İÇME-KULLANMA SUYU

DEZENFEKTAN
UYGULAMALARI

Prof. Dr. Murat TOPBAŞ

KTÜ Tıp Fakültesi
Halk Sağlığı Anabilim Dalı
NEDEN ÖNEMLİ?

 Toplumun temel içme-kullanma suyu

kaynağı musluktan akan sudur
 Bu suyun sağlıklı ve güvenli olması pek çok
hastalığın ortaya çıkışını önleyecektir
NEDEN ÖNEMLİ?

 Sağlıklı ve güvenli suya erişim halk

sağlığının en temel konularındandır.
 DSÖ’nün Alma-Ata Bildirgesi'nde (1978) yer
alan ve olmazsa olmaz olarak nitelenen
minimal sağlık bakımı kavramının sekiz
bileşeninden birisi;
"temiz su sağlanması ve sanitasyon"
NEDEN ÖNEMLİ?


R »
Su ve sanitasyon eksikliğine bağlı ishalli
İ
İ L
hastalıklar hastalık yükünde önemli paya
B
sahiptir
E N E

N L
Dünyada tüm hastalıkların hemen hemen

« Ö
yarısı sularla ilişkilidir
 Suyla bulaşan enfeksiyöz ishaller ölüm
nedenleri içinde ilk sıralarda yer
almaktadır
BU NEDENLE;

 Hastalık yapıcı mikroorganizmalardan

kurtulmak için içme-kullanma suyu
dezenfekte edilmeli

 Dezenfektan etki su tüketiciye ulaşana

kadar sürmeli
 Hastalık yapıcı mikroorganizmalar
 ham suda bulunabilir
 şebekede taşınması sırasında suya karışabilir
 Şebekedeki hasarlı noktalar, su kesintileri
sırasında ortaya çıkan geri emilim vb.
mikroorganizmaların içme suyuna
karışmasına neden olur
 Kısa sürede çok sayıda kişinin etkilendiği
salgınlara neden olabilir
DEZENFEKSİYON

 Hastalık yapıcı mikroorganizmaları etkisiz

hale getirmek için uygulanan işlemler
 İçme-kullanma suyu dezenfeksiyonu;
Fiziksel yöntemler

Kimyasal yöntemler
 ÖNEMLİ !

 Su mikroorganizmalarla kirlendi mi?

Sürekli mikrobiyolojik analiz yapamayız
Dezenfeksiyon yapmalıyız
 Her an kirlenme olabilir!
Dezenfektan etki su tüketiciye ulaşana kadar
sürmeli
KİMYASAL DEZENFEKTAN NASIL OLMALI?

 Uygun sürede mikroorganizmaları yok

edebilmeli
 İnsanlara ve hayvanlara toksik etkisi olmamalı
 Ucuz
 Depolanması, taşınması ve uygulanması kolay
 Suda yeterli süre kalabilmeli
 İşlem sonunda kolay ölçülebilir kalıntıları
olmalı
KİMYASAL DEZENFEKTANLAR

 Toplumsal amaçlı içme-kullanma suyu

dezenfeksiyonunda kullanılan başlıca
kimyasal dezenfektanlar
Klor

Kloraminler

Klordioksit

Ozon
KLOR

 Klor halen en yaygın olarak kullanılan

dezenfektandır.
 Klor eklendikten sonra etkinliğin ortaya çıkması
için yeterli temas süresine gereksinim vardır.
 Bu süre yaklaşık 30 dakikadır.

 Klorun 3 farklı formu kullanılır:

 Elementer klor (klor gazı)

 Sodyum hipoklorür (sıvı)

 Kalsiyum hipoklorür (katı)

GAZ KLOR

 En yaygın kullanılan form

 Klor formları arasında en ucuz olan
 Raf ömrü yok
 Basınçlı tanklarda sıvılaştırılmış gaz
olarak taşınır ve depolanır
 Tecrübeli personel gerekir
SIVI KLOR (sodyum hipoklorür)

 %5-15’lik solüsyonları kullanılmakta

 Raf ömrü sınırlı
 Korozif etkisi fazla
 Gaz klordan daha pahalı
KATI KLOR (kalsiyum hipoklorür)

 Küçük kapasiteli tesislerde kullanılır

 %65 klor içeren granül ya da tabletler
biçiminde
 Raf ömrü sıvı klordan uzun
 Hazırlama aşaması daha çok işlem gerektirir
 Doz ayarlaması güç olabilir
 Gaz klordan daha pahalı
KLORAMİNLER - AVANTAJLARI
 Klor ve amonyak bileşiği
 Genellikle primer dezenfektan olarak kullanılmaz
 Klora göre dezenfektan etkinliği daha düşük

 Temas süresi uzun

 Uzun dağıtım şebekelerinde ikincil dezenfektan

olarak kullanılması tercih edilir
 Rezidüel etkinlik var

 Klora göre daha az yan ürün oluşur

 Tat ve koku kontrolü iyidir
 Suya tat ve koku katma özelliği açısından klordan
iyidir
KLORAMİNLER - DEZAVANTAJLARI
 Gerekli temas süresi uzun
 Okside etme yeteneği serbest klora göre daha düşük

 Diyaliz makinelerinde çeşme suyu kullanılıyorsa, sudaki

klor hastanın dolaşımına geçerek eritrositleri okside

etmektedir
 Yüksek dozda klor gözlerde irritasyona neden olur

 Virüs ve parazitlere etkileri yeterince incelenmemiş

 Amonyak oluşumuna bağlı olarak dağıtım sistemlerinde

alglerin büyümesi indüklenebilir

 İçerdiği amonyak nedeniyle akvaryum balıklarına zarar

verir
KLORDİOKSİT - AVANTAJLARI
 Virüsit etkisi çok yüksek
 Dezenfeksiyon yan ürünleri oluşumu azdır
 Trihalometan oluşumuna neden olmaz, THM prokürserlerini (%30
kadar) parçalar
 Tat ve koku yapan fenolleri parçalar
 Giardia ve Cryptosporidiumlara karşı son derece etkilidir
 Klorla karşılaştırıldığında Giardiaları 5 kat daha hızlı inaktive eder
 Demir ve manganezi hızla okside ederek ortamdan
uzaklaştırılmasını sağlar
 Uygun şartlarda suyun bulanıklığını azaltır.
 Dezenfeksiyon etkinliğini etkileyen tek parametre pH’dır, o da
kısmen etkiler
 Manganaz oksidasyonuna neden olur, klora dirençli bazı
mikroorganizmaların varlığında ilk alternatiftir
KLORDİOKSİT - DEZAVANTAJLARI

 Doğal organik maddelerle etkileşerek inorganik yan

ürünler oluşumuna neden olur (klorit ve daha az
miktarda klorat iyonları)
 Rezidüel etkinliği yok denilebilir
 suda kısa sürede uçarak buharlaşır
 Nadiren diğer dezenfektanlarda görülmeyen koku ve
tat ortaya çıkabilir
 Kullanıma hazır hale getirmek için özel ekipman
gerekir
 İşletme maliyeti yüksektir
OZON - AVANTAJLARI

 Çok güçlü bir dezenfektan ve oksidan

 Daha çok oksidan özelliği nedeniyle kullanılmakta
 Virüsit etkisi çok yüksek
 Giardia ve Criptosporodium üzerine etkili
 Dezenfeksiyon için gerekli temas süresi kısa
 Bulanıklığı giderir
 Tat ve koku giderilmesinde etkili
OZON - DEZAVANTAJLARI
 Rezidüel koruma sağlamaz
 Korozif ve toksik etkileri var
 Kompleks organik bileşikleri parçalayarak sudaki
mikroorganizmalar için besin ortamı oluşturur
 Çeşitli yan ürünler oluşur
 Yan ürünleri azaltmak için ek düzenlemeler gerekir
(granüler aktiviteli karbon filtreleri vb)
 Kurulum maliyeti yüksek olduğundan küçük
işletmelerde kullanılamaz
ULTRAVİOLET - AVANTAJLARI

 Kimyasal madde kullanılmadığından, kimyasal

maddelerin kullanımına ait sorunlar olmaz
(taşıma, depolama, işleme gibi)
 Dezenfeksiyon yan ürünleri oluştuğu
saptanmamış
 Birçok virüs, spor ve kisti inaktive edebilir
 Cryptosporidiuma karşı etkilidir
ULTRAVİOLET - DEZAVANTAJLARI
 Rezidüel koruma sağlamaz
 İşletme gideri yüksektir
 Kurulum maliyeti yüksektir
 Enerji tüketimi yüksektir
 Tüm su kaynaklı mikroorganizmalara etkinliği konusunda yeterli
bilgi yoktur
 Reovirüs ve rotavirüslere karşı etkinliği çok düşük
 UV sonucu üreme yeteneği kaybolan mikroorganizmalar zamanla
tekrar eski hallerine dönebilirler
 Suyu istenilen kaliteye getirebilmek için ilave dezenfektanlar
gerekebilir
 Kullanılan cıvalı lambalar daha sonra içme suyu ve çevre kirliliğine
neden olabilir
  
TABLO 1. DEZENFEKTANLARIN KARŞILAŞTIRILMASI

 
Dezenfektan Dezenfeksiyon Rezidüel Dezenfeksiyon Renk Koku
etkinliği koruma yan ürünleri giderici giderici
oluşumu özelliği özelliği

Klor İyi İyi Normal miktarda İyi İyi

Kloraminler Orta Çok İyi Az miktarda Yok Çok iyi

Klordioksit Çok iyi Yok Normal miktarda İyi İyi

Ozon Çok iyi Yok Az miktarda Mü kemmel Mü kemmel

UV İyi Yok Yok Yok Yok

Dünya Sağlık Örgütü'ne göre:
 İçme sularının klorlanması halk sağlığı alanındaki
en önemli gelişmelerden biri
 Halen mevcut alternatifleri arasında en güvenilir
dezenfeksiyon yöntemi

KLORLAMA
NEDEN KLOR / KLORLU BİLEŞİKLER?

 Klor içeren dezenfektanlar bilinen patojen

mikroorganizmaların birçoğuna etkili
(PRİMER DEZENFEKSİYON)
 Klor içeren dezenfektanlar, suyun işlendiği tesisten
tüketicinin musluğuna kadar sürekli dezenfeksiyon
sağlayan tek yöntem
(REZİDÜEL KORUMA)
NEDEN KLOR?
 Ekonomiktir
 Tat ve koku kontrolü sağlar
 Kötü koku ve tada neden olan doğal organik maddeleri
(özellikle algleri) okside eder
 Sistemdeki biyolojik büyümeyi önler
 Suda bulunabilecek bazı kimyasalları (amonyak,
hidrojen sülfid…) parçalayarak kimyasal kontrol sağlar
 Dezenfeksiyon yan ürünleri arasında en fazla
incelenmiş olanlar klorun yan ürünleridir
 Özellikle su şebeke bütünlüğünün tam olarak
sağlanamadığı yerlerde klorlama yaşamsal öneme
sahiptir
 Arıtılmış suyu mikrobiyolojik kontaminasyondan
korumak için kullanılan en etkili yöntem dağıtım
öncesi klorlamadır
 Dağıtım sistemi içerisinde belirli aşamalarda (depo
gibi) yeniden klorlama gerekebilir
DEZENFEKSİYON YAN ÜRÜNLERİ

 Tüm kimyasal dezenfektanların kullanımı

sonucunda oluşabilir
 Klor ve kloraminlerin sudaki bazı organik
maddelerle birleşmesiyle oluşur
 Başlıcası trihalometanlardır
DEZENFEKSİYON YAN ÜRÜNLERİ

Dünya Sağlık Örgütü;

“Dezenfeksiyon yan ürünleri kaynaklı olabileceği
ileri sürülen sağlık risklerinin, yetersiz dezenfeksiyon
sonucu ortaya çıkabilecek sağlık risklerine göre son
derece az”

“Dezenfeksiyon yan ürünleri oluştuğu gerekçesiyle

suların dezenfeksiyonunu engelleyecek ya da
azaltacak hiçbir uygulamanın onaylanamayacağını”
DEZENFEKSİYON YAN ÜRÜNLERİ-KANSER?

 Dezenfeksiyon yan ürünlerinin sularda tespit

edildiği 1974 yılından bu yana yapılan
çalışmalarda, bu kimyasallarla insanlarda kanser
oluşumu arasında doğrudan bir ilişki yok

 Uluslararası Kanser Araştırma Kurumu (IARC)

dezenfeksiyon yan ürünleri kanserojen değil
 DEZENFEKSİYON YAN ÜRÜNLERİNİ
AZALTMAK İÇİN;

 Hamsuyun organik yükü az olmalı

 Koagülasyon işlemi: Ortamdaki organik maddeleri azaltır.
 Adsorbsiyon işlemi: Dezenfeksiyon yan ü rü nlerinin
ortamdan uzaklaştırılmasını sağlar.

Yaygın olarak aktif karbon kullanılır

 Havalandırma, UV
 Membran filtrasyonu: Trihalometanların hemen tamamı ve
diğ er yan ü rü nlerin çoğ unluğ u sudan uzaklaştırılabilir.
KLORLAMA İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR

 Primer dezenfeksiyon:
 Ham sudaki patojen mikroorganizmaları etkisiz hale
getirme işlemi
 Aslan payı:
 Klor suya eklendiğinde dezenfeksiyon yanı sıra
oksidasyon reaksiyonuna da girer.
 Oksidasyon ve dezenfeksiyon için tüketilen klorun
toplamına aslan payı denir.
KLORLAMA İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR
 Ön klorlama:
 İçme-kullanma sularının arıtım tesisinde arıtım
süreci başlamadan önce klorlanması
 Demir, manganez ve sülfitler gibi inorganik
maddeleri okside etmek, tat ve kokuyu gidermek,
koagülasyon işleminin verimini artırmak için
 Çok kirli sulara ön klorlama yapılması
dezenfeksiyon yan ürünü oluşumunu artırır
KLORLAMA İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR

 Son klorlama:
 Arıtma işleminin sonunda, su dağıtım sisteminin
başlangıcında yapılan klorlama
 Rezidüel (ikincil) klorlama:
 Suyun dağıtım sistemine verilmesinden sonra
oluşabilecek kirlenmelere karşı suda bir miktar klor
kalmasını sağ lamaktır
KLORLAMA İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR

 Yüksek dozda klorlama:

 2 ppm düzeyindeki klorlama

 Süperklorlama:
 Kısa süre için çok yüksek dozda klorlama
yapılmasıdır
 Klor düzeyi 5 ppm

 Ardından deklorlama yapılması gerekir

KLORLAMA İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR
 Klordan arıtma (deklorlama):
 Süperklorlama işlemi sonrasında su estetik
açıdan uygun değildir.
 Bu nedenle içerdiği klorun azaltılması gerekir.
 Bu amaçla uzun süreli ve açık depolama, aktif
karbon ya da kükürt dioksit kullanılabilir.
 Tekrar klorlama:
 Dağıtım sisteminin uzun ve karmaşık olduğu
yerlerde, suyun çıkış noktasından sonra başka
noktalarda da ayrıca klorlanmasıdır.
DEZENFEKTAN SEÇERKEN;

 Şebeke bütünlüğü tam ve sürekli kontrol

altında ise:
 Primer dezenfektan etkinlik

 Şebeke bütünlüğü tam değil ise:

 Primer dezenfektan etkinlik ve rezidüel
etkinliği
 UYGUN DEZENFEKTAN SEÇİMİ

 Primer dezenfektan etkinliği yüksek olmalı

 Rezidüel etkinliği olmalı
 Toksik etkisi olmamalı
 Kolay uygulanabilmeli
 Çabuk sonuç vermeli
UYGUN DEZENFEKTAN SEÇİMİ

 Sürekliliği sağlanabilmeli
 İzlenebilmeli
 Ucuz olmalı
 Suyun renk, tat gibi estetik özelliklerini
bozmamalı
İZLEME

 İçme-kullanma suyu kalite standartları Sağlık

Bakanlığı tarafından belirlenmekte ve
izlenmekte
 Suyun dezenfeksiyonunun sağlanması yerel
yönetimlerin görevi
 İnsani Tüketim Amaçlı Sular Hakkında
Yönetmelik gereği uç noktada 0.3-0.5 ppm klor
düzeyi uygun kabul edilmekte
İZLEME

 Çevre Sağlığı Daire Başkanlığı tarafından

veri toplama sistemi oluşturulmuştur.
 Tüm yerleşim yerlerinde belirlenmiş olan
izleme noktalarından alınan su
numunelerinin analiz sonuçları bu
sisteme işlenmekte ve izlenmektedir.
 Suda Mikroorganizma Tespit Edildiğinde Yapılması
Gerekenler
Depo
Yapılması gereken Depo çıkışında klor
Üreyen etken Sorun girişinde klor
işlem düzeyi
düzeyi
Toplam Canlı (+) Depoda veya su
Depoyu temizlet
ise kaynağında sorun 2 ppm klorla 0.5 ppm klorla
 
  vardır
Depoda veya su
Toplam Koliform Depoyu temizlet
kaynağında sorun   2 ppm klorla
(+) ise  
vardır

Depoyu ve şebeke
sistemini dezenfekte et,
Fekal Streptokok Dağıtım şebekesinde Çapraz bağlantı
   
(+) ise sorun vardır noktalarını araştır,
Tesisatçı personeli
bilgilendir.

Kaynakta, depoda,
Parazit (+) ise şebekede sorun Depoyu temizlet 5 ppm klorla 2 ppm klorla
olabilir.
Kaynakta, depoda,
Virüs (+) ise şebekede sorun Depoyu temizlet   2 ppm klorla
olabilir.
 DİKKAT!
Kesintisiz-sürekli klorlama

Uygun (tercihan otomatik) ve yedekli klorlama

düzeneği

Sürekli klor temini

Kesintisiz güç kaynağı

Eğitimli personel

Uç noktada 0,3 - 0,5 ppm klor düzeyi

 Toplum sağlığı açısından
hem içme-kullanma sularında
uygun ajanla dezenfeksiyon
yapılması
son derece önemli bir
halk sağlığı uygulamasıdır
Teşekkürler