BMMB3013

Fonetik Dan Fonologi Bahasa

Melayu

FONEM SEGMENTAL
DALAM
BAHASA MELAYU
 Fonem Segmental
• Fonologi melibatkan bunyi-bunyi yang berfungsi dalam
sistemnya
• Bunyi-bunyi itu tersusun menurut makna yang ada dalam
sesuatu masyaraakat pengguna bahasa tertentu sehingga
dapat melaambangkan, bukan sahaja buah fikiran yang sudah
dan sedang dilahirkan tetapi juga yang akan dilahirkan
• Tegasnya bahasa merupakan satu sistem yang menghubungkan
bunyi kepada makna
• Bahasa itu terdiri daripada semua bunyi perkataan dan ayat yang
berhubungan antara satu sama lain
• Dengan kata lain, bahasa merupakan sistem berkomunikasi
secara bunyi yang diucapkan melalui alat-alat pertuturan dan
perdengaran dan melaluinya terbitlah simbol-simbol yang
diproses dan diterima umum
 vokal
• Vokal ialah bunyi-bunyi bersuara yang semasa menghasilkannya,
udara dari paru-paru keluar melalui rongga tekak dan rongga mulut
secara berterusan tanpa sebarang sekatan atau sempitan yang
boleh menerbitkan bunyi-bunyi geseran

• Bunyi vokal mempunyai ciri kelantangan dan kepanjangan dalam

erti kata bunyi itu dapat didengar dengan jelas dan lebih panjang
daripada bunyi-bunyi konsonan
• Bunyi vokal ialah bunyi bahasa yang tidak mengalami sebarang
gangguan pada arus udara
• Oleh sebab bunyi vokal dihasilkan melalui penyuaraan maka pita
suara merupakan alat yang penting sekali dalam penghasilan bunyi
vokal
• Jika bibir dan ledah berada pada satu keadaan, rongga yang dilalui
oleh udara yang bergetar akan menyebabkan terbitnya kelantangan
yang mencirikan sesuatu bunyi vokal dengan nada yang tertentu
 Sambungan…
• Vokal bahasa Melayu merupakan jenis vokal utama
• Secara keseluruhannya, ada lapan bunyi vokal dalam bahasa Melayu,
tetapi hanya enam sahaja yang biasanya berlaku dalam pertuturan
bahasa Melayu standard. Kriteria yang menentukan bunyi vokal itu
ialah:
a) Bahagian lidah yang terlibat, sama ada bahagian hadapan lidah atau
belakang lidah
b) Ketinggian lidah dinaikkan
c) Keadaan lelangit lembut, sama ada dinaikkan dan udara dari
paru-paru keluar melalui rongga mulut sahaja (bunyi vokal atau oral)
atau dinaikkan tetapi tidak rapat sehingga udara dari paru-paru keluar
melalui rongga mulut dan hidung (menghasilkan bunyi yang
disengaukan)
d) Kedudukan bibir, sama ada bundar bundar atau hampar
e) Keadaan glotis iaitu dirapatkan dan semasa udara keluar dari
paru-paru pita suara bergetar
 Sambungan…
• Keenam-enam fonem vokal yang terdapat dalam bahasa Melayu itu
dapat digambarkan dalam rajah berikut

• Ada tiga vokal depan, dua vokal belakang, dan satu vokal tengah
• Semua fonem vokal dalam bahasa Melayu boleh disengaukan,
sekiranya didahului oleh konsonan sengau
• Vokal sengau ini hanya merupakan alofon dari fonem yang sama,
iaitu mereka bukanlah fonem yang berasingan
 1. Vokal depan
• Ada tiga fonem vokal depan
(a) Penyebaran
Semua vokal ini berlaku di awal suku kata, di mana biasanya
didahului glotis [?], lebih-lebih lagi dalam sebutan rasmi.
Kesemuanya juga berlaku di tengah perkataan dalam suku kata
terbuka atau tertutup. Hanya / e / tidak boleh berlaku di akhir
perkataan dalam sukukata terbuka, melainkan dalam kata-kata
pinjaman

Fonem Awal Tengah Tengah Akhir Akhir

tertutu terbuk Tertutup
terbuk p a
a
/i/ ite? bila bintaη titi bilik
/e/ ekor meja beηgol - -
/a/ ayam bata bantal kota kotak
(b) Kontras
Setiap vokal depan berkontras dengan vokal depan lain dalam
pasangan terkecil

No Fonem Awal Tengah Akhir

1 / i / dan - bila -
/e/ - -
bel
a
2 / e / dan esa bel -
/a/ ? a -
asa bal
? a
3 / i / dan intan bila mati
/a/
 2.Vokal belakang
• Ada dua fonem vokal belakang: / o / dan / u /
( a) Penyebaran

Kedua-dua vokal belakang boleh berlaku di awal kata dan

lazimnya didahului dengan letupan [?]. Kedua-duanya akhir
perkataan dalam sukukata tertutup, tetapi hanya / u /
boleh dipakai dalam sukukata di akhir kata.
Fonem Awal Tengah Tengah Akhir Akhir
tertutu terbuk tertutu
terbuk p a p
a
/o/ oraη rosak rompak - kotor
/u/ ular buta rumpah satu basuh
b) Kontras
Kedua-dua vokal belakang berkontras antara satu dengan
lain dalam pasangan yang terkecil

No. Fonem Awal Tengah Akhir

1 / u / dan / o / urat buruη -

orat boroη -
 3. Vokal Tengah
• Hanya ada satu fonem vokal tengah, iaitu /э/.
(a) Penyebaran
Vokal tengah ini berlaku di awal dan tengah kata.
Sebagaimana vokal-vokal lain [э] boleh didahului dengan
[?] di awal kata. Ini juga boleh berlaku di tengah kata
dalam sukukata terbuka atau tertutup. Walau
bagaimanapun ini tidak berlaku di akhir perkataan
melainkan dengan kata pinjaman
Fonem Awal Tengah Tengah Akhir Akhir
terbuk tertutu
terbuk tertutu a p
a p
э эmak sэrah tэntu - -
(b) Kontras
Vokal tengah ini berkontras dalam pasangan terkecil dengan
semua vokal lain
No Fonem Awal Tengah Akhir
1 / э / dan / i / эrэam bэla -
iram bila -
2 / э / dan / e / - bэla -
bela -
3 / э / dan / a / эntah bэla -
antah bala -
4 / э / dan / o / - bэla -
bola -
5 /э/dan / u / - sэkat -
sukat -
 Rentetan Vokal
• Di mana dua vokal atau lebih berlaku secara berentetan,
tetapi setiap vokal mempunyai ciri satu sukukata, maka
keadaan itu dikatakan rentetan vokal
• Vokal-vokal tersebut boleh jadi dipisahkan dengan separuh
vokal dan dalam keadaan lain vokal-vokal tersebut
berlain-lainan, dalam satu rentetan bunyi. Ada enam
kemungkinan terjadinya urutan vokal.
1. ia biaya
2. iu piutaη
3. ai
kiai
4. au
kaus
5. ui
juita
6. ua
buaya
 Konsonan
• Ada 18 fonem konsonan dalam bahasa Melayu
• Terdiri dari bunyi letupan, sengauan, letusan, getaran, sisian dan separuh
vokal
• Konsonan atau secara tradisional dinamakan huruf mati ialah huruf-huruf
selain vokal
• Bunyi-bunyi konsonan mungkin bersuara dan mungkin tidak
• Semasa menghasilkan bunyi konsonan, udara yang keluar dari paru-paru
akan menerima sekatan, sempitan dan geseran, sama ada di bahagian rongga
tekak, mulut atau hidung
• Bunyi konsonan boleh mempengaruhi bunyi vokal dalam sebutan, misalnya
apabila menyebut konsonan sengau, bunyi vokal yang mengikutinya turut
disengaukan. Proses ini dinamakan sengauan
Cara Daerah Artikulasi
penghasilan Dua Gusi Gusi Lelangit Lelangit Pita suara
Lelangit Keras lembut
bibir keras
Letupan tak p t k
bersuara
Letupan b d g

bersuara
Letusan tak č
bersuara
Letusan bersuara ĵ
Sengauan m n л ŋ
Geseran tak s h
bersuara
Getaran r
Sisian l
Separuh vokal w y/ј
 1.
Letupan
• Ada tujuh fonem letupan /p,b,t,d,k,g,?/
(a) Penyebaran
• Semua letupan tak bersuara, melainkan / k / tidak boleh
berlaku di pangkal tengah dan akhir perkataan / k /
tidak boleh berlaku di akhir perkataan melainkan dalam
kata pinjaman. Hanya letupan / ? / wujud di akhir
perkataan menggantikan [k]
• Semua letupan bersuara boleh berlaku di awal dan di
tengah perkataan dan pemakaian letupan bersuara di akhir
perkataan hanya terdapat dalam kata pinjaman sahaja
Fonem Awal Tengah Akhir
/p/ palu lape? atap
/b/ bate? rabun adab
/t/ takut batas padat
/d/ dalam tandu? abad
/k/ kala makan tama?
/g/ garam pagar dialog
/?/ ?ana? sa?at lэma?
?ikan ra?
yat buda
?
 2.
Geseran
• Ada dua geseran tak bersuara / s / dan / h /
• Penyebaran
• / s / dan / h / berlaku di awal, tengah dan
akhir perkataan
Fonem Awal Tengah Akhir

/s/ sayang basah batas

/h/ hantu bahu buluh

 3.
Letusan
• Ada satu letusan tak bersuara / č / dan satu
letusan bersuara / ĵ /
• Penyebaran
• Kedua-dua letusan ini berlaku di awal dan tengah
perkataan dan bagi akhir ialah perkataan
Fonem
pinjaman Awal Tengah Akhir
č čara lači koč
ĵ ĵala kanĵi koleĵ
 4.Getaran

• Hanya ada satu getaran / r / yang boleh berlaku

di awal, tengah, daan akhir kata

Fonem Awal Tengah Akhir

/r/ rata mara pasar

 5.Sisia
n
• Hanya ada satu sisian / l / yang boleh berlaku di
awal, tengah dan akhir kata
Fonem Awal Tengah Akhir

/l/ lari gali bakal

 6.Sengaua
n
• Ada empat bunyi sengauan /m,n,ŋ,л/
• Penyebaran
• Selain / л / semua bunyi sengauan boleh berlaku
Fonem Awal Tengah Akhir
di
awal, tengah dan akhir perkataan. /л/tidak
bolehm macam teman ketam
berlaku
n di akhir perkataan
naga tanah laman
ŋ ngilu bingka lalang
л nyaris banyak
 7. Separuh Vokal

• Kedua-dua separuh vokal boleh berlaku di awal dan

di tengah dan di akhir hanya bagi perkataan
pinjaman
Fonem Awal Tengah Akhir

w waris kawan takraw

y yakin tayang -
 Fonem pinjaman
• Ada lapan fonem pinjaman, dan kesemuanya adalah
geseran
• Fonem-fonem pinjaman ini berasal dari
perkataan-perkataan pinjaman
• Setengah darinya bervariasi bebas dengan fonem-fonem
tulen, seperti dirajahkan di bawah
Cara Sebutan Daerah Sebutan
Bibir gigi Gigi Gusi Lelangit Lelangi
keras - Gusi t
Lembut
Geseran tak f θ š x
bersuara
Geseran v ŏ z ž

bersuar
a
Fonem Awal Tengah Akhir
f fikir wafat -
v van novel
z zaman
θ (th) θalaθa tamθil bahaθ
ŏ (dh) ŏalim haŏir lafaŏ
š (sy) šor mašarakat šabaš
ž (dh) žarab kažhi haiž
x (kh) xatam baxil tarix
(gh) haib ba ai bali
 Diftong

• Diftong berasal daripada perkataan phtong yang

terdapat dalam bahasa Yunani yang bermakna suara
atau disuarakan
• Daripada makna tersebut, terhasillah diphtong yang
bermaksud dua vokal atau dua bunyi yang hanya
menduduki satu suku kata
• Dalam bahasa Melayu, diphtong disebut sebagai
diftong
 Definisi
• Menurut Arbak Othman (1986:58), rentetan dua vokal yang
mempunyai satu puncak kelantangan yang tatkala menghasilkannya
tidak ada hentian sebentar atau ‘hiatus’ yang memisahkan kedua-dua
vokal binaannya. Oleh sebab sifatnya yang dicirikan oleh satu puncak
kelantangan, maka diftong adalah silabis
• Menurut Raminah Hj. Sabran (1986:77), gabungan dua bunyi vokal
yang disebut secara berterusan (dalam satu hembusan nafas) dan
semasa menghasilkannya terdapat ciri geluncuran. Ertinya lidah pada
mulanya diletakkan pada keadaan sebagaimana membunyikan sesuatu
vokal, kemudian digeluncurkan ke arah membunyikan vokal yang
lain
• Bagi Abdullah Hassan (1980:77), dua vokal atau lebih berlaku secara
berentetan, tetapi setiap vokal mempunyai ciri suku kata, maka keadaan
itu dikatakan rentetan vokal. Vokal-vokal tersebut boleh jadi
dipisahkan dengan separuh vokal dan dalam keadaan lain, vokal-vokal
tersebut berlain-lainan, dalam satu rentetan bunyi
 Diftong Bahasa
Melayu
• Bahasa Melayu mempunyai tiga diftong yang standard iaitu
[ay], [aw], dan [oy]
• Dalam otografi bahasa Melayu, diftong ini dilambangkan
sebagai [ai], [au], dan [oi], misalnya dalam perkataan pakai,
lampau, dan kaloi
• Dalam perkataan asli bahasa Melayu, diftong hanya terdapat
pada suku kata kedua atau suku kata akhir bai suku kata
terbuka
• Dalam keadaan lain kedudukan diftong [ai] dan [au] boleh
berlaku di awal, tengah dan akhir, manakala diftong [oi] hanya
terhad pada suku kata terbuka akhir perkataan sahaja
 Sambungan…

• Dalam, bahasa Melayu, diftong dianggap sebagai suku

kata yang dilambangkan oleh dua fonem vokal, tetapi
disebut sebagai satu bunyi
• Diftong mempunyai puncak kelantangan dan terdapat ciri
geluncuran dalam membunyikannya, iaitu lidah pada
mulanya diletakkan pada keadaan sebagaimana hendak
membunyikan sesuatu vokal, kemudian digeluncurkan ke
arah membunyikan vokal yang lain
• Penyebaran fonem diftong dalam bahasa Melayu adalah
seperti berikut:
Fonem Awal Tengah Akhir

/ai/ ais- ghaira panda

krim h i
aising khairat keldai
/au / aura daulat kalau
t taulia puka
auto h u
/o i/ - boikot ambo
i
kaloi
 Jenis-jenis
Diftong
• Diftong boleh dibahagikan kepada dua jenis, iaitu diftong naik
dan diftong turun
• Diftong naik ialah diftong yang bunyi vokal keduanya disebut
lebih kuat atau nyaring, lebih panjang dan tekanan vokal kedua
lebih daripada tekanan vokal pertama. Diftong jenis ini
banyak terdapat dalam perkataan Inggeris, pier, dan fierce.
Tanda [˜] diletakkan pada huruf vokal yang pertama untuk
menunjukkan sebutan vokal keduanya lebih nyaring, lebih
panjang dan lebih tekanannya
• Bagi diftong turun, bunyi vokal pertamanya disebut lebih
nyaring, lebih panjang dan lebih tekanannya daripada vokal
kedua. Tanda diakritik [˜] diletakkan di bawah vokal
kedua
 Sekian
Terima kasih