ESKİ TÜRKÇE

1) Metin Ulaşmayan Dönem

2) Köktürk
3) Uygur
4) Karahanlı
• Din, dil meselelerinde birinci ölçü değildir.
• Köktürk harfli
• Orhun vadisinde Ötüken
merkezli
• Arka planda Göktanrı inancı
• Genellikle taşlara yazılı
• Somut anlatılara ve fillere
dayalı fetihçi anlayış
• Soğd menşeili Uygur harfli
• Doğu Türkistan’da tarım
merkezli
• Budizm temelli
• Kağıtlara yazılı
• Sıfatlara ve tasvirlere dayalı
durağan bir anlatım
• İkilemeler yaygın
• Köktürk bengü taşlarındaki ifadelerden
anlaşılacağı üzere, Dokuz Oğuz denilen
Uygurlar, kağanlığın güçlü zamanlarında
Köktürk teb’ası olmuşlar; fakat en küçük
bir karışıklık anında ayaklanmaktan geri
kalmamışlardır.
• 744 yılında Basmıl ve Karluklarla birlikte
Köktürklere son vermişlerdir.
• 745 yılında müttefiklerini bertaraf ederek
Ötüken’in yegâne hakimi olmuşlardır.
 UYGUR KAĞANLARI
• Kutluk Bilge Köl Kagan 745-747
• Bayan Çor Kagan 747-759
• Bögü Kagan 759-779
• Tun Baga Kagan 779-789
• Külüg Bilge Kagan 789-790
• Kutluk Bilge Kagan 790-795 Burada yer alan isimler unvandır.
• Alp Ulug Bilge Kagan 795-805*(En parlak dönem)[Hanedan boyu değişir]
• Alp Külüg Bilge Kagan 805-808
• Alp Bilge Kagan 808-821
• Alp Küçlüg Bilge Kagan 821-824
• Kazar Bilge Kagan 824-832
• Alp Külüg Bilge Kagan 832-839
• Kazar Kagan 839-840
• Kutlug Bilge Köl Kagan döneminde dört yana elçiler gönderilerek
Uygur Kağanlığının kurulduğu bildirildi.
• Ordu Balık(Kara Balgasun) şehri kuruldu.
• Talas Savaşı’ndan itibaren Çin’de isyanlar başlamıştı.
• Uygurlar Çin’e yardım ederek isyanları bastırdılar.
• Bögü Kagan döneminde Çin’de yine isyan vardır. İmparator
Uygurlardan yardım ister. 762’de Bögü, isyanları bastırır ve
şehri geri alır. Dört Mani rahibiyle Ordu Balık’a geri döner.
762 sonlarında Maniheizm’i resmen kabul eder.
• 840 yılında Uygur Kağanlığı Kırgızlar tarafından yıkılır. Uygurlar
katliamdan geçirilir ve dört yana dağılır. Bu hadise Göç Destanı’na
temel olan hadisedir. Kutlu dağ parçalanmış, kut gitmiş, hayvanlar
kırılmış, kıtlıktan insanlar aç kalmış, kurtlar kuşlar ‘göç, göç…’ diye
bağırmış ve Uygurlar dört bir yana göç etmiştir.
• Kırgızların Orhon bölgesinde kurulan devletlerine son vermesiyle
Uygurlar Moğolistan’dan güneye ve güneybatıya, bugünkü Doğu
Türkistan’a göçmüşlerdir
• Güneye göçenler Kansu’da yerleşerek Kansu Uygur Devleti’ni
kurmuşlardır. Diğer adı Sarı Uygurlar.
• Bir diğer kitle Hoço yani Turfan Uygur Devleti’ni kurmuştur.
 UYGURLAR VE TÜRK DİLİ
• Dönemin metinlerini ortaya koyan Türk boyunun Uygurlar oluşuna bakarak
Uygurlardan kalan bütün metinleri Eski Uygur Türkçesi başlığı altında
değerlendirmek yanlıştır. Uygurların Orhon bölgesinde Türk Runik harfleriyle
oluşturdukları yazıtlar Eski Uygur Türkçesinin değil, Orhon Türkçesinin kapsamına
girer.
 UYGUR BİTİGLERİ
Taryat: 1970’li yıllarda bulunmuştur. Halen Ulaan Baatar’daki Tarih
Müzesi’ndedir. Bitigde Çor ile babası Köl Bilge’nin savaşları anlatılır.
29+1
Tes: 22 satır. 1976’da bulunmuştur. Uygurların atalarından bahsedilir.
Şine-Usu: 1909 yılında bulunmuştur. Uygur anıtlarının en büyüğüdür.
Köktürklerin nasıl yok edildiği anlatılır.
Somon-Sevrey: 7 satırdan oluşur.
Karabalgasun Bitigleri: Birincisi 5 satır, ikincisi 12 satırdır.
 UYGURLARDAN KALAN ESERLER

1) Manici
2) Burkancı(Budist)
3) Hristiyan
4) Din Dışı Çevreye Ait Metinler
 MANİHAİST ÇEVREYE AİT
METİNLER
• Manihaizm; Zerdüştlük, Hristiyanlık ve Budizm’le paralellikler
gösterir. Örneğin Mani, Hristiyanların Mesih’i, Zerdüşt’ün
kurtarıcı oğlu ve geleceğin Buda’sı olarak kabul edilir.
Mani’nin öğretisi, ruhla bedenin, ışıkla karanlığın, iyilikle
kötülüğün mücadelesine dayanır.
• 762 yılında Manihaizm’i kabul eden Uygurlar, yıkılış tarihi
olan 840’a kadar olan seksen yıllık süreçte Mani metinlerinin
ilk örneklerini oluşturmuşlardır.
• Günümüzde büyük çoğunluğu Avrupa kütüphanelerinde bulunan Manihaist el
yazmaları inançla ilgili metinler, ilahiler, dualar, günah çıkarma ile ilgili deyişler,
ilmihaller, öğüt risaleleri, mektuplar, tefsirler, tarihî, ve mitolojik türden masallar,
duvar resimleri ve minyatürlerden oluşmaktadır.
• Tan Tanrı adlı ilahi R. Rahmeti Arat’ın ifadesiyle âdeta bir davul senfonisidir.
• Tañ teñri kelti, Tan Tanrı geldi
• Tañ teñri özi kelti; Tan Tanrı kendisi geldi;
• Tañ teñri kelti Tan Tanrı geldi,
• Tañ teñri özi kelti. Tan Tanrı kendisi geldi.
• Turuñlar kamag begler kadaşlar, Kalkınız, bütün beyler, kardeşler,
• Tañ teñrig ögelim. Tan Tanrı’yı övelim!
Türkistan’ın Turfan bölgesinde
Çotsko’da VIII-IX. yüzyıllarda
yazılmış bir Manihaist kitabındaki
minyatür (Berlin Museum für
Indische Kunst, nr. III, 6368)
• Manihaistlerin kullandığı yazma
boyutları pek küçük olup bu küçük
boyutlu yazmalar yüzyıllarca toprak
altında kaldıklarından hayli hasar
görmüşlerdir.
• Çoğunlukla Mani yazısıyla yazılmış
olmakla birlikte Uygur yazısıyla
yazılmış olanlar da bulunmaktadır.
• Eski Uygur Türkçesine çevrilen
Manici metinler içinde masallar
önemli bir yer tutar. Bu masallara
Le Coq tarafından yayımlanan
Manichaia dizisinde yer verilmiştir.
Fal kitapları alanında en çok
bilinen eser Irk Bitig’dir. Eser
üzerinde Thomsen, Clauson,
Hamilton ve Marcel Erdal gibi
yabancı Türkologlar çalışma
yapmıştır.

Ülkemizde Talat Tekin, eserin

yayımını gerçekleştirmiştir.
 BUDİST ÇEVREYE AİT METİNLER
• Eski Uygur Türkçesi metinleri içinde Budist eserler çok büyük yer
tutmaktadır.
• Budist inanışta her şey ıstırap içerisindedir, ıstırabın kaynağı
cehaletten ibaret olan arzudur, ıstırabın son buluşu Nirvana’ya
ermekle mümkündür, Nirvana’ya götüren yegâne yol Buda’nın
ilkeleridir. O nedenle Budist felsefe ‘Elemler emellerin kızıdır’
yaklaşımını benimser.
• Türklerin Budizm’le tanışmaları, Çin kaynaklarına göre I. Köktürk
Kağanlığı dönemine kadar gider. Bugut yazıtında bunun delilleri
görülmektedir.
• Budizm’in hâkim olduğu bölgenin hakimleri Toharlar ve Soğdlardır.
Bu kavimlerin etkisiyle bölgeye göçen Uygurlar, Budizm’i
benimsemişler ve Soğd yazısına dayanan Uygur alfabesini geliştirerek
pek çok Budist metni Türkçeye çevirmişlerdir.
 VİNAYALAR
• Rahip ve rahibelerin gündelik yaşamını düzenleyen kuralları içermektedir. Vinaya türünü
tüm yönüyle yansıtan Uygurca bir metin günümüze dek tespit edilememiştir.
• Dieter Maue
 SUTRALAR/SUDURLAR
• Eski Uygur Türkçesi metinleri içinde Budist külliyatın en yaygın türü olan Sutranın sözcük
anlamı ‘ip, sicim; kuşak, bağ’dır. Kavram karşılığı ‘öğreti, yasa, öğreti kitabı’dır.
• Buda’nın vaazlarıdır. Öğrenciler Buda’ya soru yöneltirler ve soru Buda tarafından
cevaplanır. Verilen cevap kimi zaman vaazın içindedir. Bazen de Buda’nın hayatlarının
birinde başından geçen olay anlatılarak kıssadan hisse mantığı güdülür.
• Türkçeye çevrilen en ünlü sutra Altun Yaruk’tur. Altın Işık başlığıyla çalışmalara konu
olmuştur. Şingko Şeli Tutung tarafından Çinceden çevrilmiştir.
• St. Petersburg ve Berlin olmak üzere iki versiyonu vardır. St. Petersburg yazması Vasiliy
Vasil’eviç radlov ve Sergey Efimoviç Malov tarafından Uygur harflerine aktarılmış; Ceval
Kaya bu metni Berlin versiyonu ile kısmen mukayese ederek yayımlamıştır.
• Peter Zieme, Mehmet Ölmez(3), Erdem Uçar(5), Engin Çetin, Özlem Civelek(6) Ayazlı,
• Sekiz Yükmek (Sekiz Tomar)
• Burkancılığın öğretileri yanında günlük hayata dair uygulamalara da yer verilir. Örneğin,
kızını gelin edenin ya da yeni ev yapanın ne tür dualar okuması gerektiği belirtilir. Bu
özelliğinden ötürü Uygurlar arasında oldukça yayılan Sekiz Yükmek, Çinceden çevrilmiştir.
• Türkische Turfantexte dizisinin altıncı kitabı olarak Willi Bang, Annamaria Von Gabain ve
R. Rahmeti Arat tarafından yayımlanmıştır.
• Japon Uygurist Juten Oda, 2010’da metnin Londra ve Berlin’deki nüshalarını bir araya
getirerek birleştirilmiş yayım yöntemiyle eseri neşretmiştir.
• KUAN-Şİ-İM-PUSAR
• İlk olarak Radloff tarafından yayımlanmıştır.
• Şinasi Tekin Leningrad ve Berlin nüshalarını karşılaştırmıştır.
• Eser Çinceden çevrilmiştir
• YİTİKEN SUDUR
• R. Rahmeti Arat
• İNSADİ SUDUR
• Semih Tezcan 74
 ÇATİKLER
• Edgü Ögli Tigin ile Ayıg Ögli Tigin-Prens Kalyanamkara ve Papamkara
• Bin Buda Mağaralarında bulunmuştur.
• Altun Yaruk içinde geçen çatiklerden en meşhur olanı Şehzade ile Aç Pars Hikâyesi’dir.
• Dantipali Beğ
• Çaştani Beğ
• Toharcadan çevrilen Mayrisimit
• Gabain, Şinasi Tekin
• Bu masallar üzerine Jens Wilkens ve Murat Elmalı çalışmıştır
 KÜENTSO(HSÜAN-TSANG)
BİYOGRAFİSİ
• En hacimli Uygur metinlerinden birisidir. Dönemin söz varlığına oldukça katı sunmuştur.
• Küentso’nun 640’lı yıllarda yaptığı seyahatler doğrultusunda Budizm’i incelemiştir.
Öğrencileri tarafından gezilerini ve faaliyetlerini içeren biyografisini yazmıştır.
• Gabain, Peter Zieme, Klaus Röhrborn, Mehmet Ölmez, Semih Tezcan, Arlotto, Kahar Barat,
L. Yu- Tuguşeva
 TÖVBE DUALARI
• Budist çevreye ait Eski Uygur Türkçesi metinleri içinde tövbe ederek günahlardan
kurtulmayı sağlayan metinler de bulunmaktadır. Bu metinler aynı zamanda gelecekteki
doğuşta nasıl tövbe edileceğini öğretir.
• Klaus Röhborn ve Jens Wilkens
 ABHİDHARMALAR
• Metafizik yönü ağır basan metinlerdir.
• Eski Uygur Türkçesi yazmaları arasında Abidarim Kıınlıg Koşavarti Şastir adlı abidharma
Çinceden tercüme edilmiş hacimli bir eserdir. Birinci bölümünün Üç İtigsizler kısmı Sema
Barutçu Özönder tarafından işlenmiştir.
 BÜYÜ METİNLERİ, ŞİİRLER
• Georg Kara, Peter Zieme
• Uygurlardan kalan şiirler ilk olarak Reşit Rahmeti Arat tarafından işlenmiştir.
• Şinasi Tekin, Talat Tekin, Osman Fikri Sertkaya, Peter Zieme…
 HRİSTİYAN ÇEVREYE AİT
METİNLER
• Budizm ve Manihezim kadar olmasa da Hristiyanlık’ın Nesturi mezhebinin Uygurlar
arasında taraftar bulduğu bilinmektedir.
• Le Coq, Müller
• XIII-XIV. yüzyıllarda Çin’de bulunmuş mezar taşları ve belgeler Nui Ruji tarafından
işlenmiştir.
• Peter Zieme’nin de çalışmaları bulunmaktadır.
 DİN DIŞI ÇEVREYE AİT METİNLER
• Hukuk Belgeleri
• Mektuplar
• Sağlık Bilgisi Metinleri
• Astronomi Metinleri
• Halk Edebiyatı Ürünleri
• Hukuk belgeleri; alım satım, takas, kira, borçlanma, vasiyet ve vergi gibi
konularda çoğunluğu sözleşme niteliği taşıyan metinlerdir. Toplu halde
Radloff’un derlediği Uigurische Sprahdenkmaler’de bulunabilir.
• Mektuplar üzerine Japon Türkolog Moriyasu çalışmalar yapmıştır.
Değişik araştırmacıların yayımladığı pek çok mektup örneği
bulunmaktadır.
• Sağlık bilgisi metinleri üzerine R. Rahmeti Arat, Süheyl Ünver ve
Osman Fikri Sertkaya çalışmalar yapmıştır.
• Astronomi metinleri üzerine R. Rahmeti Arat çalışma yapmıştır
• Irk Bitig üzerine Marcel Erdal, Clauson, Thomsen ve Hamilton çalışma
yapmıştır.
 ESKİ UYGUR TÜRKÇESİ METİNLERİNİN
BULUNUŞU, OKUNUŞU VE YAPILAN
ÇALIŞMALAR
• Uygur metinlerinin bulunduğu bölgeye yapılan seferler, İngilizler tarafından başlatılmıştır.
Hindistan’da görev yapan Jones XVIII. Yüzyıl başlarında Sanskritçenin Yunanca, Latince ve
Farsça ile akraba olduğunu keşfetmiştir. Böylece dikkatler Asya’ya çevrilir.
• Eserlerin var olduğu bölgeye İngiliz, Fin, Rus, Fransız ve Alman araştırmacılar gitmiştir.
• İngiliz araştırmacı Aurel Stein, 1900’lü yılların başında yaptığı üç farklı seferde yaklaşık
600’e yakın yazma sandığını İngiltere’ye taşımıştır.
• Türkçe yazılı belgelerin toplanmasında en büyük başarıyı Alman heyetleri göstermiştir.
• Birinci Dünya Savaşı yapılan seferlerin askıya alınmasına sebep olmuştur.
• Bölgeden elde edilen yazılı belgeler günümüzde Berlin’deki Alman Bilimler Akademisi’nde,
Leningrad’daki Asya Müzesi’nde, Londra’da British Museum’da, Paris’de Bibliotheque
National’de, Stockholm’de, Pekin’de bulunmaktadır.
• İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi kütüphanesinde de birkaç parça yazma muhafaza
edilmektedir.
• Uygur yazısını çözümleyen kişi Alman Türkolog F. W. K. Müller’dir. Araştırmacı,
çözümlediği metinleri, 1900’lü yılların başında neşredilmeye başlayan dört ciltlik Uigurica
dizisi içinde yayımlamıştır.
• Le Coq, 1911’de çıkarmaya başladığı Manichaica dizisinde de Manici çevredeki Uygur
metinlerini işler.
• Willi Bang-Kaup da araştırmalara dahil olur.
• 1920’li yıllarda öğrencisi Gabain ile birlikte Türkische Turfantexte dizisini başlatır.
• Böylece Uygurca araştırmaları hız kazanır. Bang ve Gabain’e R. Rahmeti Arat da katılır.
• 1950’li yıllarda onuncu cilde ulaşılır.
• İkinci Dünya Savaşı Uygurca metin yayımcılığını sekteye uğratır. Savaşın etkileri azaldıkça
çalışmalar hız kazanır.
• 1970’li yıllarda Berliner Turfantexte dizisi çıkarılır. Peter Zieme, Röhrborn, Semih Tezcan,
Şinasi Tekin, Georg Hazai, Abdurreşid Yakup ve Kasai gibi Uyguristler bu dizide
çalışmalarla katkı sağlamıştır.