1.

hafta
İslamın Doğuşu ve Yayılışı
 Mukayese

İslam Dünyası Çin’de Tang Hanedanı

• Müslümanların Bizans ve * Tang Hanedanı: Doğu Asya’ya
(Japonya & Kore dahil) hakim
Sasani ordularını
*Tang yöneticilerinin Konfüçyüs
yenmesi; Fas’tan Güney
öğretileriyle Budist düşünce ve
Asya’ya kadar uzanan bir pratiğini dengelemeleri
imparatorluk kurmaları
* Çinlileri birlikte tutan şey;
• Abbasilerin yönetimi evrensel bir dinden ziyade, ortak
Emevilerden devralması, yazılı dil ve felsefedir
Hilafetin ve İslam Hristiyan Avrupa
hukukunun temel • Keşiş, rahibe ve Vatikan-merkezli
kurumların oluşması; din papalarca Batı Avrupa’da
felsefe ve bilimde Hristiyanlığın yayılması
başarılara imza atması • Constantinopol-merkezli Ortodoks
• Hilafet ve Siyasi Hristiyanlığı İslam’ın
yayılmasıyla mücadele ediyor
ardıllık meselesi; Sunni
ve Şii ayrımı
 Dinler ve İmparatorluklar
İmparatorluk yapıları → Hristiyanlık ve Budizmin gelişmesinde temel araçlar
İslam’ın gelişmesi ise daha farklı

– Islam kendi devletini/imparatorluğunu oluşturmuş bir

dindir
•Mekke’den Medine’ye hicret ile sıfırdan bir devlet kurdu
•City-civilization ilişkisi → Medine (şehir) – Medeniyet ilişkisi

• Çin’deki Tang Hanedanı dinin evrenesel öğretilerini

reddetti. Konfüçyanizm & Taoizm Çin’de Budizmin
gelişmesini engelledi

• Çin, tarihi geleneklerine bağlı kalmakla Afro-Avrasya

imparatorluklarından farklılaştı.
• Tang yöneticileri dini çoğulculuğu desteklediler ve Çin
dışındaki hakimiyetlerini genişletmek için Budizmi
kullanmadılar
 6. Yüzyılda Orta Doğu

• Hristiyan Bizans & Mecusi Sasaniler arasındaki

rekabet ve savaşlar her iki tarafına yıprattı
• Tüccarların alternatif ticaret rotaları araması
• Arap Yarımadasının ticaret yolları önem kazandı
– Hicaz ve Kızıl Deniz
• Mekke önemi bir ticaret ve kültürel merkez
haline geldi
• Ticari/Burjuvazi faaliyetlerde bulunan
Mekkeliler zenginleşti, zevke düşkün hale geldi
– Onlar için ticaretlerin daha önemli olan şey
Kabe’ye hizmet etmekti
– İslam’ın Mekke’de ortaya çıkması
 İslam’ın doğuşu ve yayılışı

– Kureyş kabilesinden olan Hz.

Muhammad (SAV) Mekke’de doğdu

– 610’da, ilk vahyin gelmesi

(Alak suresi)

“Oku ! Yaratan Rabbinin adıyla oku !

Peygamber olarak Hz. Muhammad (571-
632)
610-622: Mekke Dönemi:
Hz. Peygamberin en yakınlarından başlayarak insanları İslam’a
çağrısı

 Yaratan Allah’a teslim olma

 Allahın birliğini tanıma herşeyden üstün olduğuna inanma
 İffete, tevazua, ahlaka, sosyal adalete davet
Dürüst (adil) ol + Putları/Tanrıları bırak + Allaha teslim ol +
muhtaçlara yardım et
 622-32: Medine Dönemi &
İslam Devletinin Oluşumu
• 622: Müslümanlara yapılan işkenceler  Medine’ye Hicret to
Medina (güneşin hareketlerine dayalı) Hicri takvimin
başlangıcı
• Hz. Peygamberin hakem olarak Yesrib’e (Medine) davet edilmesi
 Medine Vesikasının ilanı  anayasa ?
• ümmet  yeni bir komunal birlik
 aile ve aşiret bağlarını aşan İslam dinini esas alan birlik
Müslümanlar İslamı yaymaya devam etti.
• Mekkelilerle savaşlar  Hz. Muhammed devlet adamı ve komutan
• Medine’de temel krumların oluşturulması: Cami, Pazar vb
• Hz. Peygamberin hayatında İslamın Arap yarımadasına yayılması
Bedir Savaşı (624) hakkında 16. yüzyılda yapılmış bir Osmanlı minyat
 632-661: Dört Halife Dönemi
 Müslümanların Bizans & Sasani imparatorluklarını yenmesi
 Hz. Muhammad’in 632’de vefatı;
hulafâ-i râşidin: ilk
4 halife, müslümanların lideri
dini lider olmaktan çok siyasi lider

İslam ordularının Suriye, Irak ve Mısır’ı fethetmesi.

Sasani İmp.nun yıkılması, Bizansı geri çekilmesi

 (Suriye, Irak, Batı İran ve Mısır’da) bir çok kültürel

ve ticari merkezlerin ele geçirilmesi

 Kuzey Afrika, Kafkaslar ve Orta Asya’ya doğru

ilerlemesi
İlk Bin Yılda İslamın Yayılması
• 661: Hz. Ali’nin şehit edilmesi
• Hz. Ali ‘taraftarlarının’ (Şiiler) Hasan’ın (Hz. Ali’nin oğlu ve
peygmberin torunu) halife olmasını istemeleri.
Hz. Hasan’ın bunu reddetmesi
Hz. Ali’nin hilafeti sırasında müslümanların hilafet ve biat
konularında ayrışması
• Daha önce Şam valiliği yapan Muaviye’nin (Emevilerin lideri)
yeni halife olması
• 680: Muaviye’nin ölümü. Şiilerin, hilafet için Hz. Hüseyin’e
(Hz. Ali’nin diğer oğlu) yönelmesi.
• Hz. Hüseynin ve ailesinin 10 Muharrem’de (Aşura) Muaviyenin
oğlu Yezid taraftarlarınca Kerbela’da şehit edilmesi
 Muaviye daha hayattayken oğlu Yezid’i bir sonraki halife
olarak ilan etmişti.  Hilafet, Emevi hanedanlığına dönüştü.
Şii-Sünni ayrımı derinleşti
 İslam’ın Sünni & Şii yorumları

Sünni: İlk 4 halife “raşid halifeler” çünkü

– Peygamberin yakın dostları
– Hilafete seçilmeleri müslümanların rızasıyla olmuştur.
(Sünniler geçmişte de şimdi de İslam dünyasında çoğunluktadır)

Şiilerin (Hz. Ali taraftarları) ayrı düştüğü konular:

– Hilafet, Hz. Peygamberin soyundan gelmeli
– Peygamberin soyundan gelenler onun bereket, rahmet ve
inayetini tevarüs ettiler
• 12 İmam inancı
• Şii inancında imamların hatasız ve masum oluşu
 661-750: Emevi“halifeleri”
(Başkent: Şam)
✓İslamın yayılmaya devam etmesi
✓İslam dinine geçişler (ihtida) fetihlerin hızından daha yavaş
✓Hızlı yayılmanın getirdiği problemler
– Bir çok müslüman Emevi idaresini ‘seçkinci’ bularak
bunun İslamın ‘eşitlik ve adalet vaadine’ ters olduğunu
düşünüyordu. Yöneticilerinden bekledikleri dindarlık ve
adalet konularından hayal kırıklığı hissediyordu
- Yaygın bir sosyal rahatsızlık-kargaşa
- Ömer bin Abdülaziz’in farklı konumu (5. halife?)
- Abbasi devrimi: Abbasilerin 750’de Emevileri devirerek
iktidara gelmesi
(Batı bölgeleri (özellikle İspanya) Emevilere bağlı kaldı
The Great Umayyad Mosque in
Damascus
Kudüs’teki Kubbetü’s Sahra: Emevi halifesi Abdülmelik’in emriyle 691
yılında tamamlandı
En geniş sınırlarıyla Emevi hilafeti
 Abbasi Devrimi
• Emeviler İslamı yaydı ama yönetime karşı bir rahatsızlık da oluştu
– Müslümanlar Emevilerin ‘nepotizm’inden rahatsızdı
– Kökeni Hz. Peygamberin amcası Abbas’a dayanan Abbasi
ailesinin başı çektiği bir muhalif grup prtaya çıktı
• Bu koalisyon grubu Emevileri 750’de yendi ve idare merkezini
Şam’dan Bağdat’a taşıdılar.

• İslam’a girenler büyük oranda oranda arttı

– Emeviler döneminde küçük gruplar halindeyken, şimdi büyük kitleler halinde
– Abbasiler İslam’ı Perslilere açtı ve İslam dünyasının Hellenistik
dünyadaki gelişmeleri, Hint bilimini ve Çindeki yenilikleri öz
güven içinde almasını teşvik etti
• Abbasi döneminde İslam daha kosmopolitan ve heterojen hale geldi.
Farklı halkların katkılarını birleştirerek zengin ve bütüncül bir
kültürel sentez oluşturdu
 750-1258: Abbasi halifeleri
(Başkent: Bağdat)
• Hanedan yönetimi; ama iktidar (etnik ve dini olarak) yeni
gelenlere de açık
• Kentsel merkezler → kosmopolitan
• İslam’ın bir “ dünya medeniyetine” dönüşmesi
– önceki ilmi birikimleri kucaklayan kültürel bir sentez
– kültürler arası etkileri kolaylaştıran
• İslam sadece kentsel alanlarda değil, kırsal kesimde de yayıldı

[En ünlü Abbasi halifesi: Harun Reşid (h. 786-809)]

Frank İmparatorluğunun Şarlman’ı ile mukayese ediniz
 750-945: Yönetim ve Hukuk

Halife: Siyasi otorite & İslam’ın birliğinin sembolü

• Etnik ve kültürel çeşitliliğe rağmen bu birlik ve uniformite

nasıl sağlanacaktı?
• Geniş İslam imparatorluğu tek bir merkezden nasıl
yönetilecekti?

Kurumsallaşma & farklılaşma: Halifeler dini, adli, askeri ve

idari yetkilerini çeşitli kurumlara ve uzman kişilere delege
ettiler.
Hazine, divan, vezirik, ulema vb
 Abbasi Ordusu
• Abbasiler, ülkenin değişik bölgelerindeki destekçileri
arasından seçtikleri askerlerle işe başladı
• Daha sonra profesyonel askeri güçlere yöneldiler.
• Türkler bu profesyonel orduda çok önemli bir
konumda
• Samarra Dönemi (836-892)
– Halifeler, Türk komutanların etkisinde

• İslam yayıldıkça, bir yandan birbirinden farklı halkları

entegre edip bir ‘müminler topluluğu’ oluşturup ortak bir
kültür inşa ederken, aynı zamanda çok-kültürlü bir hal aldı.
 İslam Hukuku (şeriat) ve teoloji
• Abbasi döneminde İslam hukukunun (şeriat) şekillenmesi
– Şeriat → gündelik & manevi hayatın bütün alanlarını
kapsaması
– İbadat, muamalat ilişkileri (aile+ ticaret+ vakıflar) + ukubat
& tazir (ceza hukuku) vs
– Kuran’ın yorumlanmasına olan ihtiyaç; Kuran’da geçmeyen
(hukuki) konuların formule edilmesi (Fakihlerin görevi)
– Sünnet ve hadisin tamamlayıcı rolü
– Farklı yorum esnekliği: Mezhep imamlarının rolü

• Edille-i şeriyye: Kur’an, Hadis, İcma, Kıyas-ı fukaha

• Ulemanın (özellikle de fakihlerin) hukuk yorumcuları olarak öne

çıkması ve yöneticileri dengeleyecek otoriteye sahip olmaları
 İslam kültürünün filizlenmesi
İslam sanatlarının ve bilimlerinin doğuşu
– Arapça Rumcayı geride bıraktı. (şiir, edebiyat, tıp, fen ve felsefe) ve
eğitimin ve eğitimli sınıfların dili oldu
– Arap ilmi çalışmalarının dünyaya en önemli katkılarından birisi
antik Yunan ve Roma düşüncesinin muhafaza edilmesidir
• Beytül Hikmet Bağdat’ta Harun Reşit tarafından kurulmuştur
– Bir kültürün, diğer halkların öğreti ve düşüncelerini tevarüs etmesi
– Abbasilerin devasa kütüphaneler kurması (Kurtuba kütüphanesinin
600,000 kitabı vardı, Kahire’dekinin 1.5 million!)
• Mukayese: Hristiyan Avrupanın en büyük manastır
kütüphanelerinden olan Almanya’daki Reichenau, sadece 450
kitaba sahipti.
– kültür ve bilimin filizlenmesi
– Farklı kültürel geleneklerin sentezi (klassik Pers, Yunan & Hint)
Bağdattaki Abbasi
kütüphanesinde ilim
adamları)

(Maqamat of al-
Hariri. Illustration
by Yahya al-Wasiti,
Baghdad 1237).
 İspanya (Endülüs Emevileri)
– III. Abdurrahmann (h. 912-961) liderliğindeki Endülüs Emevileri
• Abbasilere rakip
– 750’deki Abbasi devrimi sırasında Emevi ailesinin İspanya’ya
kaçısı ve burada bir islami devletin doğuşu
• Müslüman, Hristiyan ve Yahudiler arasında barışçıl ilişkiler;
Avrupa’nın Hristiyan yöneticileriyle diiplomatik ilişkiler
– ‘Uç’ (suğur) bölgelerinin önemi - etkileşim
• Başkent Kurtuba’nın (Córdoba) büyümesi ve imarı
– Kurtuba’daki Ulu Cami
– Rakip yöneticiler arasında rekabetin sanatı ve mimariyi tetiklemesi
• Yöneticilerin, diğer İslam şehirlerinkinden daha iyi/güzel şehir
ve camiler inşa etme gayreti
– Örneğin, Kurtuba’daki Medinetü’z Zahra
» Endülüs Emevilerinin Sarayı ve idari merkezi
The Great Mosque of Cordoba. The great mosque of Cordoba was built in the 8th
century by the Umayyad ruler Abd al-Rahman I and added to by other Muslim
rulers, including al-Hakim II (who succeeded Abd al-Rahman III), considered by
many historians to have been the most powerful and effective of the Spanish
Umayyad caliphs.
 Worlds Together Worlds Apart, 3rd Edition
The Great Mosque of Cordoba Copyright © 2011 W.W. Norton & Company
 İslam dünyasının doğusunda, Maveraünnehr bölgesinde,
kültürel bir canlanma
• Daha önce Belh’de Budist olan ama daha sonra
İslam’a giren Bermeki ailesi bilim ve sanatın hamisi
oldu.
– Himaye ettiklerinden birisi Buhari (ö. 870), hadis
külliyatı ile meşhur
• Orta Asyalı diğer bilimadamları fen ve matematikte
katkı yaptılar
• Bağdat’ta, Beytül Hikmet’te, Hint rakamlarını
modifiye edip Arap sayılarına dönüştüren Harizmi
(780-850) gibi pek çok bilim adamı çalıştı. İlk cebir
(algebra) kitabını yazdı.
• Meşhur filozof Farabi (ö. 950) Plato’nun Devlet’i ve
‘erdemli kral’ düşüncesi üzerine çalıştı.
• 11. yy’da Abbasiler zayıflayınca, bilimadamları
yerelde başka hamiler buldular. Örn. Ibn Sina (980-
1037) Buhara’da. Ibn Sina’nın Kanun Fi’t-Tıb Batı’da Ibn Sina (a.k.a. Avicenna)
standart tıp kitab ı olarak yüzyıllarca okutuldu
 Sahara Altı Afrikasında İslam
– Islam Sahra çölünü geçip Afrika’ya girmesi askerlerle değil,
tüccarlar ve ilim adamlarınca olmuştur
• Deve kervanlarıyla uzun mesafe ticareti yapılması (Sahra Çölü)
– Ticaret Batı Afrika ve Kuzey Afrika’yı birbirine bağladı ve senginlik
ve refah oluşturdu. Bu da Batı Afrika’da büyük merkezi krallıkların
oluşmasına neden oldu
• Gana, Kuzey Afrika’daki ticaret rotalarının bitiş noktasıydı
– Hint Okyanusunda dominant bir role sahip olan denizci Müslüman
tüccarlar İslam’ı Doğu Afrika’ya taşıdılar
– Doğu Afrika’daki ilk tüccarlar Afrikalı ve Arap halkların karışımıydı
• Fil dişi ve köle ihraç ettiler
• Afrika’daki Bantu dili Arapça kelimeleri alarak Swahili diline
dönüştü
Islam and Trade in Sub-Saharan Africa, 700–1000 CE
Jenne Mosque. This fabulous mosque arose in the kingdom of Mali
when that kingdom was at the height of its power. The mosque speaks
to the depth and importance of Islam’ s roots in the Malian
kingdom.
 Şiilik & Fatimi Devletinin yükselişi (909-
1171)
• İslam dünyasından 10. yy Şii unsurların güç kazandığı bir dönem
Şii ve askeri lider Mehdi’nin Tunus’ta Sünni yöneticileri 909’da
devirmesi ve Mısır’da Fatimi hanedanını kurması (969)
• Bağdat’taki Abbasi halifelerine rakip bir rejim
• Bağdat’a rakip bir başkent Kahire’de kuruldu
• Ünlü Ezher Üniversitesi bu dönemde kuruldu

• Bağdatta’ki Şii Büveyhoğulları yönetimi (945-1055) Abbasi

halifelerini oldukça zayıflattı. Siyasi otoriteleri kalmadı.
• Bu durum Selçukluların (Tuğrul Bey) Abbasi halifelerini Şii
tehditinden 1055’te kurtarmasına kadar devam etti
Al-Azhar Mosque. The mosque of al-Azhar is Cairo’ s most
important ancient mosque. Built in the 10th century by the
Fatimid conquerors and rulers of Egypt, it quickly became a
leading center for worship and learning, frequented by Muslim
clerics and admired in Europe.
İslam dünyasında siyasal parçalanma, 750–1000