Vinnumarkaðshagfræði: Þórólfur Matthíasson Arnaldur Sölvi Kristjánsson

Vinnumarkaðshagfræði
Þórólfur Matthíasson
Arnaldur Sölvi Kristjánsson
Háskóli Íslands, © Þórólfur Matthíasson 1

KYNNING

Kennari og kennslubók
• Kennarar: Þórólfur Matthíasson og
Arnaldur Sölvi Kristjánsson
– Dæmatímar: óákveðið
• Kennslubókin: Modern Labour
Economics, Sloane et al.
• Pierre Cahuc og André Zylbergerg,
Labor Economics, The MIT Press,
Cambridge MA, 2004.

Fyrirkomulag
• Fyrirlestrar á fimmtudagsmorgnum
• Námskeiðsmat 30% af lokaeinkunn þm
– Verkefni (jafningjamat), aðsendar greinar og
minnisblöð
– Fjölvalspróf (ÞM), Miðannarpróf
– Sjá á Canvas síðu
• Skrifleg samskipti (á Canvas) hafa
forgang yfir munnleg samskipti og
persónuleg tölvupóstsamskipti

Fyrirkomulag ÞM
• Fyrirlestrar verða teknir upp og verða

aðgengilegir í 2-3 vikur á Canvas síðu
námskeiðsins
• Fyrirlestrum er ekki streymt

CANVAS, VERKEFNAVINNA
FJÖLVALSPRÓF

Canvas
• Allt efni frá ÞM verður á Canvas
• Einstaklingsverkefni
– Fjölvalspróf tengt efni hvers fyrirlestrar 1-3
– Miðannarpróf
• Samvinnuverkefni/Vinnustofur
– Jafningjamat (+tilraunir!)
• Upptökur af fyrirlestrum

Vinnustofur
• Einföld tölfræðivinnusöfnun og
samanburður
– Nafnlaunaþróun á Íslandi, Noregi og
Danmörku frá 1900
• Ekki auðvelt að finna gögnin fyrir Ísland!
• ?Aðsend grein
• Sjálfskráning í hópa
• Jafningjamat…

Vinnustofa - hópverkefni
• Safna upplýsingum um nafnlaunaþróun á Íslandi, í
Noregi og Danmörku
• Gögn fyrir Noreg og Danmörku nokkuð aðgengileg
• Gögn fyrir Ísland erfiðari
– Hagskinna (aðgengileg á vef Hagstofu)
– Sögulegar hagtölur Hagstofu
– Verðbólgunefndin
– Sögulegt yfirlit hagtalna (Þjóðhagsstofnun)
– Skýrslur Kjararannsóknarnefndar (á vef Hagstofu)
• Fyrir Ísland þarf að splæsa saman seríum úr mörgum
áttum….

Skil
• Tilgreint á Canvas
• Fylgist mjög vel með á þeim vettvangi
• Fara á Canvas

UMFJÖLLUNAREFNI ÞM Á
NÁMSKEIÐINU

Umfjöllunarefnin ÞM
1. Vinnumarkaðsþátttaka
2. Vinnuframboðsfallið
3. Eftirspurn eftir vinnuafli
4. Verkalýðsfélög, samningar og verkföll
5. Hvatningakerfi á vinnumarkaði
1. Hvatningakerfi
2. Vinnuaflsstýrð fyrirtæki

Lok 1.1

HÆFNIMARKMIÐ KAFLANS
(LEARNING OUTCOMES)

Að loknum fyrirlestri eiga
áheyrendur að skilja að:
• Sérkenni tengd óafturkræfum
fjárfestingum búa til sveiflur í launum
starfsstétta
– Vinnumarkaðurinn er óvenjulegur….
• Vinnumarkaðsþátttaka, tíðni hlutastarfa
og sjálfstætt starfandi er afar breytilegt
eftir löndum, kyni og aldri

Að loknum fyrirlestri … (2)
• Talningar á vinnumarkaði eru ekki einfalt
mál
• Munur milli vinnumarkaðskannana og
þeirra gagna sem unnið er með í
þjóðhagsreikningum
• Útjaðar og innjaðar (extensive margin,
intensive margin)

Spurningarnar fjórar
• Þátttaka á vinnumarkaði eða ekki (entry)
• Hvernig vinnuafl er boðið (menntun)
• Hversu mikið er unnið og hvenær?
• Brotthvarf af vinnumarkaði (exit)
– Val eða skylda?
• Byrjum að fjalla um þessar þrjár sem eru svo
teknar betur fyrir síðar

Vinna úti eða ekki? (Extensive margin, útjaðar)
Hve mikið (Intensive margin, innjaðar)
Vinna við hvað?
HVORT OG HVAÐ?

Putty-clay
(mjúkur eða hertur leir)
• Lengi vel: Besta forspá um starf 60 ára er
upphafsstarf þegar hann byrjar!
• Innkoma á vinnumarkaðinn (entry)
– Fjárfestingarákvörðun (ASK fjallar nánar
um það)
• Námskostnaður, tekjutap, launaávinningur
– Stofna fyrirtæki/vinna hjá öðrum?
• Hlutastarf/Fullt starf/Yfirvinna/Fleiri störf?

Putty-clay
(mjúkur eða hertur leir)
• Starfslok (exit):
– Lögbundin
– Samningsbundin
– Eigin ákvörðun
• Ákvarðanir um innkomu, umfang
starfsþátttöku og starfslok teknar hver á
eftir annarri (sequential), ekki samtímis

INNKOMA (ENTRY)

Fjárfestingarákvöðrun við skilyrði
óvissu
• ASK mun fjalla um smáatriðin
• Einkaávinningur af menntun ekki sami og
þjóðhagslegur ávinningur
– Ytri áhrif, stighækkandi skattar og niðurgreiðslur
menntunarkostnaðar reka fleyg á milli
– Rök fyrir opinberum afskiptum, LÍN, menntasjóður
• Óvissa ýtir undir að farið sé í fótspor
föður/móður (dynastic hysteresis)

Ófullkomnar upplýsingar móta
innkomuna
• Sumir vita hvað þeir vilja verða óháð
tekjuöflunarmöguleikum
• Aðrir láta tekjuöflunarmöguleika
(einkahagkvæmni) ráða för
– Stærðfræði eða tölvunarfræði?
– Erfitt að breyta þegar komið er af stað!
• Hvernig mótar Putty-clay eiginleikarnir
áframhaldið á vinnumarkaðnum?
Köngulóarvefslíkanið og námsval
• Dæmi um verðmyndunartruflanir á vinnumarkaðnum
• Ef tekjuöflunarmöguleikar ráða för þá ræðst námsval
af væntum eða raunverulegum hlutfallslegum launum
• Tilgáta 1: Námsval ræðst af hlutfallslegum launum
þegar nám hefst. Laun ráðast af framboði þegar
námi er lokið (gefur köngulóarvef sem svar við
esp.breytingu)
• Tilgáta 2: Námsval ræðst af væntum hlutfallslegum
launum yfir væntan starfstíma
– Gæfi ekki sveiflur ef fullkomin framsýni

Verkfræðingar í USA
Grein Freeman ILRR (1976)
• 1950-1955
Offramboð (laun
þrýst niður)
• 1955-1965 Skortur
(laun þrýst upp)
• 1965-1970
Offramboð
• 1970 til 1975 (ritun
greinar) skortur

Strjálar mælingar slétta úr og
sýna slétta og felda þróun

Ársgögn sýna sveiflur, tími milli
námsupphafs og útskriftar
Innrituðum
byrjar að
fjölga (WWII)
Útskrifuðum
byrjar að
fjölga

Lækkandi hlutfallslaun
verkfræðinga 69-73
Tímabilsskiptingin 61-69 ekki góð!

Breyting á framboði á miðju tímabili!

Lækkandi hlutfallslaun
verkfræðinga 69-73
Laun BS verkfræðinga svipað og aðrir 61-69

Sama takt og aðrir 69-70, lækka hlutfallslega eftir það

Grein Freemans um
lögfræðingana, miklar sveiflur!

Samandreginn sannindi
• Eftirspurnarhögg (nýta
tækniuppgötvanir frá styrjaldarárunum)
• Margir fara í verkfræði
• Eftirspurnarhöggið fjarar út
• Launin standa í stað eða falla
hlutfallslega
• Aðstreymi minnkar

Hvernig er hægt að skýra þessar
miklu sveiflur?
• Eru framboðs- og eftirspurnarferlar á tilviljanakenndu
flökti?
– En þá eru fræðin kannski til lítils gagns!
• Er kerfisbunin sveifla í gangi?
– Óeðlilegt að gera ráð fyrir mikilli sveiflu á framboðsferlinum
– Putty-clay eiginleikarnir takmarka sveigjanleika eftir
fjárfestingarákvörðun
• Hvaða hlutverk leikur tímatöf milli ákvörðunar um
fjárfestingu og fyrsta launatékks?

Tími líður frá
fjárfestingarákvörðun til innkomu

Nánar um líkanið
• Eftirspurn:
• Framboð:
• Útreikningur:

Nánar um líkanið
• Eftirspurn:
• Framboð:
• Útreikningur:

Um lausn mismunajöfnu
• Ósamhverf mismunajafna af fyrstu gráðu með fasta
• Fyrst finnum við sértæka lausn (langtímajafnvægi!):
• Svo almenna lausn án fasta (Asins):
• Leggjum svo lausnirnar saman…

Niðurstaða
• ; ef 0<|B|<1 sveiflukennt verð, dempaðar
sveiflur (grískt er framboð)
• Ef |B|>1 þá springur kerfið
• Framboðsferillinn flatur, eða eftirspurnarferill
brattur; () vaxandi sveiflur
• Eftirspurnarferillinn flatur eða framboðsferill
brattur () dempaðar sveiflur

Nánar um köngulóarlíkanið
• https://www.worldscientific.com/doi/
pdf/10.1142/9789811207525_0001

0<B<1, dempuð
(D línan hallar minna en S línan)
pt

B>1
pt

læknar
ófalært
Brött eða flöt esp.

• Sérhæft vinnuafl (læknar, lögfræðingar
o.s.frv)
– Brattur eftirspurnarferill
• Ósérhæft vinnuafl (Sendibílstjórar,
leigubílstjórar)
– Flatur eftirspurnarferill
• Meiri líkur á sveiflum á mörkuðum fyrir
sérhæft vinnuafl
Bratt eða flatt framboð.
• Langur tími frá ákvörðun um menntun til
útskriftar (læknar, lögfræðingar o.s.frv)
– Bratt framboð
• Ósérhæft vinnuafl (ódýrt að flakka milli
starfa)
– Flatt framboð
• Meiri líkur á sveiflum á mörkuðum fyrir
sérhæft vinnuafl
Líkan Freemans

Innbyggður sveiflugjafi í líkaninu!
• Rugguhestur Frisch
• Almenn sanndindi í
hagkerfinu
• Verðbólgan fær ytra
áreiti (flöskuhálsar,
styrjöld)
• Svo taka innri samhengi
hagkerfisins og viðhalda
vandræðunum

Niðurstaða Freeman, skammsýni
ekki RE
• Í kjölfar eftirspurnarbreytingar kemur tímabil
skorts og offramboðs og mikil sveifla í launum
vegna skammsýni kandidata
• Ef kandidatar sæju glöggt hver jafvægislaunin
eru myndi aðlögun taka mun styttri tíma
(Arrow/Capron)
• Hver kandidat tekur ákvörðun einu sinni, erfitt
að læra af reynslunni

Almennur lærdómur
• Viðbrögð aðila á vinnumarkaði illa
skiljanleg ef gengið er útfrá tærri
nýklassískri nálgun
• Tafir, truflanir, sorteringar, misskilningur,
óvissa o.s.frv. Hefur allt áhrif á
niðurstöður
• Gerir Vinnumarkaðshagfræði spennandi
viðfangsefni!

Lok 1.2

Talnasirkus?
Viðbótarverkefni fyrir mannanafnanefnd að endurnefna hugtök?
VINNUMARKAÐSTÖLFRÆÐI
GRUNNHUGTÖK

Þjóðhagsgögn og
vinnumarkaðsrannsóknir
• Vinnumarkaðstölfræði er á tveimur stöðum hjá
Hagstofunni (ruglandi)
• Undir Efnahagur
– Þjóðhagsgögn (framleiðni)
– Sambland skráargagna og kannana
• Undir Samfélag/Vinnumarkaður
– Vinnumarkaðskannanir
– Skráargögn
• Þjóðhagsgögnin eru heildartölur fyrir allt árið
• VM gögnin eru augnabliksstaða, á einni viku eða svo

Efnahagur (Þjóðhagsgögnin)
Starf vs Starfandi
• Talning á fjölda saminga milli starfsmanna og
vinnuveitenda (hausatalning) sem eru í gildi
óháð vinnutíma (gefinn mánuð) gefur fjölda
Starfa
• Fjöldi Starfandi skoðar aðalstarf og staðsetur
einn haus á einum stað
• Fjöldi vinnustunda er fjöldi vinnustunda sem
launþegar og sjálfstætt starfandi vinna

Febrúar 2018

Munur Þjóðhagsgrunns og
vinnumarkaðs
• Búið til líkan sem tengir vinnuframlag
við ýmis spor sem verða til í
skráarkerfum og könnunum
• Þjóðhagstölur ná yfir allt árið
• VMK eru augnabliks (viku”bliks”) myndir
• Nokkuð véfréttarkenndar frásagnir

Vinnumarkaðsrannsókn,
spurningarkönnun

Fjöldi starfa og starfandi í
landbúnaði (þjóðhagsgögn)
Störf fleiri en starfandi…

Vinnumarkaðskönnun
Spurningakönnun

Ekki mikið samræmi milli
talningaraðferða, en system í galskapet?
• VMK er augnabliksmynd
• Skráargögn sýna mynd tekna yfir heilt ár
• Eðlilegt að VMK gefi lægri tölu…

Áður en lengra er haldið
• Óskaplegur munur á vinnutímatölunum
• Vinnutími í VMK er uppsöfnuð svör bænda
um fjölda vinnustunda í viðmiðunarviku
– Þegar bændur vinna sem bændur vinna þeir oft
mikið
– Getur verið vinna við aukastörf líka?
• Vinnutími í þjóðhagreikningum reiknaður m.a.
útfrá vinnuframlagi einstaklings í landbúnaði
og í öðrum störfum yfir allt árið

Samanburður á VMK og
þjóðhagsreikningatölum
Þýskaland
• Skilgreiningar falla ekki saman
• Aldurmörk inn í VMK. 33
þúsund í þhr yngri en 15
• Fólk í löngu launuðu leyfi
teljast til til vm í þhr
• Starfsfólk alþjjóðastofnana
ekki í Þhr
• Fólk sem telst í vinnu skv. Vmk
en ekki talið í vinnu í neinum
reikningum fyrirtækja (um 1500
þúsund í D).
• Landfræðilegar skilgreiningar
hafa einnig (smávægileg) áhrif

Samanburður Danmörk
LFS=Labour Force Survay; NA=National Account; WTA=Work Time Account

Danmörk
2004-6 sker sig úr

Sundurliðaður mismunur
Danmörk

Vinnumarkaðskannanir
Mannfjöldinn, TP (þjóðskrá!)
• Vinnuafl (L) eða ekki vinnuafl (O=TP-L)
– 16-74 ára (Ísland), 16-64 (OECD)
– 16 ára og meira (sumstaðar annars staðar, gefur
lægri hlutfallstölu, hvers vegan?)
• Vinnuafl er Starfandi (E) eða leitandi að vinnu
• Ekki Starfandi (TP-E) getur verið
– Tímabundið fjarverandi, Atvinnulaus ekki leitandi
að vinnu, Sjálfboðaliði, Lífeyrisþegi, Í skóla
• L-E=U (Á vinnumarkaði – Starfandi)=Atv. laus

Grunneining, einstaklingur
• 1.2 Tölfræðileg hugtök
• Grunneining vinnumarkaðskönnunar er einstaklingurinn.
Meginflokkun byggist á leiðbeiningu
Alþjóðavinnumálastofnunarinnar:
• Starfandi. Fólk telst vera starfandi (hafa atvinnu) ef það hefur

unnið eina klukkustund eða lengur í viðmiðunarvikunni eða verið
fjarverandi frá starfi sem það gegnir að öllu jöfnu. Einstaklingar í
barneiganaleyfi teljast vera fjarverandi frá vinnu hafi þeir farið í
leyfi úr launuðu starfi jafnvel þótt þeir hafi ekki hug á að hverfa
aftur til sama starfs.

Mögulega villandi
• Fjöldi starfandi í þjóðhagsreikningum er
fjöldi í aðalstarfi í mánuði (hefur áhrif á
talningar í atvinnugreinum t.d.)
• Fjöldi starfandi í vinnumarkaðskönnun
eru þeir sem vinna a.m.k. 1 klst í
viðmiðunarvikunni eða eru tímabunið
fjarverandi frá fastri vinnu (sumarfrí)
• Grundvallarmunur á þessu tvennu!

Atvinnulausir
• Atvinnulausir. Þeir teljast atvinnulausir sem ekki hafa
atvinnu og falla undir eitthvert eftirfarandi skilyrða:
1. Hafa leitað sér vinnu sl. fjórar vikur og eru tilbúnir að hefja
störf innan tveggja vikna frá því rannsóknin er gerð.
2. Hafa fengið starf en ekki hafið vinnu.
3. Bíða eftir að vera kallaðir til vinnu.
4. Hafa gefist upp á að leita að vinnu en bjóðist starf eru þeir
tilbúnir að hefja vinnu innan tveggja vikna.

Markatilvik eru mörg
• Námsmenn, þ.m.t. þeir sem leita námssamnings í iðngrein,
teljast því aðeins atvinnulausir að þeir hafi leitað eftir vinnu með
námi eða framtíðarstarfi sl. fjórar vikur og séu tilbúnir að hefja
störf innan tveggja vikna frá því rannsóknin var gerð.
• Utan vinnuafls. Fólk telst utan vinnuafls ef það er hvorki í vinnu

né fullnægir skilyrðum um að vera atvinnulaust.
• Vinnuafl telst vera starfandi og atvinnulaust fólk.

Á þjóðskrá
Vistmenn á
Mannfjöldi 16-74
lokuðum 75 ára og eldri 15 ára og yngri
ára
stofnunum
Utan
Á vinnumarkaði L vinnumarkaðar
(O)
Atvinnulaus (U)
Vilja vinna, en
Starfandi E Leita og geta Óvirkir
ekki atv.l.
byrjað
Vinnandi V (at Tímabundið Leita ekki geta Ólaunuð

Á atvl.skrá
work) fjarverandi byrjað heimilisstörf
Ólaunuð
Leita, geta ekki
Fullt starf Í hlutastarfi Veikindi Ekki á skrá umönnun barna
byrjað
eða sjúkra
Leita ekki geta

Tímabundið Að eigin ósk Fæðingarorlof Langveikir
ekki byrjað
Ótímabundið Vinnulítill Frí Nemendur
Öryrkjar (ekki í
Vinnuskipulag
vinnu)
Ellilífeyrisþegar
Aðrar ástæður
ekki í vinnu
Sjálfboðaliðar
LFPR=L/TP
• Vinnumarkaðurinn í sífelldir breytingu
• Hlutföll sem eru notuð
– Atvinnuþátttaka, Activity rate, Labor force participation
rate=Vinnuafl/Mannfjöldi
– LFPR=L/TP
Labor Economics
Copyright © 2011 by W.W. Norton & Company, Inc.
EP=E/TP
– Starfandi sem hlutfall mannfjölda, Employment-to-
population ratio=Starfandi/Mannfjöldi
– EP=E/TP
Labor Economics
Atvinnuleysi U/L
– Atvinnuleysi Unemployment rate=Atvinnulaus/Vinnuafl
– u=U/L
Labor Economics
Mannfjöldinn (Population, TP)
– Atvinnuþátttaka, Activity rate, Labor force participation
rate=Vinnuafl/Mannfjöldi
– LFPR=L/TP
– Starfandi sem hlutfall mannfjölda, Employment-to-
population ratio=Starfandi/Mannfjöldi
– EP=E/TP
– Atvinnuleysi Unemployment rate=Atvinnulaus/Vinnuafl
– u=U/L
Labor Economics
Starfandi (E, employed)
Vinnandi (At work)
• Starfandi=vinnandi+tímabundið fjarverandi
• Skilgreining: Sérhver sá sem unnið hafði 1
klukkustund fyrir kaupi (í reiðufé eða í fríðu) á
viðmiðunarviku könnunar eða verið fjarverandi
frá starfi sem hann gegnir að öllu jöfnu
• Þegar þeim sem ekki voru vinnandi en höfðu
vinnumarkaðstengsl er bætt við vinnandi fæst sá
fjöldi sem er starfandi
– Sjúkir, í fríi, í fæðingarorlofi

Hlutfall
afmannfjölda Breyting milli Q2
2021Á2 2020Á2 2021 2020 og 2021
Karlar og konur Karlar og konur

16-74 ára 16-74 ára
Mannfjöldi (Alls) 263.300 261.200 0,8%
Utan vinnumarkaðar (Alls) 52.100 57.700 19,8% -9,7%
Aðrir utan vinnumarkaðar 44.400 48.100 16,9% -7,7%
Tilbúnir að vinna en ekki að leita 3.900 6.500 1,5% -40,0%
Að leita en ekki tilbúnir að vinna 3.800 3.200 1,4% 18,8%
Á vinnumarkaði (Alls) 211.200 203.400 80,2% 3,8%
Atvinnulausir 16.700 16.100 6,3% 3,7%
Starfandi (Alls) 194.500 187.300 73,9% 3,8%
Vinnulitlir (í hlutastarfi) 8.100 8.600 3,1% -5,8%
Aðrir í hlutastarfi 38.200 31.200 14,5% 22,4%
Í fullu starfi 148.200 147.500 56,3% 0,5%

Hlutfall
afmannfjölda Breyting milli Q2
2022Á2 2021Á2 2022 2022 og 2021
Karlar og konur Karlar og konur

16-74 ára 16-74 ára
Mannfjöldi (Alls) 269.700 263.300 2,4%
Utan vinnumarkaðar (Alls) 49.700 52.100 18,4% -4,6%
Aðrir utan vinnumarkaðar 43.100 44.400 16,0% -2,9%
Tilbúnir að vinna en ekki að leita 3.800 3.900 1,4% -2,6%
Að leita en ekki tilbúnir að vinna 2.800 3.800 1,0% -26,3%
Á vinnumarkaði (Alls) 220.100 211.200 81,6% 4,2%
Atvinnulausir 9.500 16.700 3,5% -43,11%
Starfandi (Alls) 210.600 194.500 78,1% 8,3%
Vinnulitlir (í hlutastarfi) 6.800 8.100 2,5% -16,5%
Aðrir í hlutastarfi 38.100 38.200 14,1% -0,3%
Í fullu starfi 165.700 148.200 61,4% 11,8%

16-74 ára 2019Á2 2020Á2 2021Á2 2022Á2
Mannfjöldi (Alls) 256.000 261.200 263.300 269.700
Utan vinnumarkaðar (Alls) 48.300 57.700 52.100 49.700
Aðrir utan vinnumarkaðar 41.700 48.100 44.400 43.100
Tilbúnir að vinna en ekki að leita 4.400 6.500 3.900 3.800
Að leita en ekki tilbúnir að vinna 2.200 3.200 3.800 2.800
Á vinnumarkaði (Alls) 207.600 203.400 211.200 220.100
Atvinnulausir 9.900 16.100 16.700 9.500
Starfandi (Alls) 197.700 187.300 194.500 210.600
Vinnulitlir (í hlutastarfi) 5.900 8.600 8.100 6.800
Aðrir í hlutastarfi 34.600 31.200 38.200 38.100
Í fullu starfi 157.200 147.500 148.200 165.700

Atvinnuþátttökuhlutfall 81,1% 77,9% 80,2% 81,6%

Prósentubreytingar, Covid áhrif
greinileg
16-74 ára 20–19 21–20 22–21
Mannfjöldi (Alls) 2,0% 0,8% 2,4%
Utan vinnumarkaðar (Alls) 19,5% -9,7% -4,6%
Aðrir utan vinnumarkaðar 15,3% -7,7% -2,9%
Tilbúnir að vinna en ekki að leita 47,7% -40,0% -2,6%
Að leita en ekki tilbúnir að vinna 45,5% 18,8% -26,3%
Á vinnumarkaði (Alls) -2,0% 3,8% 4,2%
Atvinnulausir 62,6% 3,7% -43,1%
Starfandi (Alls) -5,3% 3,8% 8,3%
Vinnulitlir (í hlutastarfi) 45,8% -5,8% -16,0%
Aðrir í hlutastarfi -9,8% 22,4% -0,3%
Í fullu starfi -6,2% 0,5% 11,8%

Atvinnuþátttaka og atvinnuleysi
Atvinnuþátttaka og atvinnuleysi
84 14
82 12
80
10
78
8
76
6
74
4
72
70 2
68 0
0 1 02 0 3 04 0 5 0 6 07 0 8 09 1 0 1 1 12 0 1 02 0 3 0 4 05 0 6 07 0 8 0 9 1 0 11 1 2 0 1 02 0 3 04 0 5 0 6 07
9 M 9M 9M 9M 9M 9M 9M 9M 9M 9M 9M 9M 0M 0M 0M 0M 0M 0M 0M 0M 0M 0M 0M 0M 1M 1M 1M 1M 1M 1M 1M
1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2
20 20 2 0 20 2 0 20 20 2 0 20 2 0 20 20 2 0 20 2 0 20 20 2 0 20 2 0 20 2 0 20 2 0 20 20 2 0 20 2 0 20 20
Atvinnuþátttaka Atvinnuleysi

Neikvætt samhengi
Atvinnuleysi
8
5
f(x) = − 0.424513344490442 x + 37.6454109046067
Axis Title
4 R² = 0.200294550036388 Atvinnuleysi
Linear (Atvinnuleysi)
3
0
77 78 79 80 81 82 83 84
Axis Title

Vinnuafl/Mannafla, L/TP
Árstíðarsveifla

Starfandi og vinnandi
samkvæmt vinnum.könnun
• Starfandi eru þeir sem eru vinnandi og þeir
sem eru tímabundið utan vinnumarkaðarins
• Vinnandi eru í vinnu
– T.d. háskólakennari í fyrirlestri eða háskólakennari
í rannsóknarmisseri
• Starfandi, en ekki vinnandi
– Veikir
– Í sumarfríi
– Í fæðingarorlofi

Vinnandi og mannfjöldinn (V/TP)
Vinnandi og starfandi (V/E)
5%-20% fjarverandi (mest frí)

Atvinnulaus U, ILO
• Þeir sem voru án atvinnu í
viðmiðunarviku könnunar,hvorki sem
launþegar eða sjálfstætt starfandi, eru
að leita að vinnu og geta hafið hafið
störf innan 2ja vikna eða hafa fengið
starfs sem hefst innan 3ja mánaða.
Einstaklingar í námi sem uppfylla
skilyrði tejast atvinnulausir
Source: Tito Boeri and Jan van Ours (2008), The Economics of Imperfect Labor Markets, Princeton University Press.
Atvinnulaus, U
• Ekki í vinnu (næstu 3 mánuði)
• Leitað að vinnu undanfarnar 4 vikur
• Hafði verið virkur í atvinnuleit sinni
• Tilbúinn að vinna
• Tilbúinn til að hefja vinnu innan
tveggja vikna

Árstíðarsveifla og hagsveifluáhrif
mest hjá yngsta aldurshópi

Utan vinnuafls
• Utan vinnuafls O
• Hvorki starfandi né atvinnulaus
• Afar samsettur hópur

Mögulegt vinnuafl,
samsettur hópur…. Mannfjöldi (TP)
16-74 ára
Utan vinnuafls
Vinnuafl L
(O)
Atvinnulaus (U)
Vilja vinna, en
Starfandi E Leita og geta Óvirkir
ekki atv.l.
byrjað
Vinnandi V (at Tímabundið Leita ekki geta

Á atvl.skrá
work) fjarverandi byrjað
Leita, geta ekki

Fullt starf Í hlutastarfi Veikindi Ekki á skrá
byrjað
Leita ekki geta

Tímabundið Að eigin ósk Fæðingarorlof
ekki byrjað
Ótímabundið Vinnulítill Frí
Vinnuskipulag
Aðrar ástæður
Utan vinnumarkaðar
• Uppfylla hvorki skilgreiningu þess sem
er í vinnu eða þess sem er atvinnulaus
• Sumir sjálfboðaliðar eru í þessum hópi
(fá ekki laun, eru ekki atvinnulausir)

Mikill munur milli landa

Nokkrir lærdómar
• Augnabliksmyndin er önnur en þegar
ljósopið er opið allt árið
• Vinnutímatölur skrítnar
• Hugtakaskilgreining flókin
• Nafngiftir í íslenska kerfinu ógagnsæjar.
Keimlík orð notuð um ólíka hluti
• Verkefni að kafa ofan í þessar tölur

Lok 1.3

Launastig og vinnumarkaðsþátttaka eftir bakgrunnsbreytum
MARKMIÐ TENGD
VINNUMARKAÐSÚTKOMU

Há lágmarkslaun
• Vinna gegn mjög lágum launum
ómenntaðra og óþjálfaðra og hvetja
ómenntaða og óþjálfaða til að leita sér
vinnu
• Sífellt lægri laun ómenntaðra geta ýtt
þeim út af vinnumarkaðnum vegna þess
að það borgar sig ekki að vinna

Lágmarkslaun á Íslandi

Lágmarkslaun ESB
Frá 330 þús til 45 þúsund á mán

Markmið um aukna
atvinnuþátttöku frá 2000
• Hvers óska menn í atvinnuþátttöku?

• Evrópusambandið 70% (2010)
– Konur 60%
• Rauntölur: Evrusvæðið 70,9 (2009),
hækkun um 5% frá 1980 og 15% fyrir
konur)

Hlutastörf
• Holland er evrópumeistari í hlutastörfum
(75,3%)
• Hlutverk hlutastarfa
– Esp hliðin
• Hagkvæm mönnun (optimal staffing)
• Annars flokks vinnuafl (aðferð fyrirtækja til að nýta ódýrt
vinnuafl)
– Frb.hliðin: Kynhlutverkalíkanið
• Þessir þættir vega misþungt í ólíkum löndum

Hlutastörfum kvenna: fjölgun og
fækkun

Launaávinningur – Launarefsing?
• Launaávinningur fyrir hlutastarfandi í
Þýskalandi, Austurríki og Suður Evrópu
– Fólk með eftirsótta hæfileika vill ekki
vinna?
• Launarefsing í ensku-mælandi löndum
– Minna um krefjandi störf í
hlutastarfamarkaðnum í enskumælandi
löndum

Sjálfstætt starfandi (self-
employed)
• Sjálfstætt starfandi fjölgað gegnum
tímans rás (á Íslandi)
• Tíðni mjög ólík milli landa
– Fáir í Skandinavíu, margir í A-Evrópu
• Takmarkanir á fjármagnsmarkaði leggja
stein í götu þeirra sem vildu vera
sjálfstætt starfandi
– Blanchflower og Oswald

Sjálfstætt starfandi í Madrid

ENDIR MARKMIÐ

Tekju- og staðkvæmdaráhrif
ATVINNUÞÁTTTAKA KARLA
OG KVENNA

Atvinnuþátttaka kvenna á Íslandi
ca. 1970

Kynbundnar breytingar
vinnuframboðs, karlar USA

Kynbundnar breytingar
vinnuframboðs, konur USA

Einn hópur stendur undir
breytingunni! Skýrum betur

Þróunin í UK

Áfram

Kynbundin þróun atvinnuþátttöku
og skýringar vm hagfræðinnar?
• Staðreyndirnar
– Atvinnuþátttaka karla minnkar
– Atvinnuþátttaka kvenna eykst
• Atvinnuþátttaka ógiftra kvenna þróast þó eins og
atvinnuþátttaka karla
– Fjölskyldutekjur aukast, hlutfallslaun kvenna batna
• Skýringarnar
– Staðkvæmdar og tekjuáhrif (2. kafli)
– Hvatningar- og latningartilgátan (added worker hypothesis,
discourage worker thesis) (hagsveiflu tengdar breytingar)

Mincer 1962
• P=atvinnuþátttökuhlutfall
• Y=fjölskyldutekjur
• W=laun eiginkonu
• b1 gefur tekjuáhrifin
• b2 gefur staðkvæmdaráhrifin

Mincer 1962
• P=atvinnuþátttökuhlutfall
• Y=fjölskyldutekjur
• W=laun eiginkonu
• b1 gefur tekjuáhrifin
• b2 gefur staðkvæmdaráhrifin

Jafna Mincers metin
• m er framboð kvenna (tímar)

• Gert áður en probit og logit aðferðirnar
voru fundnar upp

STARFSLOKA-ÁKVÖRÐUNIN

Þróun og markmið
• Leiðtogaráð EU í Stokkhólmi 2001:
– 50% fólks á aldrinum 55-64 ára ættu að
vera í vinnu (var um 40% 2001)
– Hefur aukist um 7 prósentustig 2000-2007 í
EU-25
– Virðist nú um 60%sbr næstu glæru
• Ísland 65-70% sbr næst næstu glæru

Atvinnuþátttaka eldra fólks
2011/12/13/14 Q1

Atvinnuþátttökuhlutfall 55-74 ára
á Íslandi, valin ár
2000 2005 2010 2015 2021
Fjöldi
55-74 ára
Mannfjöldi 40.000 45.500 53.500 63.600 74.400
Vinnuafl 25.100 29.700 35.500 43.300 46.100
Utan
vinnumarkaðar 14.900 15.800 18.000 20.300 28.300
Starfandi 24.600 29.300 34.000 42.100 44.400
Starfandi í fullu
starfi 17.900 21.700 25.200 32.400 32.400
Starfandi í
hlutastarfi 6.600 7.600 8.800 9.700 12.000
Atvinnulausir 500 400 1.500 1.100 1.700
Atvinnuþátttökuhlut
fall 62,8% 65,3% 66,4% 68,1% 62%

Atvinnuþátttökuhlutfall eldri eykst
fram til 2015 en fellur svo
70
68
66
64
62
60
58
2000 2005 2010 2015 2017 2018 2019 2021

Bóla og kreppa virðast auka þátttöku
eldri, rólegur hagvöxtur dregur úr
70
68
66
64
62
60
58
2000 2005 2010 2015 2017 2018 2019 2021

Atvinnuþátttaka karla og kvenna ekki
alveg í takt
80%
75%
70%
65%
60%
55%
50%
45%
40%
2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021
Karlar % Konur %

Noregur, 55-74 ára
Chart Title
80
70
60
50
40
30
20
10
0
72 74 76 78 80 82 84 86 88 90 92 94 9 6 98 0 0 02 04 06 N y 08 10 12 14 16
19 19 19 19 19 19 19 19 19 19 19 19 19 19 20 20 20 20 06 20 20 20 20 20
20
Males Females Series 3

Vinnumarkaðsþátttaka 65+

Atvinnuþátttaka USA karla 1850+

Þróun og sveiflur
• Fólk vinnur skemur en fyrir 50 árum
• Atvinnuþátttaka eldri gæti aukist
• Fólk fer síður á eftirlaun í góðu árferði en
slæmu
• Atvinnuþátttaka eldri mikil á Íslandi
samanborið við Evrópulönd
• Atvinnuþátttaka 65+ karla í USA fellur ár frá
ári, nema WWI og WWII og Dot.com!

Fjórar ástæður starfsloka
• Ákvörðun launþegans
• Ákvörðun vinnuveitanda
• Ákvörðun löggjafans
• Ytri ástæður: veikindi, óvenjuleg
færniröskun
• Fræðileg umfjöllun um tvær ástæður

Starfslok ákveðin af launþega
• Michell and Fields (1981/2)
• Einstaklingur á T ár ólifuð (vissa)
• H=vektor sem lýsir vinnuframboði t,..,T
• E er tekjuvektor
• P er eftirlaunavektor
• X eru aðrar breytur sem skipta máli á
tíma t

Ákvörðun launþega
• Pi eru eftirlaun sem ráðast með flóknum

og mismunandi hætti af
(starfsloka)launum og starfsaldri
• Vinnutími og frítími eru samtals föst
stærð

Starfslok ákvörðuð af launþega
C neysla, L frítími
Y ævitekjur, YW=Lífeyriseign
Et tekjur tími t
Pt lífeyrir tími t
R=starfsár

Starfslok ákvörðuð af launþega
• Öllu smellt saman

• Þýðir að tekjur og möguleg eftirlaun
fram til dauðadags skiptir máli
• Greiningar sem byggja á punktgildum
tekna og eftirlauna líða fyrir
mæliskekkjur og omitted variable
skekkju
Parnes og Nestel 1981
Lögbundin starfslok skipta litlu í USA
• 1600 starfslok á 8unda áratugnum, US
– Eigið frumkvæði 51%
– Vegna heilsubrests 46%
– Lögbundin starfslok 3%
• Vísbendingar um að þetta eigi ekki við á
Íslandi, flestir hætta vegna lagaákvæða

Líkan Lazear 1979
• Launaferill boðinn af vinnuveitanda
Wt=a+bt
• Framleiðni samviskusams launþega
MVPt=fasti
• Framleiðni svikuls launþega MVP’t=fasti
• Launaþröskuldur (reservation wage)
launþega W*t= ólínulegt fall sbr. mynd

Lögbundin starfslok, Lazear

Gangvirki líkansins
• Launþegi vill framleiða MVP’,
vinnuveitandi vill að hann framleiði MVP
• Býður W=a+bt gegn MVP og W=0 ef
MVP’
• W ferill verður að vera fyrir ofan W*
• Laun lægri en framleiðni í upphafi, hærri
í lokin, ef vinnuveitandi á að græða
verður að vera stopptími!
Fleiri niðurstöður
• Líkan Lazears getur skýrt
starfslokasamninga (ef MVP breytist
óvænt getur verið hagkvæmt fyrir
vinnuveitanda að losna undan
“samningi”)

Starfslokaákvörðunin flókin
• Ljóst að starflokaákvörðun er afar flókin

Samandregið
Atvinnuþátttökuhlutföll
Hlutfallslegur munur
hærri fyrir karla en
væntra ævitekna hefur
konur og mjög
áhrif á starfsval
breytileg milli landa
Latningaráhrif Hækkandi meðalaldur

hagsveiflunnar virðast kallar á miklar
meiri en pælingar um starfslok
hvatningaráhrifin og starfsaldur

Vinnumarkaðshagfræði: Þórólfur Matthíasson Arnaldur Sölvi Kristjánsson

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Vinnumarkaðshagfræði: Þórólfur Matthíasson Arnaldur Sölvi Kristjánsson

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Vinnumarkaðshagfræði: Þórólfur Matthíasson Arnaldur Sölvi Kristjánsson

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Vinnumarkaðshagfræði

Háskóli Íslands, © Þórólfur Matthíasson 1

Háskóli Íslands, © Þórólfur Matthíasson 2

Háskóli Íslands, © Þórólfur Matthíasson 3

Háskóli Íslands, © Þórólfur Matthíasson 4

• Fyrirlestrar verða teknir upp og verða

Háskóli Íslands, © Þórólfur Matthíasson 5

Háskóli Íslands, © Þórólfur Matthíasson 6

Háskóli Íslands, © Þórólfur Matthíasson 7

Háskóli Íslands, © Þórólfur Matthíasson 8

Háskóli Íslands, © Þórólfur Matthíasson 9

Háskóli Íslands, © Þórólfur Matthíasson 10

Háskóli Íslands, © Þórólfur Matthíasson 11

Háskóli Íslands, © Þórólfur Matthíasson 12

Háskóli Íslands, © Þórólfur Matthíasson 13

Háskóli Íslands, © Þórólfur Matthíasson 14

Háskóli Íslands, © Þórólfur Matthíasson 15

Háskóli Íslands, © Þórólfur Matthíasson 16

Háskóli Íslands, © Þórólfur Matthíasson 17

Háskóli Íslands, © Þórólfur Matthíasson 18

Háskóli Íslands, © Þórólfur Matthíasson 19

Háskóli Íslands, © Þórólfur Matthíasson 20

Háskóli Íslands, © Þórólfur Matthíasson 21

Háskóli Íslands, © Þórólfur Matthíasson 22

Háskóli Íslands, © Þórólfur Matthíasson 24

Háskóli Íslands, © Þórólfur Matthíasson 25

Háskóli Íslands, © Þórólfur Matthíasson 26

Háskóli Íslands, © Þórólfur Matthíasson 27

Tímabilsskiptingin 61-69 ekki góð!

Háskóli Íslands, © Þórólfur Matthíasson 28

Laun BS verkfræðinga svipað og aðrir 61-69

Háskóli Íslands, © Þórólfur Matthíasson 29

Háskóli Íslands, © Þórólfur Matthíasson 30

Háskóli Íslands, © Þórólfur Matthíasson 31

Háskóli Íslands, © Þórólfur Matthíasson 32

Háskóli Íslands, © Þórólfur Matthíasson 33

Háskóli Íslands, © Þórólfur Matthíasson 34

Háskóli Íslands, © Þórólfur Matthíasson 35

• Svo almenna lausn án fasta (Asins):

• Leggjum svo lausnirnar saman…

Háskóli Íslands, © Þórólfur Matthíasson 36

Háskóli Íslands, © Þórólfur Matthíasson 37

Háskóli Íslands, © Þórólfur Matthíasson 38

Háskóli Íslands, © Þórólfur Matthíasson 39

Háskóli Íslands, © Þórólfur Matthíasson 40

Brött eða flöt esp.

Háskóli Íslands, © Þórólfur Matthíasson 43

Háskóli Íslands, © Þórólfur Matthíasson 44

Háskóli Íslands, © Þórólfur Matthíasson 45

Háskóli Íslands, © Þórólfur Matthíasson 46

Háskóli Íslands, © Þórólfur Matthíasson 47

Háskóli Íslands, © Þórólfur Matthíasson 48

Háskóli Íslands, © Þórólfur Matthíasson 49

Háskóli Íslands, © Þórólfur Matthíasson 50

Háskóli Íslands, © Þórólfur Matthíasson 51

Háskóli Íslands, © Þórólfur Matthíasson 52

Háskóli Íslands, © Þórólfur Matthíasson 53

Háskóli Íslands, © Þórólfur Matthíasson 54