Informele netwerken

Chantal van Lieshout

OLP 5
Opdracht voor de SW’r
1. Ondersteunen van de burger
naar optimale
(zelf)redzaamheid, zelfsturing &
actieve participatie
2. Het mobiliseren van de
omgeving van de burger
3. Bieden van ‘goede zorg’  in
samenwerking met informele
netwerken  door het
informele netwerk te versterken
Het individu is een achterhaald begrip
Oosterling, 2016)
(Henk

“Mensen in onze samenleving zijn niet autonoom. Ze

zijn knooppunten in netwerken … Als je mensen wilt
ondersteunen, zul je hun netwerken moeten
versterken” (https://www.nieuwwij.nl/interview/individu-achterhaald-begrip/) .

Mensen zijn vanuit die optiek dus niet autonoom,

maar wordt er gesproken over relationele autonomie.

De mens is een homo coöperans (coöperatief sociaal

wezen).

“mensen liggen niet aan de oorsprong van zichzelf

maar ze worden wie ze zijn via hun relaties met
anderen en de wereld (Peeters, 2010, pag. 69)

Mensbeeld = relationeel
Sociale netwerken

Sociaal netwerk (Baars, 1997, 1994)

• Betreft mensen en hun onderlinge
betrekkingen; Herinneren jullie je deze nog?

• Bestaat uit mensen & groeperingen

De mens als knooppunt van relaties.
Ingekapseld
• Betreft duurzame verbanden
Segregatief
3 soorten betrekkingen: Integratief
1. Verwantschap Afgezonderd
2. Vriendschap
3. Maatschappelijk
Welke functies vervult een sociaal
netwerk?
• Affectie: geliefd zijn, gewaardeerd
worden

• Aansluiting: erbij horen, veiligheid,

aansluiting en steun

• Stabiliteit & voorkeur: het proces van

het in stand houden van de relaties

• Middelen & kennis: materiële en

immateriële hulp
Civil Society oftewel de Maatschappij van
Burgers
London school of Economics

Kenmerken:
• Staat los van familie, de overheid en/of de
markt
• Het is het terrein van ongedwongen
collectieve actie op basis van gedeelde
belangen, doeleinden en waarden-
burgercollectieven
• Het gaat om het ontwikkelen van zin- en
betekenisvolle instituties waaraan mensen
hun individuele/collectieve identiteit
ontlenen
• Het betreft informele en formele
verbanden, op basis van particulier initiatief
Wat is de civil society?
“De samenleving kent verschillende
maatschappelijke sferen. Zo is er de sfeer van de
marktwerking en de sfeer van
overheidsactiviteiten. De civil society verwijst
naar dat deel van de samenleving waarin de
organisatie van burgers en hun inzet voor elkaar
centraal staat. Burgers maken vrijwillig deel uit
van die organisaties en verbanden die daarbij
betrokken zijn. Hun betrokkenheid en inzet is
cruciaal. Een bloeiende civil society kenmerkt zich
door betrokkenheid van burgers bij de publieke
zaak, groot maatschappelijk zelfbestuur van
burgers, weinig overheidsbemoeienis, beperkte
commerciële invloed op de gemeenschapszin en
een grote mate van tolerantie”. Uit: Een bloeiende civil society-Movisie
Collectieve belangen, collectieve actie
Homo cooperans. Instituties voor collectieve actie en de solidaire samenleving. Universiteit van Utrecht)
(Moor, T. ,(2013).

De Nederlandse geschiedenis laat zien

dat er continu nieuwe collectieve
sociale verbanden ontstaan.
Burgers zijn hiervan de initiatiefnemers
en nemen dus het heft in eigen hand.
Hierbij hebben ze een economisch,
ecologisch of maatschappelijk doel
voor ogen.

BURGERCOLLECTIEVEN
Welke burgercollectieven kennen we uit
het verleden en heden?

Der Denker, E. Stütz

Als je professionele hulp nodig hebt, is het
traject als volgt …

Formeel of
informeel

informeel
Zorgnetwerken, de zorgvraag centraal
• Kan bestaan uit leden van het sociaal
netwerk; familie & vrienden, mensen
die nabij zijn  verwantschap &
vriendschap

• Kan aangevuld worden met

informele zorgers: vrijwilligers, buren
 maatschappelijk
Figuur 2.1 p.28. Uit Kruijswijk, W. et al. (2013) Mantelzorgers en vrijwilligers in beeld. Bohn Stafleu van Loghum

• Kan aangevuld worden met betaalde

professional(s)  maatschappelijk
 Informele zorg netwerken
Burgercollectieven, maatschappelijk

Maatschappelijk

Verwantschap & vriendschap

Verwantschap, vriendschap &

maatschappelijk

Verwantschap, vriendschap &

maatschappelijk
Figuur pag. 9 Uit: Potting, M. (2016). De nieuwe rol van informele zorg. Samenwerken in zorg verlenen. Zuyd Onderzoek
Hoe ontstaat zorgen voor elkaar?
thuiskomt. Dialogisch werken in de 3-hoek hulpvrager, informeel netwerk en professional)
(Dekker, W. (2017). Wanneer zorg

• Het ontstaat als iets

vanzelfsprekends. Zeker als we
“nood” bij een ander zien.
• Het handelen wordt
gemotiveerd door emoties en
wordt gezien als iets
vanzelfsprekends
• We zijn aanspreekbaar op onze
relationele verantwoordelijkheid
voor de ander
Schematische weergave:
Belangrijk om te onthouden:
Burgercollectieven ontstaan van onderop, laten zich niet leiden door beleid of
marktwerking. Heeft feitelijk geen wettelijke drang nodig, maar wel een
bepaalde urgentie (Moor, T. ,(2013). Homo cooperans. Instituties voor collectieve actie en de solidaire samenleving. Universiteit van Utrecht)

(Informele) zorg ontstaat als vanzelfsprekend, op het moment dat je

met de nood van de ander wordt geconfronteerd, dan voel je a.h.w. de
“plicht” om te helpen

Maar wat vraagt de overheid met de kanteling van beleid nu precies

van de burger en de samenleving?
Fundamentele herschikking

Overheid - de markt - Civil Society

Op basis van maatschappelijke & bestuurlijke veranderingen:
• Wet Maatschappelijke ondersteuning (2007 en 2015)
• De zorgverzekeringswet (2006)
• Wet Langdurige zorg (2014)
• Jeugdwet (2015)
• Participatiewet (2015)
• Wet Passend Onderwijs (2014)

Deze wetten brengen een verschuiving van

verantwoordelijkheden met zich mee!!!
A. meer verantwoordelijkheid bij het individu
B. verschuiving van publiek naar privaat
C. minder afhankelijk van de overheid, toenemende
afhankelijkheid van individuele medeburgers Klerk, M., de Boer, A., Plaisier,I., Schyns, P., Kooiker,S. (2015). Informele
hulp: wie doet er wat? Omvang, aard en kenmerken van mantelzorg en
vrijwilligerswerk in de zorg en ondersteuning in 2014. Den Haag: SCP
De lange arm van de overheid
De overheid dringt door in de Civil Society;

• gaat zich meer en meer bemoeien met wat formele en informele

maatschappelijke organisaties moeten doen;

• beleid dringt door in de huiselijke sfeer

• zorg verplaatst zich van privé naar publiek

• van homo ecomomicus, wordt nu een beroep gedaan op de mens

als een coöperatief sociaal wezen
De fundamentele herschikking vraagt om kantelingen

Van burgers

Van de samenleving

Van de professionals
Kantelingen voor de burger
• Ander verwachtingspatroon, niet langer
rekenen op formele netwerken, maar het
sociale informele netwerk aanspreken.
• De klant is koning, maar wat kan de klant
zelf doen of mensen in de directe
omgeving.
• Wat betekent dit in relatie tot
wederkerigheid?
• Wat betekent het gelet op
vraagverlegenheid & acceptatieschroom?
• Zijn mensen die fysiek nabij zijn, ook
sociaal nabij etc.?
Emotionele impact van de fundamentele
herschikking (Informele) zorg ontstaat van
onderop, op het moment dat je

Overheid doet een appel op de

met de nood van de ander
wordt geconfronteerd, dan voel
je a.h.w. de “plicht” om te
actieve en affectieve bijdrage van helpen

burgers aan de samenleving (Muelebach, 2011)

MORELE VERPLICHTING

Dat betekent dat er ingespeeld wordt op de

emoties van mensen. Uiteindelijk kan de overheid
e.e.a. niet bij wet aan mensen opleggen. Mensen
moeten het nieuwe gedachtegoed van de overheid
verinnerlijken (Duyvendak, 2017). Er wordt een moreel
appèl gedaan op mensen.

Wat valt je op ?
Concept van Feeling & Framing rules
2003)
(Hochshield,

Biedt o.a. inzicht in de emotionele

belasting van zorgen voor, want “Het gaat dus om meer dan
het herverdelen van
mensen denken na over en bespreken hun gevoelens
met elkaar; verantwoordelijkheden,
maar het raakt ook de
hoe we denken over onze gevoelens beïnvloedt ook emotionele huishouding van
hoe we ons voelen; burgers”
feeling rules definiëren wat we wel en niet moeten
voelen in een gegeven situatie;
feeling rules gaan vooraf aan actie;
feeling rules zijn latent aanwezig en kunnen niet
formeel worden vastgelegd;
feeling rules kunnen universeel zijn of uniek
Concept van Feeling & Framing rules
2003)
Framing rules bepalen de feeling
rules
3 varianten van framing:
1. moreel- wat is moreel juist?
2. pragmatisch- wat is mogelijk?
3. historisch- gebaseerd op een
collectief verleden
(Hochshield,
Als framing en feeling rules niet op
1 lijn liggen,
de gevoelde gevoelens
tegenstrijdig zijn met,
in een specifieke context,
gaan mensen actief aan de slag
met hun emoties- emotion work
Koppeling tussen feeling en framing

Feeling rules Framing rules

De feitelijke emotie, de norm:
Klopt datgene wat je voelt met wat je behoort te
voelen? Frames door de tijd.
Gebaseerd op onze normen en waarden a.g.v. ons
eigen socialisatieproces. Je behoort voor elkaar te zorgen!
Je hebt recht op zorg!
Bij welk frame hoort? Je mag boos zijn als je niet de
Je bent trots omdat je een mantelzorger
juiste zorg krijgt!
bent… Je moet zelf je zorg regelen!
Inmiddels bestaat er een mix van framing
rules t.a.v. zorg.
Iedereen heeft zo zijn eigen opvattingen over zorg. Welke zorg is nodig,
wanneer vraag je om hulp en wanneer sta je klaar om zorg te verlenen,
etc..
Vraagverlegenheid, acceptatieschroom en
handelingsverlegenheid…
Door de mix van frames kunnen er conflicten optreden in de
emoties van mensen
Voor mensen kan dit leiden tot rolspanningen:
Rolconflict: help ik mijn moeder bij het aantrekken van de steunkousen?
Rolambiguïteit: waarom moet ik als mantelzorger leren om steunkousen aan
te doen bij mijn moeder, dat is toch de taak van de professional?
Rolbelasting: wat ligt er allemaal op mijn schouders als mantelzorger en
kan ik die last nog wel dragen?
Kantelingen voor de samenleving
• Elke burger wordt gezien als een
bron van informele zorg.
• Maar wil en kan elke burger deze
informele zorg ook daadwerkelijk
geven? Wie voelt zich
aangesproken? Wie biedt zich aan?
• Hoe wordt deze potentie aan
informele zorg verdeeld over de
mensen die zorg nodig hebben?
Bestaat daar een verdeelsleutel
voor?
Kantelingen voor de professional
• Niet sec focussen op formele, maar aandacht
hebben voor het benutten en vergroten van
(hulp)bronnen van of rondom een cliënt en
minder zelf als professional hulp/zorg bieden.
• Dus weten hoe breng ik een netwerk in beeld.
• Goed zijn in het voeren van de dialoog
• Aandacht voor de diversiteit aan rollen van
het informele netwerk
• Oog hebben voor wat het betekent voor het
informele netwerk
• Kennis van methoden ter ondersteuning van
deze taak
Maar doordenkend vanuit relationele
autonomie…
• Het gaat om relationeel
actorschap, relationele zorg of
relationeel sociaal werk
(“radical help”)
• de relaties, de menselijke
verhoudingen staan centraal.
• het laten floreren van contacten
tussen mensen
Dat betekent:
1.
Dat relaties voorwaardelijk zijn
voor bloei, deze liggen aan de
basis van het goede leven;
2.
Dat de relatie tussen individu en
professional centraal staat
(Baart, A. (2018). De ontdekking van kwaliteit. Kremer, M. (2022). Van individu
naar relaties. Sociale vraagstukken).
 Professionele Inzet
Licht Zwaar

Faciliteren Ondersteunen Initiëren

Zelfredzaam Kwetsbaar

Gebaseerd op: beschikbare (wetenschappelijke) kennis, ervaringskennis & in samenspraak met de

Empowerment is een ‘welfare word’ (Garrett, 2020)

Waar doelt Garrett op met deze uitspraak?

Het begrip empowerment staat niet op

zichzelf staat maar is sterk verweven met de
maatschappelijke, economische en culturele
ontwikkelingen in onze samenleving.

Aan welke ontwikkelingen kun je dan

denken?
Met welke veel gebruikte begrippen hangt t
samen?
Zijn deze begrippen normatief of juist niet?
Oorsprong van empowerment
BLACK EMPOWERMENT (Solomon, 1976)
Empowerment als proces van personen behorend tot de
onderdrukte zwarte gemeenschap ondersteunen t,b,v het
ontwikkelen van vaardigheden om invloed te kunnen
uitoefenen op hun eigen leven.

Afro-Amerikaanse vrouwen aanzetten om hun eigen stem te

vinden en weerstand te bieden aan betekenissen die de
dominante groep aan hun positie geeft.

Individuele bevrijding
Collectieve politieke strijd
Het ter discussie stellen van maatschappelijke instituties
Empowerment staat in het teken van
Emancipatie
Belangrijke grondleggers voor dit • Zeggenschap over het eigen leven
gedachtegoed: • Democratische deelname aan de
gemeenschap
• Saul Alinsky • Het versterken van de relatie die
men met anderen, de gemeenschap
• Paolo Freire en/of de gemeenschap heeft.
• Julian Rappaport • Strijden voor raciale, economische
& sociale rechtvaardigheid, gelijke
onderwijskansen, gelijke rechten en
rechtsbescherming
Gutiérrez onderscheidt 4 psychologische
(1990)

veranderingen:
1. Het geloof in het eigen kunnen en het
vermogen je eigen leven te kunnen
reguleren;
2. Het ontwikkelen van groepsbewustzijn,
het verkrijgen van inzicht in politieke en
maatschappelijke structuren;
3. Het principe van eigen schuld
ontmantelen;
4. Het laten groeien van het
verantwoordelijkheidsgevoel om zelf
iets aan de situatie te willen
veranderen
Empowerment als kapstok
Niveau Doel Werkwijze Houding/rol

Micro Versterken Bevorderen van eigen regie door verruimen Coach/regisseur

psychologisch en versterken van zelfheldpen vermogen
kapitaal

Meso Versterken sociaal Aanwenden van krachtbronnen in de eigen Maatschappelijk

kapitaal omgeving door adequate inzet van hulp ondernemer
organiserend vermogen en aanwenden
helpend vermogen
Macro Versterken Signaleren en aanjagen van verbetering van Activistische/
maatschappelijk de positie van (groepen) burgers. Het politiserende &
kapitaal herverdelen van het gemeenschappelijke en innoverende rol
de verhouding tot onszelf, tot anderen en tot
de wereld.

Omlo, 2013
Om over na te denken…

• Kijk eens naar alle rollen die je hebt, facilitator, initiator, coach etc.
Hoe ga je al deze verschillende rollen vorm geven i.r.t. de opdracht?
• Opdracht SW: Ondersteunen van de burger naar optimale
(zelf)redzaamheid, zelfsturing & actieve participatie (2e dia). Sluit deze
opdracht aan op het structureel-functionalistisch denken of de
conflictsociologie?
• Hoe verhoudt de opdracht van SW zich tot het concept van
empowerment? Sluiten ze op elkaar aan of juist niet? Beargumenteer.
Nog vragen of opmerkingen?