Bakterilerin Genel

Özellikleri ve Morfolojisi
Dr. Emine YEŞİLYURT ŞÖLEN
 Bakteri hücre elemanları

Bakterilerde ortak yapılar: Bütün bakterilerde

Nükleoid bulunmayan yapılar:

Sitoplazma Flagella

Sitoplazmik membran Fimbria (pilus)

Hücre duvarı Spor

Glikokaliks Kapsül
 1) NÜKLEOİD

• Ökaryot hücrelerdeki nükleusun karşılığı olup

sitoplazmada DNA’nın lokalize olduğu alan
 Tek bir kromozomdan oluşur.

 DNA, çembersel çift sarmal yapısında

 Kromozom, hücre membranına mezozom adı verilen

bölgeden bağlanır.
 2) SİTOPLAZMA:
• Saydam, hafif yapışkan kıvamda homojen kolloidal sistem

 Bakteri sitoplazmasında bulunan yapılar:

a) Plazmid: Otonom olarak çoğalabilen, kromozomal DNA’dan

100-1000 kez daha küçük, bulunması şart olmayan sirküler
DNA molekülleridir.
• Sitoplazma içerisinde esas hücre DNA’sından ayrı olan ve
ayrı olarak bölünüp bakteriden bakteriye aktarılabilinen bu
elementler, bakterileri çeşitli antibiyotiklere, ağır metal
tuzlarına ve U.V’ ye dirençli hale getirir.
 b) Granula
• Glikojen benzeri bileşikler (granüloz) veya polimerize
metafosfatlar (volutin) gibi depo maddeleri çözünmemiş
polimerler (granula) olarak sitoplazmada depolanırlar.
• Lipid granüller bakterilerin içinde vakuoller gibi
görünürler ve Sudan III ve Sudan siyahı gibi boyalarla
boyanabilirler.

c) Ribozomlar
• Protein sentezi ribozomlarda yapılır.

• Bakteri ribozomu (50S + 30S) 70S büyüklüğünde

 3) SİTOPLAZMİK MEMBRAN
• Sitoplazmik membran fosfolipid ve protein yapısında

• Bakterilerin sitoplazmik membranlarında ökaryotların

aksine sterol bulunmaz.
 İstisna Mycoplasma
 Sitoplazmik membranının görevleri
 Seçici geçirgen özellikte olduğu için dış ortam ile bakteri
arasındaki madde alış verişini sağlar.
 Solunum ve enerji sentezi sitoplazmik membranda
gerçekleşir.
 Hücre duvarının sentezini gerçekleştirir.

 Permeazlar, transfer proteinleri, sinyal proteinleri ve

solunum zinciri enzimleri gibi çok sayıda protein içerir.
 Sitoplazmik zarda kemotaksis ve diğer duyusal olaylar
için gerekli reseptörler bulunur.
 4) HÜCRE DUVARI

• Sitoplazmik membranın hemen dışında yer alır.

• Mycoplasma dışındaki tüm bakterilerde bulunur.

 Hücre duvarının en önemli yapısı peptidoglikandır.

 Bu yapı N-asetilglukozamin ve N-asetilmuramikasit

birimlerinden meydana gelir.
 Peptidoglikan tabakası (=murein) Gr (+) ve Gr (-)
bakterilerde farklılık göstermektedir.
 Gr (+) bakterilerde bu tabaka daha kalındır ve bu
tabakadan dışarıya doğru uzanan teikoik asitleri
içerir.
 Hücre yüzeyinde bulunan teikoik asit bakteriye
antijenik özellik kazandırır.
 Gr (-) bakterilerde peptidoglikan tabaka çok daha
incedir ve hücre duvarı teikoik asit içermez.
 Gr(-) bakterilerde Gr(+) bakterilerden farklı olarak
periplazmik aralık adı verilen bir boşluk ve en dışta
da dış membran bulunur.
 Bu dış membran peptidoglikan tabakadan daha kalındır
ve peptidoglikana bağlanmış lipopolisakkarit ve
lipoproteinlerden oluşur.
 Bu lipopolisakkaritler endotoksin aktivitesindedir.
 Hücre duvarının görevleri
 Protoplastı dış etkenlerden korumak

 Hücreye karakteristik olan şeklini vermek

 İç ve dış ortam arasındaki ozmotik basınç farkını

dengelemek
 Hücrenin dış çevreyle iletişimini sağlamak

Hücre duvarı ayrıca bakterinin Gram boyama özelliğinden

sorumlu olan bölgesidir.
Bu boyamada Gr (+) ler mor; Gr (-) ler pembe boyanır.
 5) GLİKOKALİKS
• Bazı bakterilerin en dış bölümünde glikokaliks denilen
yapışkan bir tabaka bulunur.
 Ör: Streptococcus mutans glikokaliksi sayesinde dişin
mine tabakasına tutunarak plak oluşturur ve diş
çürümelerine neden olur.
 6) KAPSÜL
• Bakterilerin çoğu doğal ortamlarında hücre dışı
enzimlerinin yardımıyla bir polisakkarit polimeri
sentezlerler.
• Bu tabaka hücreyi çevreler ve kapsül adını alır.

• Ör: Streptococcus pneumoniae ve Bacillus anthracis

 Kapsül çini mürekkebi ve nigrosin ile boyanır.

 Kapsülün görevleri
 Bakterinin fagositozunu önler.

 Bakteri virulansının en önemli görevi komplemanın

aktivasyonunu önlemektir.
 Ör: Streptococcus pneumoniae, Haemophilus influenza
gibi birçok mikroorganizmanın virulansından kapsül sorumlu
 Kapsül genellikle iyi bir antijendir ve bakterinin
serotiplendirilmesinde kullanılır.
 Ör: K ve Vi antijenleri
 7) FLAGELLA
• Bakteri hareketini kendi eksenleri etrafında dönerek
sağlayan yapılar
• Flagellin adı verilen proteinlerden oluşur.

• Bütün bakteri vücudu çevresi birden çok kirpik ile çevrili

olanlara peritrichia ;
• Kirpiksizlere de atrichia denir.
 8) FİMBRİA (PİLUS)
• Özellikle Gr (-) bakterilerde bulunan, protein
yapısında kirpiğe benzeyen ancak hareket ile ilişkisi
olmayan bu yapıların başlıca 2 görevi vardır:
 F pilusu (seks pilusu) konjugasyonda görevli

 Bakterinin, enfeksiyon oluşturacağı bölgeye

yapışmasını sağlar
 9) SPOR
• Sporlar bazı bakterilerin sitoplazmasının içerisinde ve
özel koşullara bağlı olarak oluşan, o bakterilerin çeşitli
fiziksel ve kimyasal çevre etkilerine karşı dayanıklı ve
nesillerini sürdürme işlevi yapan oluşumlar
• Bakteri sporları üreme elementi değil

• Spor bakteri hücresinin farklı bölgelerinde oluşabilir

(Santral spor, Subterminal spor, Terminal spor).
 Bakteri hücre çeperi penisilin gibi -laktam türevi
antibiyotiklere karşı duyarlıdır. Bu antibiyotikler
peptidoglikan tabakasının sentezini bloke ederek hücre
çeperinin oluşmasını engellerler.
 Gr (+) bakteriler düşük ozmotik basınçlı ortamda lizozim
enzimi ile muamele edilirlerse parçalanıp dağılırlar.
 Eğer bakteri dengeyi sağlayacak kadar yükseklikteki bir
ozmotik basınç ortamında bulunuyorsa yalnızca hücre
çeperi erir ve ortamda çekirdek, sitoplazma ve sitoplazmik
zardan ibaret protoplast denilen bir kısım kalır.
 Gr (-) bakterilerin hücre çeperleri lizozime dayanıklıdır.

 Ancak, EDTA ile lizozim birlikte etki ettiğinde hücre

çeperi eriyerek parçalanır.
 Hücre çeperi olmayan bu Gr (-) bakterilerin bu
şekillerine ise sferoblast adı verilir.
 Sferoplastlar ve protoplastların uygun ortamlarda gelişip
çoğalmaları sonucu ortaya çıkan yapılara bakterilerin L
şekilleri denir.
 Ör: Shigella, Haemophilus