişən gərginliyi ölçmək üçün istifadə
oluna bilər. Lakin bu halda iki parametri kompensasiya etmək lazım gələcək, belə
ki, bir sinusiodal gərginliyi digəri ilə kompensasiya etmək üçün onların
amplitudları bərabər, fazaları isə 1800 fərqlənməlidir. Şəkil 4.3-da
düzbucaqlar-koordinat kompensatorun prinsipial elektrik sxemi göstərilmişdir.
Kompensator bir-birilə M induktiv əlaqəsi olan iki konturdan ibarətdir. Hər bir
konturda bir reaxord (AB və SD) vardır. I i işçi cərəyanı yaranır ki, onun
qiyməti Ri dəyişən rezistoru ilə
tənzimlənir. 2-ci konturdakı I2 cərəyanı E2 e.h.q. ilə yaranır. E2 -ni isə M yaradır.
I2  E
RCD  Rf  2
jL 2
RCD - CD reoxordunun müqaviməti, L2 isə M sayğacının ikinci
dolağının
induktivliyidir.

E 2  jMI r

olduğu üçün
jMI r
I2 
RCD  R f
 0
I r və I2 90 faza sürüşməsinə malikdirlər. Bu halda U a və U r gərginlikləri də
bir- birinə nəzərən 900 sürüşmüş olacaqlar.

U R  U a  jU r
U və gərginlikləri kompensasiya q alvonometri ilə qeyd
x G
olduqda
olunacaqdır.
U k

2 2 Ur
Ux  U a  r tgx 
U Ua

Mühazirə №6. Omik müqavimətlərin ölçülməsi. Ampermetr və

voltmetrdən istifadə etməklə müqavimətlərin ölçülməsi. Ölçü
körpüləri vasitəsilə müqavimətlərin dəqiq ölçülməsi.
Ommetrlər, elektrik müqavimətinin bilavasitə ölçülməsi cihazlarıdır.
Sabit cərəyan ommetrləıri milliampermetr maqnitoelektrik cihazları olub, şkalası
omlarla qraudirovka edilmişdir.

Ommetrin tərkibinə çıxış gərginliyi tənzimlənən sabit U qida mənbəyi, ÖC

ölçü cihazı, cərəyanı məhdudlaşdıracaq əlavə Rə müqaviməti, K açarı
daxildir. Ölçü aparılmadan əvvəl K açarı vasitəsi ilə ölçüləcək Rx müqaviməti
qısa qapanaraq U qida gərginliyi tənzimlənərək ölçmə cihazının sıfr göstərişi
əldə edilir. Sonra açar açılaraq Rx müqavimətinin qiyməti ölçü cihazının
şkalasından oxunur. Bu zaman ommetrin qraudirovka olunmuş şkalası qeyri-
xəttidir və 0-la ∞ arasında olur.

Elektrik müqavimətinin dolayı olçmə metodu da mövcuddur. Bu üsul

müxtəlif qiymətli müqavimətlərin ölçülməsi üçün tətbiq oluna bilər. Ampermetr
və voltmetr vasitəsilə müqavimətin ölçülməsi Om qanunundan istifadə edilməsinə
əsaslanır və bu iki göstərici alındıqdan sonra riyazi hesablama yolu ilə
müqavimətin hesablanmasından ibarətdir.

Şəkil 5.1 və şəkil 5.2-də göstərilmiş elektrik dövrəsi sxemlərində

voltmetrin göstərdiyi gərginliyi ampermetrin göstərişinə bölməklə ölçülən
müqavimət üçün təxmini qiymət alırıq:
UA
R
IA
Bu iki sxemdən istifadə edildiyi zaman ampermetr və voltmetrlərin
qoşulması qaydası bu zaman əmələ gələcək xətaların qiymətinə bilavasitə
təsir edir və bu hökmən nəzərə alınmalıdır.
 Şəkil 5.1 Şəkil 5.2

Körpü sxemlərinin və kompensatorların geniş istifadəsi yüksək ölçmə

dəqiqliyi, yüksək həssaslıq və elektrik dövrəsinin müxtəlif parametrlərini ölçmə
qabiliyyəti ilə izah olunur.

Körpü sxemləri
Sabit cərəyanda müqavimətin ölçülməsi zamanı ən üsul sabit cərəyan
dəqiq körpüləri vasitəsi ilə aparılır.
Körpülər iki qrupa bölünürlər:

• təkqat,
• ikiqat.
Vitston körpüsü adlanan təkqat körpü, 1 Ohm-dan 100 MΩ-a qədər
olan müqavimətləri ölçmək üçün istifadə olunur.
Təkqat körpü dörd qoldan ibarətdir: körpü qollarında üç müqavimət,
bilinən ölçülmüş müqavimətlə birlikdə qapalı dördqütblü Körpünün ölçü
təşkil edir. diaqonalına Sıfır-indikator kimi sabit cərəyan maqnit-elektrik
körpülərində tətbiq olunur ki, o balansı təyin etmək üçün istifadə edilir.
qalvanometri
Körpünün digər diaqonalına bir sabit cərəyan mənbəyi qoşulur.

Şəkil. Birqatlı sabit və dəyişən cərəyan

körpüsü.
Körpünün birvçiynindəki tənzimlənən naməlum müqavimət üçün körpü
qolundakı
iki müqavimətin nisbəti sabitdir(10−3 ... 103).
Körpünün köməyi ilə aparılan ölçmə prosesi ondan ibarətdir ki, onun
qollarından birinə (məsələn, R1-ə) ölçülən Rx müqavəməti qoşulur; sonra bir
və ya bir neçə qolun müqavimətini dəyişməklə qalvanometr dövrəsindəki
cərəyan sıfıra qədər azaldılır. Bu halda
R1R4  R2 R3

tənliyinə əsasən R3
Rx  R2
R4
,
burada R3 və R4 – nisbət qolları, R2 - isə müqayisə qolu
adlanır.
R
Rx müqavimətini müəyyən etmək üçün R2 müqavimətinin qiymətini və 3
R4
nisbətini
bilmək kifayətdir (burada R3 və R4 müqavimətlərinin mütləq qiymətini
bilmək vacib deyildir). Bu hal körpü sxemi ilə ölçmənin yüksək dəqiqliyini
təmin edən əsas amillərdən biridir. Aydındir ki, körpünü müvazinətləndirmək
üçün müvazinət şəklinə daxil olan istənilən müqaviməti, yaxud
müqavimətlərdən birini və digər ikisinin nisbətini dəyişmək olar.
Konstruksiyalarına görə birqat sabit cərəyan körpüləri daha dəqiq və
daha mürəkkəb olan mağaza körpülərinə, nisbətən kicik dəqiqlikli , lakin sadə,
ucuz və vaxtı müvafiq olan xəti körpülərə ayrılır. Birincilərdə
istismar
R
qolların 43

nisbətinə 10-a vurulan müxtəlif qiymətlər verməklə, müvazinəti isə R2

müqavimətini dəyişərək əldə etməklə ölçmə həddini tənzimləmək olar.
Xətti körpülərdə isə R2 müqavimətinə 10-a vurulan müəyyən qiymətlər
R3
verərək və nisbətini dəyişməklə
müvazinəti reoxord şəklində hazırlanmış əldə
R 4

qolların edərək ölçmə həddini tənzimləmək olar.

Müvazinətləşdirilmiş sabit cərəyan körpülərində ölçmə xətalarının əsas

mənbələri aşağıdakılardır: a) körpünün müvazinət
müqavimətlərinin
şərtinə dəqiq müəyyən
daxil olan olunmaması; b) körpünün həssaslığının
rezistorların
kifayət qədər olmaması; c) diskretlik xətası (maöaza körpülərində) və ya
müqavimətlərin R3
nisbətinin oxunma
R4
xətası.
Dəqiq ölçmələr üçün müəyyən olunmuş birqat sabit cərəyan körpülərinin
ölçmə hədləri 10-dan 105 Om-a qədərdir.Körpünün aşağı ölçmə həddi
birləşdirici naqillərin və keçid kontaktlarının müqaviməti ilə
məhdudlanır. Böyük
müqavimıtləri ölçdükdə isə izolyasiya ölçmə nəticəsinə xəta
müqaviməti daxil
edilir.
Dəyişən cərəyan üzərində körpü dövrələri yaratmaq üçün transformator və
tutum ölçmə sxemlərindən istifadə olunur. Müqaviməti, induktivliyi və
tutumu ölçmək üçün istifadə olunur. Belə bir körpünün tarazlığı aşağıdakı şərt
yerinə yetirildikdə

Bu şərtdən, körpünü mürəkkəb müqavimətlərlə tarazlaşdırmaq üçün aktiv

və reaktiv komponentləri tənzimləmək lazımdır. Faza bərabərliyi, körpü
dövrə balansını təmin etmək üçün körpü qollarının müqavimətinin
təbiətinin necə olacağını göstərir. Tənzimlənən körpü elementlərinin düzgün
seçimi və yüksək tezlikli gərginlikli enerji təchizatı körpünün tez tarazlığını və
yaxşı yaxınlaşmasını təmin edir.

Thompson körpüsü adlanan ikiqat körpü, çox kicik müqavimətləri

ölçdükdə (adətən,1Om-dan kiçik) birləşdirici naqillərin və kecid
kontaktları müqavimətlərinin təsirini aradan qaldırmaq üçün ikiqat
körpülərdən istifadə olunur. Ölçmə texnikasında ən geniş yayılmış ikiqat
sabit cərəyan körpüsünün prinsipial sxemi 5.4 şəklində göstərilmişdir.

Şəkil 5.4

Körünün qollarının , birləşdirici naqillərin və keçid kontaktlarının

müqavimətləri, qollardan axan cərəyanlar şəklində göstərildiyi kimi qəbul
edilir. Naqillərin və keçid kontaktlarının müqavimətlərinin ( R, R1, R2 , R3 , R4 )
uyğun qolların müqavimət- lərinə daxil olduğunu qəbul edərək körpünün
müvazinət şərtini cıxaraq. Körpünün müvazinət halında I1  I 2 , I3  I 4 və I x  I n
olduğu üçün alarıq:
I x Rx  I 3 R3  I1 R1 ;
I x Rn  I3 R4  I1R2 ;
 I 3 R3  R4   x
I 3
R .
I
Bu tənlikləri Rx-ə görə həll etdikdə:

Rx  Rn R1  R4 R  R1  R3 
 .
R2 R  R3 R R R
4  2 4  (5.2)
 belə nəticə cıxır:
(5.2) ifadəsindən  əgər

R1 R3

R2 R4
şərti ödənilsə, tənliyin ikinci təşkiledicisi sıfra bərabər olar və ölçülən
Rx R
R R
müqaviməti aşaöıdakı bərabərlikdən tapılar:
x nR
1
2
.

R1 şərti dəqiq ödənilmədikdə xəta yaranmaması üçün R müqaviməti

R2 
R çox
R43 qiymətli qalın mis məftildən hazırlanır. R1, R2, R3, R4 müqavimətləri
kiçik
isə birləşdirici naqillərin və kontakt müqavimətləri təsirinin çox olmaması
üçün , adətən, 10 Om-dan kiçik götürülmür.
Bundan başqa, ölçülən Rx və nümunəvi Rn müqavimətləri dördsıxaclı hazırlanır.
Bu halda birləşdirici naqillər qidalandırma dövrəsinə daxil edilir və müvazinət
şərtində
iştirak etmir. Bunun nəticəsində birləşdirici naqillərin və kontaktların
təsiri
minimal olur. kimi
Sıfır-indikator İkiqat istifadə
körpülərdə
olunansabit və dəyişən nisbətdə halında
qalvanometr qolları kiçik
olan
sxemlərdən istifadə
müqavimətə
müvazinət qapanaedilir.
bilər. Ona görə də qalvanometri kicik xarici
müqavimətli və gərginliyə görə həssaslığı çox böyük olan cihazlara
seçdikdə
üstünlük verilir. İkiqat körpü ilə ölçmənin aşağı həddi 10-6 Om-a, yuxarı həddi isə
100 Om-a kimi ola bilər. Ölçmə həsdlərini genişləndirmək üçün sənayedə
istehsal olunan cihazlarda ikiqat körpülər birqat körpülərlə bir gövdədə hazırlanır.

Körpülərdə Ölçmə xətaları

Körpülərdə Ölçmə xətası, ölçülən müqavimət artdıqca cihazın
həssaslığı azaldıqda və izolyasiya müqavimətinin təsiri artdıqca ölçülən
diapozona bağlıdır. Aşağı ölçmə həddi birləşdirici naqillərin müqavimətinin təsiri
ilə məhdudlaşır.
Bu cür xətalar ikiqat körpüdə aradan qaldırılır. İki əlaqə qolu dəstiistifadə
edildiyi üçün körpüyə ikiqat deyilir. Bu körpü sxemi, diferensial ölçmə
prinsipini həyata keçirir.
Körpü yaxınlaşması, bir parametrin tənzimlənməsindən
digərinin tənzimlənməsinə müəyyən sayda keçid ilə tarazlıq
vəziyyətinə çatma qabiliyyətidir.
Dəyişən cərəyan körpülərinin xətası aşağıdakılardan ibarətdir:
1. dövrə elementlərinin istehsal xətaları;
2. elementlərin istehsal tənzimlənməsi xətaları;
3. körpü qollarındakı aktiv və reaktiv komponentlərinin natamam uçotu;
4. oxuma cihazındakı səhvlər.
Tezliyin artması ilə xətalar
artır.
Körpü dövrələri həm elektrik, həm də qeyri-elektrik kəmiyyətlərinin
ölçülməsi üçün istifadə olunur.

Mühazirə 7. Sabit cərəyan dövrlərində gücün ölçülməsi. Ampermetr

və voltmetrdən istifadə etməklə gücün ölçülməsi. Elektrodinamik
sistemli vattmetr vasitəsilə gücün ölçülməsi.

Elektrik energetikasında təyin edilməsi lazım olan əsasa kəmiyyətlərdən

biri gücdür. Elektrik enerjisi qəbuledicilərinə verilən W enerjisi və həmin
enerjinin sərf edildiyi müddəti bilərək gücü etmək mümkündür.
W
P
t

Elektrik enerjisi qəbuledicilərinin tələb etdiyi və çıxışındakı gücü bilməklə

faydalı iş əmsalını təyin etmək mümkündür (şəkil 6.1).
P2

P1

Gücün ifadəsini gərginlik və cərəyan hasili kimi də göstərmək olar.

P  Ul

Şəkil 6.2-də və şəkil 6.3-də gücü ölçmək üçün voltmetr və ampermetrin

qoşulması sxemləri göstərilmişdir.
 Şəkil 6.1

U1

Şəkil 6.2 Şəkil 6.3

ELEKTRODİNAMİK SİSTEMLİ VATTMETR VASİTƏSİLƏ GÜCÜN

ÖLÇÜLMƏSİ

Elektrodinamik ölçü mexanizmlərində fırladıcı moment hərəkətsiz və

hərəkətli cərəyanlı sarğacların maqnit sahələrinin qarşılıqlı təsirindən yaranır
(şəkil 6.4).
Sarğaclarda cərəyan olduqda ölçmə mexanizminə hərəkətli hissəni
dövrdən qüvvələr təsir edir.
Elektrodinamik ölçmə mexanizminə təsir edən fırladıcı momenti təyin etmək
üçün 1 2 1
W  LI  LI I I
2
e 1 1 2 1 2 1, 2
2 2
dolağınMyaratdığı
1
əvvəlcə cərəyanlı iki elektromaqnit enerjisini təyin edək.

L1 və L2 - hərəkətsiz və hərəkətli sarğacların induktivliyi; M 1, 2 onlar arasında

qarşılıqlı induktivlikdir.
Belliklə fırladıcı moment dW e dM 1,2
M   I1 2
I d
d
Əks təsir momentinin spiral yaylar vasitəsilə yaradıldığını nəzərə alsaq,
onda cihazın əqrəbinin dönmə bucağı
dM 1,2
  1 I1 2
d
I
W
Vattmetrləri adətən 100 W-dan 2500 W-ya qədər gücləri ölçmək
üçün hazırlayırlar. Lakin xüsusi olaraq kiçik gücləri ölçmək üçün də
vattmetrlər hazırlanır ki, onlar vasitəsilə 250 mW-a qədər gücləri ölçmək olur.
Özüyazan cihazlarda, işləyərkən zərbələrə məruz qalan hallarda ferrodinamik
ölçü mexanizmlərindən hərəkətsiz sarğaclarında ferromaqnit materialdan
hazırlanmış
nüvənin olması ilə fərqlənir (şəkil 6.5). Nəticədə cihazın fırladıcı momenti artır
və kənar maqnit sahələrinin cihazın işinə təsiri azalır. Lakin ölçü
mexanizmlərində qryri xətti elementin (maqnit keçiricisinin) iştirakı cihazın
dəqiqliyini azaldır.
Şəkil 6.6-da elektrodinamik vattmetrin elektrik sxemi göstərilmişdir. Həmin
sxemə əsasən İ1=İ və İ2~U. eyni zamanda cihazın dönmə bucağı ölçülən gücə
mütənasib
olur.
 ~ UI
~P
Misal 4.1
Vattmetrin cərəyan dolağı 5 A cərəyana,
gərginlik dolağı 120 V və 240 V gərginliklərə hazırlanmışdır. Ölçü cihazı
sıxaclarındakı gərginliyin 160 V olduğu
mühərrikə qoşulmuşdur. Vattmetrin şkalasının
bölgülər sayının 120 olduğunu bilərək mühərrikin tələb etdiyi gücü və cərəyan
dolağındakı cərəyanı təyin etməli.

Həlli:
Vattmetrin ölçə biləcəyi ümumi güc UNİN-dir. 160 V gərginliyi ölçmək üçün
U
cihazın 240 V gərginliyə hazırlanmış dövrəsi qoşulmalıdır.
160V
I  U N I N  240V  5A  1200W

Bu güc cihazın göstərə biləcəyi maksimum gücdür. Ölçülən gərginliyin

ancaq 160 V olduğunu biləcək cərəyanın qiymətini təyin edək.

PN 1200W
I   7,5A
 Ölçü Transformatorları
Ölçmə transformatoru - nəzarət dövrəsində (50 və ya 60 Hz) sənaye
tezliyindəki bir AC elektrik siqnalının gərginliyini, cərəyanını və ya
fazını (məsələn, şəbəkələrin röle qorunması sistemlərində) ölçmək və idarə
etmək üçün hazırlanmış bir elektrik transformatoru. Onlar cərəyan və
gərginliyin dəyərini müəyyən bir dəqiqliklə müəyyən bir dəfə dəyişdirmək
üçün dəyişən cərəyan dövrələrində istifadə olunur.
Ölçmə cihazının birbaşa bağlantısının əlverişsiz və ya qeyri-mümkün
olduğu hallarda, məsələn, çox yüksək cərəyan və ya gərginlik ölçərkən
istifadə olunur. Birincil dövrənin ölçü və ya nəzarət dövrəsindən galvanik
təcridini təmin etmək üçün də istifadə olunur.
Cihaz transformatorlarının cihazı ənənəvi güc transformatorlarına bənzəyir,
tək fərqi ikincil sargının iki qatlı ola biləcəyi ilə fərqlənir: bir dövrə ölçmə
məqsədi ilə, ikincisi (aşağı dəqiqliklə) - avtomatik qoruma dövrələri üçün
istifadə olunur. Transformatorun ikincil dövrəsi yalnız nəzarət cihazlarını
(voltmetrlər, vattmetrlər, enerji sayğacları və s.) Deyil, həm də avtomatlaşdırma
elementlərini (qoruma və idarəetmə elementləri) əhatə edə bilər. Xəttdə
fövqəladə hallar olduqda, cərəyan on dəfəyə qədər arta bilər, cari
transformator isə xeyli dərəcədə yüklənir, gücü işləyəndən dəfələrlə çox
olur, bu da maqnit dövrünün doymasına və ölçü dəqiqliyində azalmaya
səbəb olur. Bu rejimdə cərəyan transformatorları normal rejimdə işləmir və
onlar üçün 10% dəqiqlik səviyyəsi normallaşdırılır.
Təsnifatı:
Ölçülmüş dəyər növünə görə:
•gərginlik transformatorları;
• cərəyan transformatorları (alternativ);
• DC transformatorları.
Fərqli dönüşüm nisbətləri dəsti ilə:
• tək lent;
•çox üçündür.
Quraşdırma üsulu
ilə:
• daxili
quraşdırma;
• açıq
quraşdırma;
• daxili;
• portativ.
Dielektrik materialla:
• yağ;
• qazla doldurulmuş;
• quru.
Cihaz transformatorları aşağıdakı performans xüsusiyyətlərinə malikdir:
• gərginlik transformatorları üçün (VT): işləmə tezliyi (50 Hz), nominal
gərginlik (0,38 kV-dan 750 kV-a qədər), nominal ikincil gərginlik (100
V); dəqiqlik sinfi (0.05 ... 3.0),
• cərəyan transformatorları üçün (TT): nominal ilkin cərəyan (1 A-dan 40 kA-
dək); nominal ikincil cərəyan (1; 2; 2.5; 5 A); ikincil dövrənin nominal
yükü (2.5; 5; 10; 25; 30; 40; 60; 75; 100 W); dəqiqlik sinfi (0.2 ... 10.0).
Ölçü cihazları və elektrik dövrələrinin qoruma elementləri
ölçmə transformatorlarının ikincil dolaqlarının cərəyanları və gərginlikləri
üçün istifadə olunur. Üstəlik cihaz transformatorlarının ikincil dolağı
topraklanmalıdır.

Şəkil. Cərəyan Transformatorunun qoşulma sxemi.

Cərəyan Transformatoru
Cərəyan transformatorun ölçülməsi - böyük bir cərəyanı ölçmə üçün əlverişli
bir dəyərə çevirmək üçün hazırlanmış aşağı endirmə transformatorudur.
Cərəyan transformatorun birincil sargısı ölçülmüş alternativ cərəyan olan bir
dirijordur və ölçü alətləri ikincil olaraq bağlanır. Bir cərəyan
transformatorunun ikincil sarımında axan cərəyan birincil sarımında axan
cərəyanla mütənasibdir. İkincil sarımdakı növbələrin sayı, içindəki işləmə
cərəyanının 5A-ya bərabər olacağı şəkildə alınır (və ya multimetrlərə tikilmiş
strukturlarda - milliamper vahidləri).
Cərəyan transformatorlar (bundan sonra CT) həm elektrik cərəyanının
ölçülməsi, həm də elektrik enerjisi sistemləri üçün röle qoruma cihazlarında
geniş istifadə olunur. Əsas məqsədlərinə əlavə olaraq (cihazların ölçü aralığını
genişləndirmək), cərəyan transformatorları cihazları qısa qapanma
cərəyanlarının dağıdıcı təsirlərindən qoruyur. CT transformatorlar yüksək
gərginlikli qurğularda cari (hətta kiçik dəyərlər) ölçmək üçün istifadə olunur
və yüzlərlə kilovolta çatır. Birbaşa ölçmə (CT olmadan) ampermetrə toxunma
riskinin olması deməkdir, yəni. yüksək gərginlikli bir telə.
TT-yə yüksək dəqiqlik tələbləri qoyulur. TT-lər bir, iki və ya daha çox
ikinci dərəcəli sargı qrupu ilə həyata keçirilir: biri röle qoruma cihazlarını
gücləndirmək üçün, digəri daha dəqiq, ölçmə və ölçmə cihazlarını (məsələn,
elektrik sayğacları) birləşdirmək üçün istifadə olunur.
CT transformatorların vacib parametrləri transformasiya nisbəti və dəqiqlik sinfi.
TT-nin ikincil sargısı topraklanmalıdır (izolyasiyanın pozulması halında
elektrik şokundan qorunmaq və ya ikincilin qırılması səbəbindən yüksək
gərginlik induksiyası halında)

Clamp Meter
Clamp Meter sayğacı, cərəyanın ölçülən və onunla elektrik olmadan,
təması dövrəni pozmadan cərəyanı ölçmək üçün bir cihazdır.
Əməliyyat prinsipi, ölçülən cərəyanın yaratdığı maqnit sahəsinin
ölçülməsinə əsaslanır.
Tez-tez Dietze clamp sayğacı adlanan klassik sıxac sayğac yalnız
alternativ cərəyanı ölçür və mahiyyət etibarilə bölünən toroidal və ya
forması bir toroidal ferromaqnetik nüvəyə bənzər bir cərəyan
transformatorudur, ölçmə pəncərəsi tel keçirən cərəyanı əhatə edir. Bu cür
qısqaclar cərəyanın özünə deyil, dəyişmə sürətinə - cərəyanın zamana görə
törəməsinə cavab verir.
Müasir Clamp Meter sayğaclarının işləmə prinsipi bir Hall sensoru istifadə
edərək dirijor ətrafında cərəyan meydana gətirən maqnit sahəsinin birbaşa
ölçülməsinə əsaslanır və birbaşa cərəyan da daxil olmaqla ixtiyari forma
cərəyanını ölçməyə imkan verir.
CT transformatorlar üçün vacib metroloji xüsusiyyətlər bunlardır:
nominal gərginlik, nominal birincil və ikincil cərəyan, nominal
transformasiya nisbəti, cərəyan xətası, açısal səhv, ümumi səhv (nisbi
maqnitlənmə cərəyanını xarakterizə edir), nominal yük, birincil və ikincil
cərəyanların nominal məhdudiyyət nisbəti.
Nominal cərəyandan dəfələrlə yüksək olan qısa qapanma cərəyanları
fövqəladə hallarda cərəyan transformatorlarından aça bilər, buna görə
dinamik və istilik sabitliyi (cərəyanların çoxluğu) anlayışlarından
istifadə olunur. Cihaz transformatorlarının ən həssas elementi birincil
sargıdır, çünki fövqəladə hallarda ikincil sarım maqnit dövrünün doyma
rejimində işləyir.
CT transformatorlar (TT) bunlardır: avtobus, kabel, buruq. Bir növbəli
cərəyan transformatorunda birincil sarma bir çubuq və ya bir bara paketi
şəklində edilə bilər.
Belə bir tətbiqetmə nümunəsi tökmə qatranlı (10 kV) bir döngəli burç
axını
transformatorudur.

Şəkil. Cərəyan Transformatoru

1 - maqnit nüvələri; 2 - ikincil sarma; 3 - bağlama üzüyü;4 -
çubuq.
Gərginlik transformatorları
Gərginlikli transformator (VT) yüksək gərginlikli şəbəkələrdə (1000V-dan
yuxarı) təhlükəsiz voltaj ölçülməsi üçün hazırlanmış aşağı endirmə
transformatorunun növlərindən biridir. VT-nin əsas sarğı elektrik qurğusunun
nominal gərginliyi üçün nəzərdə tutulmuşdur və ikincil sargıların
gərginliyi ümumiyyətlə 100V standartlaşdırılır. Buna görə, bağlı voltmetrin
sarılması da 100V üçün nəzərdə tutulmuşdur, lakin cihazın miqyası ikincil
deyil, birincil gərginliyi göstərir. Beləliklə, məsələn, ölçülən gərginlik
10,000V-dirsə, transformasiya nisbətinin 100 olduğu bir ölçmə transformatoru
seçilir. Bu, əlavə hesablamalar olmadan etməyə imkan verir.
Gərginlikli transformatorlar, aşağı cihazda (1000V-a qədər) elektrik
enerjisi
şəbəkəsindən ölçü cihazının galvanik təcrid olunması üçün də istifadə edilə bilər.
Gərginlik transformatorunun dizaynı və iş prinsipi ilə ölçülməsi güc aşağı
salınan transformatordan az fərqlənir. Yeganə fərq VT-lərin çox az güc üçün
dizayn edilməsidir: gərginlik transformatorunun normal iş rejimi boşdur.
VT, elektrik polad təbəqələrindən, birincil sargıdan və bir və ya ikincil
sarımlardan ibarət bir polad nüvədən ibarətdir. İstehsal nəticəsində tələb olunan
dəqiqlik sinfi əldə edilməlidir: amplituda və bucaqda. Çıxarılan sıfır
terminalları olan üç fazlı gərginlikli transformatorlar beş çubuqlu bir maqnit
dövrəsində hazırlanır, beləliklə yüksək gərginlikli tərəfdə qısa bir dövrə olması
halında, ümumi maqnit axını əsas polad boyunca bağlanır (havadan qısa bir
dövrə çıxdıqda, böyük bir cərəyan meydana gəlir və transformatorun
ısınmasına səbəb olur). Yuxarıda göstərilən səbəblərə görə üç nüvəli maqnit
dövrəsi olan üç fazlı transformatorlarda xarici sıfır terminal yoxdur və "torpaq
arızalarını" qeyd etmək üçün istifadə edilmir. Gərginlik transformatorunun ikincil
sargısı nə qədər az yüklənsə (başqa sözlə, ikincil sarma dövrəsindəki müqavimət
bir o qədər çoxdur), faktiki transformasiya nisbəti Kt-ni nominal dəyərə
yaxınlaşdırır. Bu, ölçmə cihazlarını ikincil dövrə bağlayarkən xüsusilə
vacibdir, çünki transformasiya nisbəti ölçmə dəqiqliyinə təsir göstərir. Yükə
görə bir və eyni gərginlikli transformator fərqli dəqiqlik siniflərində işləyə
bilər: 0,5; 1; 3.
Cihaz voltaj transformatorları (VT), ikinci dərəcəli cihazların dizayn
olunduğu gərginliyi standart dəyərə (100 V) çatdırmaq üçün istifadə olunur.
Əməliyyat işçilərinin təhlükəsizliyi üçün transformatorun ikincil sargısı
topraklanır.
Gərginlik transformator parametrləri. Gərginlik transformatorunun
lövhəsində aşağıdakı parametrlər göstərilir:
• Birincil sargının gərginliyi.
• Əsas ikincil sargının gərginliyi: tək fazalı VT-lər üçün 100 V,
ikincil
 • Əlavə ikincil sargının gərginliyi: torpaqlanmış neytral 100 V olan şəbəkələr
üçün, təcrid olunmuş neytral 100 / √3 V olan şəbəkələr üçün.
• Transformatorun nominal gücü, dəqiqlik sinfinə görə VA-da.
• Transformatorun maksimum gücü, VA-da.
• Qısaqapanma gərginliyi, faizlə.
Cihaz voltaj transformatorları (VT), ikinci dərəcəli cihazların dizayn
olunduğu gərginliyi standart dəyərə (100 V) çatdırmaq üçün istifadə olunur.
Əməliyyat işçilərinin təhlükəsizliyi üçün transformatorun ikincil sargısı
topraklanır.

Şek. Üç fazalı şəbəkələrdə gərginlik transformatorlarının əlaqə

diaqramları iki (a) və üç (b) tək fazalı transformatorlardan istifadə
etməklə.
VT-nin əsas parametrləri bunlardır: sarımlarda gərginliyin nominal
dəyərləri, çevrilmə nisbəti, gərginlik xətası, transformator gücü və ikincil yük.
Transformator səhvi yük güc faktorundan (cosφ) təsirlənir. Yükün təbiəti
bucaq səhvini də təsir edir.
35 kV-lik gərginliyə qədər VT dizaynı güc transformatorlarının
dizaynına bənzəyir. VT nüvəsindəki induksiya yüksək güc transformatorlarına
nisbətən çox azdır və bu da ölçmə səhvini azaltmağa imkan verir.
 Şek. Yağlı bir fazalı gərginlik transformatorlarının görünüşü
izolyasiya (a) və tökmə izolyasiya (b)
Uyğun transformatorlar, çıxışlarını yükləyən müxtəlif müqavimətlərdə
girişlərində sabit bir müqavimət dəyərini qorumaq üçün nəzərdə tutulmuşdur.
Şəkil bir DC ölçmə transformatorunun diaqramını göstərir.

Şəkil: DC transformatoru.
Alternativ cərəyanla işləyən iki sarım əks istiqamətdə birləşdirilir.
Diaqramdakı idarəetmə sargısı hər iki nüvədən keçən bir ötürücü kimi
göstərilir. Doğrudan cərəyan dövrənin gərginliyi və parametrləri ilə müəyyən
edilir və demək olar ki, nüvələrin vəziyyətindən asılı deyil. DC bağlantısı AC
üçün yüksək bir empedansa malikdir və bu səbəbdən cihaz ikinci harmonik
yatırılmış rejimdə işləyir. Təmin olunan alternativ cərəyan doyma üçün tələb
olunan dəyərdən aşağı olarsa, idarəetmə sargısında birbaşa cərəyan olduqda,
bir nüvə bir yarım dövr ərzində, digər nüvə növbəti yarım dövr ərzində doymuş
olur. Buna görə nüvələrdən biri həmişə doymuş qalır. Nəzarət cərəyanı
dəyişmədiyi üçün çıxış dövrü yarım dövr ərzində sabit qalır. Növbəti yarım
dövrdə, ikinci nüvəyə nəzarət edildikdə, cərəyan yalnız istiqamətini dəyişir.
Buna görə sarımlardakı cərəyan düzbucaqlı bir dalğa forması ilə alternativ bir
cərəyandır. Onun amplitudası birbaşa cərəyanın böyüklüyü və çevrilmə
nisbəti ilə müəyyən edilir. Körpü düzəldici cərəyanı
ilə vurulur. Transformator lövhəsində hissə birincilin nominal dəyəri, məxrəc
isə ikincil dəyər olan kəsr şəklində göstərilir. Verilmiş bir transformator üçün
nominal transformasiya nisbəti sabitdir.
Cari transformatorlar üçün onu K in, gərginlik transformatorları üçün Ku
ilə
bildirəcəyik.

Mühazirə №9. Dəyişən cərəyan dövrlərində müqavimətlərin

ölçülməsi. Elektrik dövrləri parametrlərinin dəyişən cərəyan ölçü
körpüləri vasitəsilə ölçülməsi. Tutumun və induktivliyin ölçülməsi.
Elektrik dövrəsi parametrlərinin dəyişən cərəyan ölçü körpüləri vasitəsilə
ölçülməsi.
Transformator və kapasitiv ölçmə dövrələri AC körpü dövrələri yaratmaq
üçün istifadə olunur.

Müqaviməti, endüktansı və tutumu ölçmək üçün istifadə olunur. Bu

körpünün
tarazlığı aşağıdakı şərtlər yerinə yetirildikdə əldə edilir:

AC kompensatorlarında iki AC gərginliyini tam tarazlaşdırmaq üçün dörd

şərt yerinə yetirilməlidir:
• modullardakı gərginliklərin bərabərliyi, fazalarının əksinə,
• tezliklərin bərabərliyi,
• ölçülmüş və kompensasiya olunan gərginlik əyrilərinin forması
eyni olmalıdır.
İlk iki şərt genişləndirici birləşmələrin dizaynı ilə təmin edilir. Üçüncü şərt,
ölçmə obyekti və kompensator eyni mənbədən işləndikdə yerinə yetirilir.
Dördüncü şərtin yerinə yetirilməsi demək olar ki, mümkün deyil.
Sənaye tezliyində tarazlığın göstəricisi kimi titrəmə (rezonans)
qalvanometrindən istifadə olunur. Daha yüksək tezliklərdə - elektron sıfır -
göstərici, səs tezliklərində
- çıxışda düzəldicilər olan gücləndiricilər.
Naməlum gərginlik üçün kompensasiya metoduna görə, AC kompensatorları
iki
növə bölünür:
• qütb - ölçülən gərginliyin oxunması ilə əlaqələndirin qütb
koordinatları
(gərginlik modulu və onun fazası ayrıca);
• ölçülmüş gərginliyin oxunması ilə düzbucaqlı-koordinat qarşılıqlı dik
iki
həndəsi cəmin forması komponentlər.

Ab və cd reokordları müqavimət və uzunluq baxımından bərabərdir,

reokordların cərəyanları böyüklüyünə bərabərdir və 90 ° dəyişdirilir və
reokordların orta nöqtələri elektriklə əlaqəli olduğundan aralarındakı potensial
fərq sıfıra bərabərdir. Nəticədə oxlar boyunca eyni miqyaslı gərginliklərin
düzbucaqlı bir koordinat sistemi meydana gəlir. Sürgülərin sürgülərini növbə
ilə hərəkət etdirərək, ölçülən gərginliyin aktiv və reaktiv komponentlərinin tam
kompensasiyasına cavab verən sıfır göstəricisinin sıfır oxunuşu əldə edilir.
Kompensasiya edən gərginliyin aktiv komponentinin dəyəri kaydırıcının
reoxord şkalasında və reaktiv komponentin - reokord şkalasında yerləşməsi ilə
müəyyən edilir. İlkin fazın işarəsi, kompensasiya gərginliyinin vektorunun
düzbucaqlı bir koordinat sistemində yerləşdiyi kvadrantdan asılı olaraq
müəyyən edilir.
Dəqiqlik baxımından, AC kompensatorları DC kompensatorlarından aşağıdır.
Avtomatik DC və AC kompensatorlarında balanslaşdırma avtomatik olaraq
həyata keçirilir. Tam və natamam balanslaşdırılmış genişləndirmə
birləşmələri var. Kompensatorlar xəta, ölçü vaxtı ilə fərqlənir. Elektrik
və elektrik olmayan miqdarları ölçmək üçün istifadə olunur.
Kompensatorlar cərəyanların və müqavimətlərin dolayı dəqiq ölçülməsi üçün
də istifadə olunur. Cari gücünü ölçmək üçün tədqiq olunan dövrə nümunəvi
bir müqavimət bağlanır və üzərindəki voltaj düşməsi ölçülür. Müqaviməti
ölçmək
üçün bir istinad müqaviməti də onunla seriyaya daxil edilir, üzərindəki
gərginlik düşməsi ölçülür və sonra bilinməyən müqavimətin dəyəri
hesablanaraq təyin olunur.
AC körpülərinin nasazlığı aşağıdakı kimidir:
1. dövrə elementlərinin istehsalındakı səhvlər;
2. elementlərin istehsalının tənzimlənməsində səhvlər;
3.Körpü şüalarında aktiv və reaktiv komponentlərin natamam uçotu;
4.Oxucudakı səhvlər.
Tezlik artdıqca səhvlər də artır.
Körpü dövrələri həm elektrik, həm də qeyri-elektrik miqdarını ölçmək
üçün istifadə olunur.
Tutumun ölçülməsi
Hal-hazırda ölçülən qabiliyyətlər diapazonu pikofaradlardan
yüzlərlə mikrofaradaya qədər uzanır. Bu vəziyyətdə istifadə olunan metodun
seçilməsi ölçülmüş kapasitansın dəyərindən, ölçmə şərtlərindən (mühitin
temperaturu, təchizatı gərginliyinin tezliyi və böyüklüyü), tələb olunan
dəqiqlikdən asılıdır.
Dolayı metodlar ampermetr, voltmetr, vattmetr istifadəsinə əsaslanır.
Birbaşa metodlar körpü və birbaşa qiymətləndirmə metodlarıdır. Bu məqsədlə
bir nisbiölçən prinsipi əsasında AC körpüləri, rəqəmsal körpülər və
elektromaqnit və ya elektrodinamik MI ilə faradametrlər istifadə olunur.
Bunlar böyük qabların kobud ölçüləri üçün istifadə olunur. Genrimeters də bu
prinsip əsasında qurulur.

İnduktivliyin ölçülməsi
İnduktivliyi ölçmək üçün dolayı metodlarla voltmetr, ampermetr və
vattmetr istifadəsinə əsaslanır.
Birbaşa ölçmələr körpülərin istifadəsinə və birbaşa qiymətləndirmə
metodlarına əsaslanır.
Qarşılıqlı induktivliyi ölçmək üçün ballistik bir qalvanometr, veb sayğac
istifadə olunur.

Mühazirə №10. Dəyişən cərəyan dövrəsində gücün, enerjinin,

faza
sürüşməsinin və tezliyin ölçülməsi
GÜCÜN ÖLÇÜLMƏSİ
DC dövrələrindəki gücün və AC dövrələrindəki aktiv və reaktiv gücün ölçülməsi
- tək fazalı və üç fazalı, üç telli və dörd telli hallarda adətən D ÜİST-ə uyğun
olaraq istehsal olunan elektrodinamik və ferrodinamik wattmetrlər tərəfindən
həyata keçirilir.
Laboratoriya praktikasında əsasən 0.1, 0,2; 0.3 və 0.5 dəqiqlik
siniflərinin elektrodinamik wattmetrlərindən istifadə olunur;. Sənayedə texniki
ölçmələr üçün
1.0 , 1.5 və 2.5dəqiqlikli ferrodinamik wattmetrlərdən geniş istifadə olunur;.
Bir diapozonlu wattmetrlərin şkalası ölçülmüş dəyər baxımından vat, kilovat
və s. Olur.
Həm elektrodinamik, həm də ferrodinamik wattmetrlərin vahid bir miqyasa
sahib olduğu xatırlanmalıdır. Elektrodinamik wattmetrlər bir neçə min hertsə
qədər olan DC və AC dövrələrində gücün ölçülməsi üçün istifadə olunur.
Ferrodinamik wattmeters, əsasən sənaye tezliyində, AC dövrələrində gücün
ölçülməsi üçün istifadə olunur.
Sabit Cərəyan dövrələrində gücün ölçülməsi
Hər hansı bir yükdəki gücü təyin edən ifadəni təhlil edək:
P = UI, (12.1)
gücün P-nin dolayı yolla iki birbaşa ölçmə aparılması yolu ilə təyin
olunduğunu görmək asandır: bir voltmetr istifadə edərək yükün üzərindəki
gərginlik və bir ampermetrdən istifadə edərək yükdəki cərəyandır. Bu
vəziyyətdə ən məqsədəuyğun istifadə maqnitelektrik sistemin voltmetr və
bir ampermetrindən istifadədir.
Şəkil 12.1, a, b, bir ampermetr və bir voltmetrdən ibarət dövrə göstərilmişdir.
Bu və ya digər sxemin seçilməsi daxili müqavimətin qiymətinə uyğun
sxemin çeçilməsinə əsaslanır.
Sxem şək. 12.1, a yük müqavimətinin nisbətən kiçik olduğu vəziyyətdə
güc ölçərkən istifadə olunur, şək. 12.1.6 - yük müqaviməti nisbətən yüksək
olduqda.
Görünən sadəliyə baxmayaraq, P gücünü ölçmək üçün ampermetr və
voltmetr metodu praktikada nadir hallarda istifadə olunur. Bu, adı verilən metodun
iki alətin oxularının eyni vaxtda oxunması və P-nin sonrakı hesablanmasını tələb
etməsi ilə bağlıdır, ən sadə və tələb olunan dəqiqliklə, güc ölçümü birbaşa
bir elementli elektrodinamik wattmetr istifadə edərək həyata keçirilir. Belə
bir vattmetrin DC dövrə daxil edilməsi, cərəyan və gərginlik dövrü
sargısının generator terminallarının düzgün birləşdirilməsinə uyğun olaraq
həyata keçirilməlidir. Şəkildə 12.2, P gücünü ölçmək üçün bir Wattmetr PW-nin
daxil olduğunu göstərir. Metodik xətaları azaltmaq üçün gərginlik sargısının
generator sarğacı Şəkildə göstərildiyi kimi istifadə edilə bilər. 12.2, a və ya b.
Sxem şək. 12.2 və Rload yük müqavimətinin nisbətən böyük bir dəyərində və
Şek. 12.2.6 - yük müqavimətinin nisbətən kiçik bir dəyəri ilə Ryük

Wattmetrlərin istifadəsinin əksər hallarda yük müqaviməti Ryük

nisbətən böyükdür (yük müqavimətinin dəyəri wattmetrın ardıcıl cərəyan
dövrəsinin müqavimətindən daha yüksəkdir) və buna görə də wattmetr Şek. 12.2,
a. Vattmetr sarımlarından hər hansı birinin generator sarğılarının qoşulmasının
düzgün riayət edilməməsinin cərəyan istiqamətində və wattmeter
göstəricisinin miqyasdan kənara çıxmasına səbəb olduğu tamamilə aydındır.
Dəyişən dövrlərdə reaktiv güc ölçüsü
Bir fazalı dövrədə aktiv gücün ölçülməsi tək elementli wattmetrlər
tərəfindən həyata keçirilir. Laboratoriya şəraitində üç fazalı dövrələrdə aktiv
gücün ölçülməsi, bir, iki və ya üç cihaz metodundan istifadə edərək sxemlərə görə
üç fazalı bir dövrə birləşdirilmiş tək elementli vattmetrlər istifadə edilə bilər.
Bununla birlikdə, texniki ölçmələrdə, bir qayda olaraq, bu vəziyyətdə xüsusi iki
və üç elementli vattmetrlər istifadə olunur. AC dövrələrində vattmetrlərin
istifadəsinin bütün hallarda ölçü aralıklarının genişləndirilməsi ölçmə
cərəyanı və gərginlik transformatorları istifadəedilərək həyata
keçirilir.

Bir cihaz metodu ilə gücün ölçülməsi. Bir cihaz metodundan istifadə
edilərkən güc birelementli vattmetr ilə ölçülür. Metod bir fazalı dövrələrdə və
simmetrik üç fazalı dövrələrdə güc ölçərkən istifadə olunur (kompleks faz
müqavimətləri eynidır). Hər iki halda da, vattmetrin gərginlik sarğısı faz
gərginliyinə keçir və cərəyan sarğı istənilən fazın telinin kəsilməsinə daxil
edilir. Şəkil 12.3, tək elementli bir vattmetrin bir fazalı bir AC dövrəsinə
daxil edilməsini göstərir. Metodik səhvi nəzərə almasaq vattmetr oxumasını
yazırıq:
Pw = UI cosф, (12.2)
burada U və I - gərginlik və yük cərəyanının effektiv qiymətləri; ф – çərəyan
və gərginlik vektorları arasındakı bucaqdır. Şəkil 12.4, a, b –dəsimmetrik üç
fazalı üç telli dövrəyə bir elementli vattmetrin daxil edilməsini göstərir. Əncirdə
12.4 a və yük ulduza bağlıdır və sıfır nöqtəsi mövcuddur. Şəkildə 1 2 .4, b
yük deltası bağlıdır. Vattmetr, Şəkildə göstərildiyi kimi faza daxil edilə
bilməzsə. Yükü bir ulduzla bağlayarkən 1 2 .4, 6 və ya sıfır nöqtəsi (şəkil 12.4,
a) mövcud deyil, bu vəziyyətdə süni bir sıfır nöqtəsi istifadə olunur. Süni bir sıfır
nöqtəsi ümumiyyətlə iki rezistorla yaradılır (hər bir müqavimətin müqaviməti
wattmetrın gərginlik sarma dövrəsinin müqavimətinə bərabərdir) və
gərginlik sarma dövrəsinin müqaviməti. Hər hansı bir vattmetrin gərginlikli
sarma dövrəsinin müqaviməti ya cihazın kadrında göstərilir, ya da bu cihaz üçün
texniki pasportda göstərilir.
Süni bir sıfır nöqtəsi olan sxemə görə üç fazlı üç telli bir dövrə bir vattmetrin
daxil edilməsi Şek. 12.5-də göstərilmişdir.

.
Анализируя схемы включения ваттметров, приведенные на рис. 1 2 .4 ,а ,
б, нетрудно видеть, что показание ваттметра будет соответствовать
мощности одной фазы. Мощности одной фазы будет соответствовать и
показание ваттметра, включение которого показано на рис. 12.5.
Действительно, фазное напряжение UA, на которое включена обмотка
напряжения ваттметра, равно
•Линейный ток 1А в токовой обмотке ваттметра
• Следовательно, показание ваттметра
Göstərilən wattmetr keçid dövrələrinin təhlili 1 2 .4, a, b, wattmetr
sxemlərinin analizi bir fazanın gücünə uyğun gəldiyini görmək asandır. Bir
fazın gücü, daxiletmə Şəkildə göstərilən wattmetr oxumasına da cavab
verəcəkdir. Həqiqətən də, vattmetrin gərginlik sargısının açıldığı faz
gərginliyi UA bərabərdir • Vattmetrin cari sarımında xətti cərəyan İA • Buna
görə də vattmetrin oxunması
Bütün üç fazlı dövrənin gücünü hesablamaq üçün, vattmetr göstəricisini üç
dəfə artırmaq
lazımdır:

Bir daha xatırladaq ki, nəzərə alınan hər şey yalnız simmetrik dövrələrdə
gücün ölçülməsi zamanı, yəni gərginliklər simmetrik olduqda və
kompleks faz müqavimətləri bərabər olduqda doğrudur.
Wattmeterin yüksək cərəyanlarla aşağı gərginlikli dövrələrdə gücünü ölçmək
üçün istifadə edərkən cərəyanla ölçmə aralığının uzadılması bir ölçmə
cərəyanı transformatoru vasitəsilə həyata keçirilir. Vattmetr alternativ cərəyan
dövrəsində, əlavə olaraq artan gərginliklə də istifadə olunursa, gərginlik ölçmə
transformatoru istifadə edərək gərginlik ölçmə aralığı genişlənir.
Məsələn, Şek. 12.6, a, bir cərəyan transformatoru vasitəsilə bir fazalı bir
dövrə gücünü ölçmək üçün bir vattmetr daxil etdiyini göstərir və Şek. 12. 6. b, bir
ölçmə cərəyanı transformatoru və bir ölçmə gərginliyi transformatoru
vasitəsilə.

Wattmetrın generator sıxaclarının və ölçmə transformatorlarının

müvafiq sıxaclarının düzgün birləşdirilməsinə diqqət yetirilməlidir. Şəkildəki
dövrədə bunu görmək asandır. 12.6 və ölçülən gücün dəyəri P istifadə
olunan elektrik cərəyanının transformatorunun nominal çevrilmə nisbəti KInom
ilə güc sayğacının oxunması ilə müəyyən edilir:
P=Pw KIном
Şəkildəki diaqramda. 1 2 .6, 6 ölçülən gücün dəyəri düsturla müəyyən edilir
P = Pw KIном KUном
burada KUnom, istifadə olunan gərginlik transformatorunun
nominal transformasiya əmsalıdır.
İki cihazın metodu ilə gücün ölçülməsi. İki metrlik metod, iki tək
elementli vattmetrlərdən istifadə edərək üç fazlı, üç telli dövrədə gücün
ölçülməsi üçün istifadə olunur. Metod həm simmetriya ilə, həm də cərəyanlar
və gərginliklər ilə əlaqə sxemindən və yükün təbiətindən asılı olmayaraq
düzgün nəticələr verir. Bundan əlavə, iki alətli metod, üç fazalı üç telli
dövrədə gücündən istifadə edilərkən, iki elementli bir vattmetr elementlərini
açmaq üçün istifadə olunur.

Şəkildə 12.7, a, iki tək elementli wattmetrlərin açılması üçün bir diaqramı
göstərir. Ümumiyyətlə, bir vattmetrin, məsələn, PW1-in cərəyan sarğısı A
faza, başqa bir vattmetrlə - PW2 - C faza daxil edilir.
Vattmetrlərin gərginlik sarımları şəkildə göstərildiyi kimi xətt
gərginliklərinə qoşulur. Əncirdə 12.7.6, müəyyən bir vəziyyət üçün cərəyanın
vektor diaqramını göstərir - cərəyanlar və gərginliklər simmetriyası vəziyyəti.
PW1 güc sayğacının və PW2 güc sayğacının oxumasını görmək
asandır:

İki cihazın metodundan istifadə edərək gücün ölçülməsi zamanı dövrənin

ümumi gücünün vattmetrlərin oxularının cəbri cəminə bərabər olduğunu və
(12.4) və (12.5) ifadələrini nəzərə alaraq nəzərə
alaraq:

Sadə dəyişikliklərdən sonra :

Beləliklə, (12.6) ilə təyin olunan PW1 və PW2 güc sayğaclarının oxularının
cəmi üç fazalı bir dövrənin gücündən başqa bir şey deyil. Qeyd etmək lazımdır ki,
(12.4) və (12.5) -ə uyğun olaraq, hər bir vattmetrin göstəriciləri the bucağının
dəyərindən və onun intensivliyindən asılı olaraq müsbət və ya mənfi ola bilər.
Üstəlik, φ = + 6 0 ° -də PW1 vattmetrinin oxunması sıfır, = -60 ° -də isə
sıfır göstərici PW2 vattmetrində olacaqdır. Φ = 0 olduqda, yəni tamamilə
aktiv yüklə, PW1 vattmetrinin oxunuşu PW2 vattmetrinin oxunuşuna
bərabərdir. Ümumiyyətlə üç fazalı wattmetrlər olaraq adlandırılan iki elementli
vattmetrlər, ümumi bir hərəkət hissəsinə sahib olan tək elementli
ferrodinamik wattmetrlərin iki ölçmə mexanizminin dizaynıdır.
Üç fazalı vattmetrlərin qurulması üçün geniş istifadə olunan iki
elementli errodinamik ölçü mexanizminin təxmini dizayn tətbiqi Şek. 12.8.
İki laminatlı maqnit keçiricinin 1 sabit cərəyan sarğıları 2 var.

Daşınan çərçivələr 3 şəklində hazırlanmış gərginlik sarımları ümumi bir

ox üzərində sabitlənir. Üç fazalı iki elementli vattmetrlərin cərəyan
sarğılarının və gərginlik sarımlarının daxil edilməsi Şek. İki alətli metoddan
istifadə edən 12.7.
Üç fazalı iki elementli vattmetrlərin, eləcə də tək elementli bir fazalı
vattmetrlərin ölçü aralığının genişləndirilməsi, cərəyan və gərginlik
transformatorlarının köməyi ilə həyata keçirilir. Əncirdə 12.9, iki elementli üç
fazalı bir vattmetr elementlərinin üç fazlı üç telli dövrəyə ölçmə cərəyanı
transformatorları vasitəsilə daxil edilməsini göstərir. Aydındır ki, bu
vəziyyətdə, dövrənin gücünü əldə etmək üçün, vattmetrin oxunuşu, istifadə
olunan cərəyan transformatorlarının nominal çevrilmə nisbəti Kto ilə
vurulmalıdır. Güc iki tək elementli wattmetr ilə ölçülürsə, vattmetrlərin
oxularının arifmetik cəmi Ki nom dəyərinə vurulur.
Üç alət metodundan istifadə edərək gücün ölçülməsi. Üç cihaz metodunun
üç fazalı dörd telli dövrədə gücün ölçülməsi üçün istifadə edildiyi bilinir (üç
tək elementli vattmetr istifadə olunur). İki cihaz üsulu kimi, üç cihaz metodu da
əlaqə sxemindən və yükün xarakterindən asılı olmayaraq həm simmetriya ilə,
həm də
düzgün nəticələr verir və gərginliklərin asimmetri ilə. Üç
cərəyanlar metodunu həyata cihaz görə, üç elementli üç fazalı
keçirən sxemə elementləri də vattmetrlərin
daxil edilmişdir.

Şəkildə 12.10, üç fazalı dörd telli bir dövrə üç cihaz metodu ilə sin tək
elementli vattmetrlərin daxil edilməsinin bir sxemi göstərilmişdir. Bu
vəziyyətdə hər bir vattmetrin bir fazın gücünü ölçdüyünü görmək asandır:

burada U a, Uv və Uc - faz gərginliyi; İa, İb və İc - faz cərəyanları; fa, fb və fc

- müvafiq faz gərginliyi ilə faz cərəyanları arasındakı fazalar fərqidir.
Aydındır ki, üç fazlı dörd telli dövrənin gücünü tapmaq üçün bütün
wattmetrlərin
oxularının cəbri cəmini götürmək
lazımdır:

Üç elementli üç fazalı ferrodinamik wattmetrin sxematik bir struktur diaqramı

Şek.
12.11. Hər bir elementdə sabit bir cərəyan sargısı olan 3 yumşaq bir
maqnit materialından hazırlanmış laminatlaşdırılmış bir maqnit dövrəsi 1
vardır. Elementlərin 2 hərəkətli çərçivələri bir ox üzərində sərt şəkildə
sabitlənmişdir. Beləliklə, hər üç elementin anlarının arifmetik cəmi üç
fazalı üç elementli
vattmetrin hərəkət hissəsinə təsir göstərir. Wattmeter elementlərinin üç fazlı
dörd
telli bir dövrə birbaşa bağlantısı, Şek. 12.10.
Üç elementli üç fazalı vattmetrlərin ölçü aralığının genişləndirilməsi, iki
elementli vattmetrlərlə olduğu kimi - cərəyan və gərginlik
transformatorlarından istifadə etməklə həyata keçirilir. Qeyd etmək lazımdır ki,
son illərdə sənaye dörd telli üç fazalı dövrədə güc ölçmək üçün D323 tipli xüsusi
panel ferrodinamik iki elementli vattmetrlər istehsal edir. Bu wattmetrlərin
elementləri bir deyil, iki cərəyan sarımına malikdir. Əlavə cərəyan sarımları
xüsusi bir sxemə görə dörd telli üç fazlı bir dövrə daxil edilir. Belə bir
vattmetrin göstəriciləri həm vahid, həm də qeyri- bərabər faz yüklənməsi ilə
etibarlıdır.

REAKTİF GÜCÜN ÖLÇÜMÜ

Reaktiv güc, elektrik xətlərində əlavə itkilərə və istehsal olunan
elektrik enerjisinin və işləyən enerji sistemlərinin maya dəyərinin artmasına
səbəb olur. Buna görə də, reaktiv gücün ölçülməsi, alternativ cərəyan
dövrələrində aktiv gücün ölçülməsi ilə birlikdə böyük milli iqtisadi əhəmiyyətə
malikdir.
Reaktiv volt-amperlərdə (var) ölçülən reaktiv güc Q, həm tək fazalı
dövrələrdə, həm də üç fazalı üç telli və dörd telli alternativ cərəyan
dövrələrində təyin edilə bilər. Bir fazalı dövrədəki reaktiv güc ifadə ilə müəyyən
edilir:

Üç fazalı bir dövrə üçün reaktiv güc fərdi fazaların reaktiv güclərinin cəmi
ilə müəyyən edilir:

Üç fazalı üç * və ya dörd telli dövrənin tam simmetriyası halında:

Və ya

Bir fazalı dövrədəki reaktiv gücün ölçülməsi (12.8) -ə uyğun olaraq, cərəyan
və gərginlik vektorları arasındakı bucağın kosinusuna deyil, bu bucağın
sinusuna mütənasib olduğu bir elektrodinamik və ya ferrodinamik cihaz
tərəfindən həyata keçirilə bilər.
Üç fazalı bir dəyərdəki reaktiv gücün ölçülməsi şərti bir fazalı vattmetrlər,
yəni aktiv gücün ölçülməsi üçün hazırlanmış və xüsusi sxemlərə görə üç fazalı bir
dövrə
Dairəvi açma üsulu. Bu metod, eyni zamanda, bilinməyən və bilinən iki
tezliyin müqayisəsinə əsaslanır. Osiloskopun hər iki kanalının girişlərinə
(süpürgə generatoru söndürülmüşdür) bir (bilinən) tezliklə fо tətbiq edilsə, lakin
faza 90 ° dəyişdirilərsə, ekranda bir dairə əldə edəcəyik. Elektron şüasının təsvir
etdiyi vaxt Elektron şüasının bir dairəni təsvir etdiyi vaxt, f0 tezliyi ilə
gərginliyin dövrünə bərabərdir. Katod şüa borusunun şəbəkəsinə naməlum bir
tezlik fx ilə bir gərginlik tətbiq edərək, tezlik nisbəti fx / f0 = n {n = l, 2, 3 ...) ilə
bir sıra hərəkətsiz yay əldə edirik (şəkil 14.12). Belə yayların sayı n-dir.
Fx ölçmə qeyri-müəyyənliyi məlum tezlik qeyri-müəyyənliyi ilə müəyyən
edilir. Tezliyin ölçülməsi üçün osiloskop metodları sadədir, lakin tezliyi
dəyişdirilə bilən və dəyəri bilinən bir harmonik osilatorun istifadəsini tələb edir.

Mühazirə №11. Rəqəm ölçmə cihazları, onların xarakteristikaları

Rəqəmsal ölçü cihazları (RÖC) müxtəlif fiziki miqdarları ölçmək üçün
hazırlanmış çox təyinatlı, universal alətlərdir, məsələn: dəyişkən və
birbaşa cərəyan və gərginlik, tutum, indüktans, siqnalların vaxt
parametrləri (tezlik, dövr, nəbz müddəti) və dalğa şəklini, onun spektrini qeyd
etmək. və s.
Giriş analoqunun ölçülən dəyəri avtomatik olaraq RÖC-də müvafiq diskret
dəyərə çevrilir və ölçmə nəticəsi rəqəmsal formada təqdim olunur.
Siqnalın rəqəmsal bir koda çevrilməsi metoduna görə RÖC-ları aşağıdakı
qruplara
bölünür:
•dərəcə-kodlu cihazlar (ölçülmüş dəyərin istinad dəyərinin ayrı-ayrı dəyərləri
dəsti ilə ardıcıl müqayisəsi aparılır);
•vaxt - impuls kodlaşdırması olan cihazlar (ölçülən fiziki kəmiyyətin dəyəri
istinad tezliyinin impulsları ilə sonrakı doldurulması ilə bir zaman
aralığına çevrilir);
•tezlik - impuls konversiyasına malik cihazlar (bunlar ölçülmüş kəmiyyətin
dəyərinin nəbz təkrarlama sürətinə çevrildiyi inteqrasiya tipli cihazlardır).
Rəqəmsal ölçü alətlərinin cihazı və iş prinsipi
Əməliyyat və dizayn prinsipinə görə cihazlar elektromexaniki və
elektronik hissələrə bölünürlər. Elektromekanik cihazlar yüksək dəqiqliyə
malikdir, lakin ölçmə sürəti azdır. Elektron cihazlar müasir elektronika
bazasından istifadə edir.
Dövrə və dizayn xüsusiyyətlərinə baxmayaraq, RÖC-nın tikinti prinsipi
eynidır.

Ölçülən dəyər (X) siqnalın miqyaslandığı VU cihazının giriş cihazına daxil

olur, daha sonra analog siqnalın ədədi dəyər kimi göstərilən müvafiq kodda
göstərilən uyğun koda çevrildiyi analog-rəqəmsal çeviriciyə (ARÇ) daxil olur.
rəqəmsal oxu cihazında (ROC). Rəqəmsal cihazdakı bütün nəzarət siqnallarını
qəbul etmək üçün bir nəzarət cihazı təmin edilir.
Cihazın giriş cihazı elektron bir cihaza bənzər şəkildə dizayn edilmişdir və
bəzi dizaynlarda müdaxiləni aradan qaldırmaq üçün girişində bir filtr istifadə
olunur.
Analoq-rəqəmsal çevirmə üsulundan asılı olaraq cihazlar
birbaşa konversiya cihazlarına və kompensasiyaedici (balans çevirmə ilə) bölünür.
Ardıcıl sayma rəqəmsal ölçmə cihazlarının işi cihaz dövrəsi tərəfindən
yaradılan istinad siqnalının dəyərinin ölçülən siqnalın dəyərinə ardıcıl yaxınlaşma
prinsipinə əsaslanır.
Ardıcıl dəyər cihazlarında ölçülmüş, müəyyən bir alqoritmə görə dəyişən
bilinən bir kəmiyyət ölçüsü ilə zamanla ardıcıl olaraq müqayisə olunur.
Dəyər oxunuşunda ölçülmüş fiziki kəmiyyətin əvvəlcədən təyin olunmuş
istinad siqnal dəyərləri ilə eyni vaxtda müqayisəsi aparılır. Şəkildə əməliyyat
prinsipiniəks etdirən qrafiklər göstərilir nəzərdən keçirilmiş CIP növlərindən.
RÖC-nin əsas elementləri triqqerlər, dekoderlər və işarə indikatorlarıdır. Bir
neçə ikonik göstərici rəqəmsal oxu cihazı təşkil edir. RÖC-da, analogdan fərqli
olaraq, məcburi dövrə elementləri ARÇ və rəqəmsal oxuma cihazlarıdır (ROC).
Hal hazırda gərginliyi, cərəyanı və müqaviməti ölçən universal
elektron voltmetrlər (multimetrlər) geniş yayılmışdır.
RÖC-nın ən vacib xüsusiyyətləri bunlardır: həssaslıq, giriş müqaviməti,
sürət (saniyədə ölçmə sayı), dəqiqlik (nəticənin kəmiyyətin həqiqi dəyərinə
yaxınlığı), səs-küy parametrləridir.
RÖC üstünlükləri: ölçmələrin yüksək həssaslığı və dəqiqliyi, oxu
oxumalarının rahatlığı, ölçmə məlumatlarının uzaqdan ötürülməsi ehtimalı,
kompüter və digər avtomatik qurğularla birləşmə qabiliyyəti, yüksək səs-küy
toxunulmazlığı.
Mənfi cəhətləri: cihazların mürəkkəbliyi, yüksək qiymət, aşağı etibarlılıq.
RÖC-in inkişaf perspektivləri: ümumiyyətlə əldə edilmiş metroloji
xüsusiyyətlərin səviyyəsi praktikanın tələblərinə cavab verir və
müvafiq standartların xüsusiyyətlərinə yaxınlaşır, buna görə də inkişaf
etdiricilərin əsas səyləri RÖC-in etibarlılığını artırmağa və istehlakçını
maksimum əməliyyat rahatlığı ilə təmin edən geniş funksional imkanları olan
cihazların yaradılmasına yönəldilmişdir ki, bu da mikroprosessor
texnologiyasının geniş yayılması ilə əlaqədardır ...
Ölçmə alətlərində mikroprosessor sistemlərinin istifadəsi onların
dəqiqliyini əhəmiyyətli dərəcədə artıra bilər, imkanları genişləndirə bilər və
ölçmə prosesinə nəzarəti sadələşdirə bilər, alətlərin kalibrlənməsi və
sınaqdan keçirilməsini avtomatlaşdırır, hesablama əməliyyatlarına icazə verir
və tam avtomatlaşdırılmış alətlər yaradır.
Məsələn, RÖC, MP-nin quruluşunu yenidən qurma və verildiyi əmrlərin
nəzarəti altında yerinə yetirdiyi funksiyaları dəyişdirmə qabiliyyətindən istifadə
edir ki, bu da çox yönlülüyünü müəyyənləşdirir. Onların köməyi ilə yalnız
ölçmə limitini avtomatik seçmək deyil, həm də müəyyən bir alqoritmə görə PV
ölçərkən cihazın quruluşunu dəyişdirmək mümkündür. Bu vəziyyətdə
cihazın MP aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirə bilər:
•ARÇ prosesinə nəzarət;
• çeviricilərin işinə nəzarət;
• ölçü limitlərinin avtomatik seçimi;
• cihaz interfeysinə nəzarət;
• göstərici nəzarəti;
• nasazlıqların diaqnostikası;
• metroloji xüsusiyyətləri yaxşılaşdırmaq üçün ölçü məlumatlarının işlənməsi və s.
Proqram təminatı tərəfindən müxtəlif funksiyaların həyata keçirilməsi
cihazların texniki və iqtisadi göstəricilərində yaxşılaşdırma təmin etdi, bu da
yüksək sürətlə analoq və rəqəmsal məlumatların konversiyasını, işlənməsini
və göstərilməsini bacaran yeni bir rəqəmsal proqramlaşdırıla bilən çoxkanallı
IP sinfi yaratmağa imkan verdi.
MP-lər olan CPU-lar blok prinsipinə əsasən qurulur ki, bu da onların
strukturunu və imkanlarını dəyişdirməyə imkan verir. Bunlar aşağıdakı
əsas bloklardan ibarətdir: açarları, ADC, MP, RAM, ROM, operator paneli,
xarici cihazlar və kompüterlərlə əlaqə yaratmaq üçün modullar. Dəyişən bir
nisbətdə sorğu-suala tutulmuş onlarca və yüzlərlə ölçmə kanalı ola bilər.
Cihazın proqramı ölçmə məlumatlarının ölçülməsi, işlənməsi və
təqdim edilməsinin əsas tapşırıqlarının yerinə yetirilməsini təmin edir. Misal üçün:
• miqyaslandırma;
• sensor xüsusiyyətlərinin xəttiləşdirilməsi;
• həddindən artıq və orta dəyərlərin hesablanması;
•parametrlərlə mmürəkkəblik, performans, istismar, qiymət dərəcəsinə görə
fərqlənir.
Müqayisə;
• məlumatların sıxılması;
• avtomatik kalibrləmə;
• əsas funksiyaların özünü idarə etməsi.
Çoxrəqəmli rəqəmsal göstəricilər, video ekranlar, çap cihazları və s.
Məlumatların göstərilməsi və qeyd edilməsi üçün quraşdırılmış vasitə kimi
istifadə olunur.

Mühazirə №12. Fiziki rabitə xətlərinin birinci növ parametrlərinin

ölçülməsi, simmetrik kabel dövrəsinin assimmetriya və şleyf
müqavimətlərinin ölçülməsi

Rabitə dövrələrinin elektrik parametrinin ölçülməsi

Tikinti-montaj və istismar işlərinin müxtəlif mərhələlərində rabitə
dövrələrində aşağıdakı elektrik parametrlərinin daimi cərəyan ilə ölçülməsi və
sınaqları aparılır: omik asimmetriya, şleyfin elektrik müqaviməti, simlərin
izolyasiyasının elektrik müqaviməti, dövrələrin elektrik tutumu və izolyasiyanın
keyfiyyəti.
Omik asimmetriyanın ölçülməsinin əhəmiyyəti, naqillərin qoşulma yerlərində
pis kontaktın olması onun artmasına gətirir. Omik asimmetriya ölçülərkən körpü
kiçik gərginlik ilə qidalanır ki, bu da onun pis qoşulma yerində elektrik
deşilməsinə imkan vermir. Buna görə belə zədələnmə dərhal qeydə alına bilər.
Əgər ölçmələr izolyasiyanın elektrik müqavimətini, tutumu və ya
izolyasiyasının möhkəmliyini sınaqdan keçirməklə başlarsa, bu ölçülərdə tətbiq
olunan yüksək gərginliyin təsiri ilə zəif kontakt yerində onun müvəqqəti
bərpası elektrik deşilməsi nəticəsində əmələ gələ bilər. Buna görə də naqillərdə
pis kontakt yeri qeydə alınmayacaq.
Rabitə dövrələrinin növündən və məqsədlərindən asılı olaraq ölçmələr
qəbul- təslim, profilaktik, qəza və nəzarət hallarına bölünür.
Tikinti-montaj ölçmələri tikintinin bütün mərhələlərində işlərin
keyfiyyətinə nəzarət etmək və dövrələrin elektrik parametrlərini müəyyən
edilmiş normalara çatdırmaq məqsədilə aparılır.
Profilaktik (planlı) ölçmələr mövcud rabitə xətlərinin elektrik
parametrlərinin normalarına uyğunluğunu yoxlamaq məqsədilə AZərbaycan
Respublikası Rabitə Nazirliyinin rəhbər sənədləri ilə müəyyən edilmiş
müəyyən müddətlər ərzində vaxtaşırı aparılır.
Qəza ölçmələri zədənin xarakterini və zədələnmə yerinə qədər
məsafəni müəyyənləşdirmək məqsədilə nasaz dövrələlərdə aparılır.
Nəzarət ölçmələri bərpa edilmiş dövrənin elektrik parametrlərini
yoxlamaq məqsədilə təmir-bərpa işləri başa çatdıqdan sonra aparılır.
Rabitə dövrələrinin ən vacib parametrlərindən biri naqillərin
elektrik müqavimətidir. Rabitə xətlərinin simlərində elektrik siqnallarının əsas
simlərində itkilər nəzərə alınır. Amma əgər naqillərin elektrik müqaviməti
hər hansı bir səbəbdən hesablanandan daha çox olarsa, qəbul cihazının keyfiyyəti
xeyli pisləşə bilər. Kabel rabitə xətlərinin dövrələri üçün ayrı-ayrı tellərin
elektrik müqaviməti deyil, iki dövrə simindən ibarət şleyfin elektrik
müqaviməti normallaşdırılır.
Şleyfin elektrik müqaviməti sabit elektrik dövrəsinin elektrik
müqavimətlərinin cəmlənmiş miqdarı adlanır.
Rşl = Rа + Rб
(58)
Şleyf Müqavimətinin ölçülməsinin elektrik sxemi şəkil.56-da güstərilmişdir.

Şəkil.56. Şleyf Müqavimətinin ölçmə sxemi

Sxem üzrə:
R1Rм = R2 (Rа + Rб)
R1/R2 = 1 olarsa, onda

Rм = Rа + Rб = Rşl
Ideal rabitə dövrələri arasında qarşılıqlı təsirlər yoxdur, lakin belə
dövrələri yaratmaq demək olar ki, mümkün deyil. Əgər dövrənin
asimmetrikliyi azdırsa, qarşılıqlı təsirlər də cüzi olur. Materialların qeyri-
eynicinsli olması, məftillərin diametrlərinin bir qədər fərqlənməsi, korroziya,
tellərin izolyasiyasının əhəmiyyətli dərəcədə zədələnməsi və ya dövrə
yerlərində və ya digər səbəblərdən dövrələrin asimmetrikliyi artır və nəticədə
dövrələr arasında qarşılıqlı təsir artır. Dövrələrin
asimmetriklik dərəcəsini qiymətləndirmək üçün omik asimmetriya anlayışı
tətbiq edilmişdir.
Omik assimetriya müqaviməti iki simli naqillərin hər birinin müqavimətləri
fərqi nəzərə alınır:

Omik müqavimətin ölçülməsi sxemi şəkil 57-də

göstərilmişdir.

Sxem üzrə:
R1 (Rм + Rб) = R2Rа
R1/R2 = 1 olarsa, onda

Rм + Rб = Rа
Rм = Rа - Rб =
R
Elektrik siqnallarının simli rabitə xətləri vasitəsilə ötürülməsi zamanı güc
itkisini azaltmaq üçün izolyasiya vasitəsilə tellərdən minimum cərəyan
sızmasını təmin etmək lazımdır. Cərəyanın sızma dərəcəsini qiymətləndirmək
üçün izolyasiyanın elektrik müqaviməti anlayışı tətbiq edilmişdir.
Izolyasiyanın elektrik müqaviməti (RIZ) – sızma cərəyanının
izolyasiyadan
keçərkən qarşılaşdığı müqavimət adlanır (şəkil 58).

Şəkil.58. İzolyasiyanın müqavimətinin başa salınması

üçün ekvivalent elektrik sxemi
Rabitə kabel xətlərində izolyasiyanın elektrik müqavimətini ölçürlər.
RИЗаб Meqommetrin qoşulma sxemi Şəkil.59 -da verilmişdir.

Şəkil.59. Meqommetrin qoşulma sxemi

Bir-birindən və yerdən təcrid olunmuş metal keçiricilərdən ibarət rabitə
dövrələri elektrik tutumuna malikdir (şəkil 60). Dalğa müqaviməti,
sönmə, dövrələr arasındakı qarşılıqlı təsir kimi mühüm rabitə dövrələri
parametrləri onun qiymətindən asılıdır. İşlək və zədələnmiş dövrənin tutumunu
bilməklə, məftillərin kəsildiyi yerə qədər məsafəni müəyyənləşdirmək olar. Rabitə
zəncirləri, Sa, Sb, Sb və Sa yerinə nisbətən sətirlərin daha bir hissə tutumuna
malikdir (bax 60 şəkil). Dövrənin ümumi tutumu iş Sr adlanır və aşağıdakı
düsturla müəyyən edilir:
 Şəkil.60. Dövrənin tutumunun başa salınması ekvivalent sxemi
Dövrənin elektrik tutumu mikrofaradmetrlə ölçülür. Mikrofaradmetrə
qoşulma
sxemi şəkil.61-də verilmişdir.

Mühazirə №13. Fiziki rabitə xətlərinin zədələrinin xarakterinin təyini

və zədələrin yerinin müxtəlif üsullarla (impuls) ölçülüb təyin edilməsi
Müasir şəraitdə rabitə vasitələrinin, eləcə də müxtəlif idarəetmə və
nəzarət sistemlərinin etibarlılığına və fasiləsiz işləməsinə tələblər artır.
Kabel rabitə xəttinin sıradan çıxması böyük iqtisadi itkilərə səbəb olur.
Rabitə, idarəetmə və nəzarət xətlərində yaranan zədələr onların
aradan qaldırılmasına yönəlmiş əməliyyat hərəkətlərini tələb edir. Bu
hərəkətlərin ön şərtləri zədələnmə yerinin lokalizasiyası məqsədilə
ölçmələrin aparılmasıdır. Xüsusilə trassada kabel xəttinin zədələndiyi yerinin
dəqiq müəyyənləşdirilməsi vacibdir. Bu, uzaq məsafəli rabitə xətləri üçün ən
aktualdır, çünki zədələrin aradan qaldırılması müddətini, trassanın açılan
hissəsinin ölçüsünü və işlərin həcmini xeyli azaltmağa imkan verir.
Kabel xətlərində zədələnmə yerinin müəyyənləşdirilməsi bu problemi ən
effektiv metod və cihazlardan istifadə edərək həll etməyə imkan verən mürəkkəb
qarşılıqlı əlaqəli texnoloji əməliyyat sistemidir. Lakin, kabel xətlərinin sıxlığı
çox olduqda, kabel yolunda zədələnmə yerinin dəqiq
müəyyənləşdirilməsi yalnız xətt qurğularında zərərin aradan qaldırılması üçün
xeyli təcrübəsi olan mütəxəssislərin istifadəsinə əsaslanır.

Rabitə xətlərində zədələnmə yerlərinin təyin edilməsinin induksion metodları

Kabel xətlərinin və onların zədələnmə yerlərinin axtarışının induksiya

üsulunun əsasını maqnit sahəsinin aşkar edilməsi təşkil edir. Tək kabelin
ətrafındakı maqnit sahəsini şəkil 6.1.-də göstərilən konsentrik güc xətləri şəklində
təqdim etmək olar.

Maqnit sahəsinin aşkar edilməsi vasitəsilə kabel xəttinin yerini, yatma

dərinliyini və zədələnmə yerini müəyyənləşdirirlər.
Ölçmələr adətən ferromaqnit ürəkliyi olan xüsusi axtarış sarğacı ilə
aparılır.Əgər axtarış kəmərinin oxu yer səthinə paralel olaraq birbaşa kabelin
üstündə maqnit sahəsinin güc xətləri boyunca yerləşdirilsə, onda kəmərdə
maksimum amplitudanın EHQ(elektrik hərəkət qüvvəsi) induksiyaya uğrayır
(şəkil 6.1a). Kabeldən uzaqlaşdıqda siqnalın amplitudası getdikcə azalacaq.
Göstərilən mövqedə siqnalın maksimumuna görə kabel xətti yolunun yerini
tapırlar. Lakin maksimum siqnal bulanıqlığı səbəbindən kabelin yerini dəqiq
müəyyənləşdirmək həmişə mümkün deyil.
Maqnit sahəsinin tapılması vasitəsilə kabelin yerini müəyyənləşdirir Əgər
axtarış kəmərinin oxu yer səthinə doğru birbaşa kabelin üstündə yerləşdirilsə
(sahə oxu kabel oxundan keçdikdə sahə xətlərinə perpendikulyar), onda sahə
elektrik siqnalı minimum amplituda malik olacaq (şəkil 6.1b). Siqnalın
amplitudası istiqamətə doğru hərəkət etdikdə əvvəlcə kəskin artır, sonra isə
yumşaq azalır. Yer səthinə
perpendikulyar olan kətan yerləşməsi siqnalın kəskin ifadə olunmuş
minimumunu əldə etməyə imkan verir ki, bu da praktikada kabelin
yerini dəqiq müəyyənləşdirmək üçün istifadə olunur.
Kabel xətlərinin traslarının səmərəli aşkarlanması və zədələnmə yerinin
dəqiq müəyyənləşdirilməsi üçün adətən səs tezliyi generatorundan və
induksiya qəbuledicisindən ibarət xüsusi induksiya alətlərindən istifadə olunur.
Kabel trassasının ərazidə təyin edilməsi
Kabel xətləri trassasının dəqiq müəyyənləşdirilməsi aktiv və ya passiv
üsulla aparıla bilər. Aktiv üsuldan istifadə edərkən kabeldə siqnal ona
qoşulmuş ixtisaslaşdırılmış aşağı tezlikli generator tərəfindən yaradılır.
Qəbuledici generatorun tezliyinə uyğundur və yanından keçən
kommunikasiyalar tərəfindən yayılan digər tezlikləri qəbul etmir. Generator
birbaşa şəbəkədən ayrılmış kabelin başlanğıcına və ya iş gərginliyi altında
bölən filtrə qoşula bilər. Generatora qoşulmuş induksiya şüalandırıcısı
vasitəsilə siqnalı kəsilmiş və ya işləyən kabeldə quraşdırmaq olar
Yerin induksiya alətləri ilə müayinəsi aşağıdakı hallarda kabel xətlərinin və
boru kəmərlərinin mövcudluğu baxımından aparılır:
a)kabel rabitə xətlərinin zədələnməsinin qarşısını almaq üçün torpaq və digər işlər
aparılmadan əvvəl.
b) kabel xətlərinin yolunu axtararkən, məsələn, onun təmiri üçün.
Yerin müayinəsi bir induksiya qəbuledicisi tərəfindən aparıla bilər, əgər
kabel xəttinə səs tezliyi generatorunu qoşmaq imkanı olmazsa. Bu halda
kabellərin aşkarlanması əsasən 50 Hz tezlikli siqnalların qəbuluna əsaslanır.
Ən səmərəli
kabel, xüsusən digər kabellər olduqda, tezlikləri generatorunun
səs axtarılan
kabelinin başlanğıcına (ucuna) qoşulduqda,
yerin kabel xətləri və ya
induksiya dəstinə
kəmərlərinin olmasıdaxil olan. Şəkil
baxımından 6.2-araşdırılması
geniş boru göstərilir. Naməlum
də
ərazini araşdırmaq üçün bu ərazini perimetr boyunca gəzirlər və induksiya
qəbuledicisinin qəbul etdiyi siqnalları dinləyirlər. Qəbuledicinin axtarış kətanının
oxu yer səthinə paralel və keçid istiqamətinə perpendikulyar şəkildə quraşdırılır.
Müayinə olunan ərazidən keçən istənilən kabel xətti keçərkən iki dəfə kəsişir.
 Şəkil. 6.2. Ərazinin kabel xətlərinin təyin edilməsi üçün araşdırılması
Hər dəfə kabel yolunu keçərkən qəbuledici siqnal verir. Siqnalın
maksimal amplitudası kabel yolunun keçdiyi yeri göstərir. Kabel xətlərinin
daha etibarlı müəyyənləşdirməkmövcudluğunu
üçün müayinə olunan ərazini bir neçə
keçmək lazımdır. Sahəsi dəfə olan ərazini hissələrə görə müayinə
böyük
lazımdır. etmək
Ərazini geniş araşdırdıqdan sonra kabel xəttinin yolu
müəyyənləşdirilir. Bunun üçün müayinə zamanı tapılan iki kabel xətti
nöqtəsi ilə induksiya qəbuledicisi arasında hərəkət edirlər və bu ərazidə kabel
yolunun dəqiq keçməsini müəyyənləşdirirlər.

Şəkil. 6.5. Kabel trassasının xətlərinin təyini.

Kabel xətti yolunun dəqiq müəyyənləşdirilməsi induksiya qəbuledicisinin
qəbul etdiyi siqnalın maksimum səviyyəsi üzrə həyata keçirilir. Bunun üçün sahə
oxu yer səthinə paralel və kabel xəttinin oxuna perpendikulyar olmalıdır.
Kabel xətləri trassasının dəqiq müəyyənləşdirilməsi aktiv və ya passiv
üsulla aparıla bilər. Aktiv üsuldan istifadə edərkən kabeldə siqnal ona
qoşulmuş ixtisaslaşdırılmış aşağı tezlikli generator tərəfindən yaradılır.
Qəbuledici generatorun tezliyinə uyğundur və yanından keçən
kommunikasiyalar tərəfindən yayılan digər tezlikləri qəbul etmir. Generator
birbaşa şəbəkədən ayrılmış kabelin başlanğıcına və ya iş gərginliyi altında
bölən filtrə qoşula bilər. Generatora qoşulmuş induksiya şüalandırıcısı
vasitəsilə siqnalı kəsilmiş və ya işləyən kabeldə quraşdırmaq olar.
Əgər axtarış sarğacının oxu yer səthinə paralel olaraq birbaşa kabelin üstündə,
sahə xətləri boyunca yerləşdirilsə, onda kəmərdə maksimum amplitudanın
elektrik siqnalı dayanacaq. Siqnaldan çıxarılan siqnalın amplituduna doğru
sürüşdükdə siqnal getdikcə azalacaq.
Maksimal siqnal (maksimum metodu) üzrə, göstərilən mövqedə axtarış
sarğacının praktikada kabel xətti yolunun təxminən yerləşdiyi yeri aşkar
edirlər. Lakin maksimum siqnal bulanıqlığı səbəbindən kabelin yerini dəqiq
müəyyənləşdirmək çətindir.
Əgər axtarış axtarış sarğacınını yerin üstünə doğru perpendikulyar olaraq
kabelin üstünə yerləşdirilsə (sahə xətlərinə perpendikulyar, kətan oxu kabel
oxundan keçdikdə), onda kəmərdəki elektrik siqnalı minimum amplituda
malik olacaq. Siqnalın amplitudası istiqamətə doğru hərəkət etdikdə əvvəlcə
kəskin artır, sonra isə yumşaq azalır. Yer səthinə perpendikulyar olan katuşka
yerləşməsi (minimum metodu) qəfil ifadə olunan minimum siqnal əldə
etməyə imkan verir ki, bu da praktikada kabelin yerini dəqiq
müəyyənləşdirmək üçün istifadə olunur.
KL trassasının müəyyən edilməsi aktiv və ya passiv üsulla aparıla bilər.
Aktiv üsuldan istifadə edərkən kabeldə siqnal ona qoşulmuş
ixtisaslaşdırılmış aşağı tezlikli generator tərəfindən yaradılır. Qəbuledici
generatorun tezliyinə uyğundur və yanından keçən kommunikasiyalar
tərəfindən yayılan digər tezlikləri qəbul etmir. Generator birbaşa şəbəkədən
ayrılmış kabelin başlanğıcına və ya iş gərginliyi altında bölən filtrə
qoşula bilər. Generatora qoşulmuş induksiya şüalandırıcısı vasitəsilə siqnalı
kəsilmiş və ya işləyən kabeldə quraşdırmaq olar
Passiv üsuldan istifadə edərkən sənaye tezliyində (50, 100 və ya 300 Hz) axan
işçi
cərəyanının yaratdığı kabelin elektrik sahəsinə nəzarət edilir.
Nəzarət üçün müvafiq sənaye tezliyinə quraşdırılmış axtarış
qəbuledicisindən istifadə olunur. Ən çox 50 Hz-dir.
Maqnit sahəsinin səviyyəsinə və onun məkanda dəyişməsinin xarakterinə
nəzarət edərək kabel xəttinin yerini, onun yatma dərinliyini və zədələnmə yerini
müəyyən edir.
Kabel xətlərinin səmərəli aşkarlanması və zədələnmə yerlərinin
dəqiq müəyyənləşdirilməsi üçün adətən xüsusi axtarış dəstlərindən istifadə
olunur. Axtarış dəstləri səs tezlikləri generatorundan (250 Hz-dən 10 kHz-ə
qədər) və bir neçə tezlik kanalları olan induksiya qəbuledicisindən
(gücləndiricisi, baş telefonu və trassa üzərində sahənin səviyyəsini
dinləmək və qiymətləndirmək üçün göstəricisi olan qəbul anten) ibarətdir.

Trassa-axtarış generatorunun kabelə birbaşa qoşulması üsulları

Generatorun kabel xəttinə birbaşa qoşulması mümkün olduqda bütün
hallarda istifadə olunur. Birbaşa əlaqədə generatorun çıxış cərəyanı birbaşa
kabellə axır, buna görə də onun yaratdığı sahə ən böyük ölçüyə malikdir. Bu,
induksiya üsulu ilə ən yüksək səmərəliliyə nail olmağa imkan verir.
Kabel xəttinin yerini müəyyənləşdirərkən induksiya generatorunun
birbaşa bağlanması üsullarını nəzərdən keçirək.

Şəkil 6.4. “İşlək sim – torpaq " sxemi üzrə generatorun qoşulma sxemi.
Bu üsulla zədələnməmiş kabelin bir ucu generatorun klemminə
qoşulur. Generatorun ikinci klemması torpaqlayıcı ilə birləşdirilir. Bu
torpaqlayıcı generatordan ən azı 0,4 metr dərinliyə 6-8 metr məsafədə
yerə vurulur. Zədələnməmiş damarın digər ucu da torpaqlaşdırılırr. Şəkil 6.4-
də. " İşlək sim- torpaq" qoşulma sxemi verilmişdir:

"İşlək sim-örtük" sxemi ilə generatorun birbaşa bağlanması

Bu üsulla zədələnməmiş simi generatorun çıxış klemmlərindən birinə,
generatorun digər çıxış klemmini isə kabel xəttinin örtüyünə(ekranı) ilə
birləşdirirlər. Kabel xəttinin digər ucunda zədələnməmiş yaşayış yeri də kabel
xəttinin zirehi (ekranı) ilə birləşdirilir. Induksiya generatorunun kabel xəttinə
qoşulması " İşlək sim-örtük" sxemi ilə şəkil 6.6-da göstərilir.
Generatorun çıxış cərəyanı zədələnməmiş qabiliyyətdən keçir və kabelin qabığı
ilə geri qayıdır. Damarda və qabıqda cərəyanlar əks istiqamətlərdə axır, buna
görə də kabel ətrafında nəticələnən maqnit sahəsinin intensivliyi azalır.

Şəkil. 6.6. Generatorun bilavasitə " İşlək sim-örtük" sxemi üzrə qoşulması
Əgər generatorun çıxışlarını iki kabel simlərinə bağlamaq və bu
simlərin əks tərəfdə uclarını bir-birinə bağlasaq, onda nəticə verən sahənin
intensivliyi vaxtaşırı dəyişəcək. Bu sxemdən zədələnməmiş simlərdən və
örtükdən istifadə etməklə yerdə kabel xəttinin yerini müəyyənləşdirmək üçün
istifadə etmək əlverişlidir. Lakin bütün nəzərdən keçirilən üsullar kabel xəttinin
əks ucunda birləşmələr tələb edir.
Kabelin tam kəsilməsi və ya qısa qapanma halında (simlər arasında və ya
simlər və örtük arasında) kabelin əks tərəfindəki bütün birləşmələrin mənası
yoxdur.
Zədələnmə yerinə giriş mümkün deyil, çünki onun yeri məlum deyil. Buna
görə də bu halda istifadə olunan generatorun qoşulması üsulları həm kabel
xəttinin yolunu müəyyənləşdirmək, həm də zədələnmə yerini dəqiq
müəyyənləşdirmək üçün xidmət edir. Kabel xəttində zədələnmə olduqda
generatorun bağlanması nümunələrini nəzərdən keçirək.
Generatorun birbaşa” kəsik sim- örtük” bağlanması
Bu qoşulma metodu əslində "İşlək sim- Örtük" sxemi ilə bağlanma
metodunun bir növüdür ki, əks tərəfdə yaşayış və qabıq arasında birləşmə
aparılmır. Generatorun kabel xəttinə bağlanması sxemi ilə düyüdə göstərilir 6.7.:

Şəkil 6.7. Generatorun birbaşa "kəsim sim- Örtük" sxemi

Bu metod kabel xəttinin paylanmış tutumundan istifadə edir. Generatorun
çıxış
cərəyanı onun çıxışına qoşulmuş zədələnmiş damardan, paylanmış kabel
tutumundan və kabel xəttinin qabığından keçir. Kabelin
başlanğıcından uzaqlaşdıqda qoşulmuş qabiliyyətdə cərəyan tədricən
uzunluğuna görə paylanan tutuma düşür. Buna görə də kabelin
başlanğıcından uzaqlaşdıqda kabelin ətrafındakı sahənin intensivliyi də azalır.
Qırılma yerində kabel üzərində maqnit sahəsinin intensivliyi sıfıra çevrilir.

Şəkil 6.8.Maqnit sahəsinin intensivliyinin "kəsim sim- Örtük"

sxemində paylanması
Maqnit sahəsinin kabel xətti üzərində intensivliyini artırmaq üçün kabeldən
axan cərəyanı artırmaq lazımdır. Nəzərdən keçirilən halda generatorun çıxış
cərəyanı yaşayış və qabıq arasında bölüşdürülmüş tutum müqaviməti vasitəsilə
keçir, onun miqdarı şəklində yazılır
Cərəyanı artırmaq üçün tutum müqavimətini azaltmaq lazımdır, ya
generatorun daha yüksək çıxış tezliyini seçmək, ya da kabelin poqon
tutumunu artırmaq lazımdır.
Kabelin poqon tutumunun artmasına bir neçə kabel simlərinin paralel birləşməsi
ilə nail olmaq olar.
Generatorun Trassa-axtarıcı ilə induktiv əlaqə metodu
Induktiv rabitədən kabel xətlərinin və ya metal boru kəmərlərinin
mövcudluğunu araşdırmaq lazım olan və ya generator tərəfindən birbaşa kabel
xəttinə qoşulmaq mümkün olmayan hallarda istifadə olunur.
Bunun üçün generatorun çıxış klemmlərinə daxil olan xüsusi induksiya
çərçivəsi tətbiq olunur. Bağlanan induksiya çərçivəsi olan generator yerin
səthində kabel xəttinin və ya metal boru kəmərinin olduğu ehtimal olunan yerin
üstündə yerləşir. Generatorun kabel xətti ilə induktiv əlaqəsi prinsipi 6.12.-də
göstərilir:

Şəkil. 6.12. Generatorun kabel xətti ilə induktiv əlaqəsi prinsipi

Generatorun çıxış cərəyanı induksiya çərçivəsinin pəncərəsindən
keçən maqnit sahəsinin yaranmasına səbəb olur. Bu sahə yerdən daxil olur və
kabel xətti və ya boru kəmərini əhatə edir. Kabeldə və ya boru kəmərində
induksiyalanmış cərəyan axmağa başlayır. Bu cərəyan öz növbəsində maqnit
sahəsinin yaranmasına səbəb olur ki, bu da kabeli (boru kəməri)-də
elektromaqnit sahəsinin əmələ gəlməsinə səbəb olur ki, o da induksiya
qəbuledicisi tərəfindən qəbul edilə bilər. Beləliklə, birbaşa qoşulmadan kabel
xəttini (boru kəmərini) tapmaq mümkündür. Onlarla səs tezliyi generatorunun
induktiv əlaqəsi zamanı kabel xətlərinin və ya metal boru kəmərlərinin yerini
müəyyənləşdirməyin bəzi xüsusiyyətlərini nəzərdən keçirək.
Şəkil 6.12-ci görünür ki, generatorun kabel xətti ilə induktiv rabitəsinin
effektivliyi generatorun induksiya çərçivəsinin düzgünlüyü kabelə paralel və
birbaşa kabelin üstündə yerləşdiyi halda daha böyük olacaq.