Wykład 27

11.12 Efekt Dopplera

11.12.1 Znaczenie ośrodka
11.12.2 Efekt Dopplera w relatywistyce
11.13 Prędkości naddźwiękowe

16-01-2009 Reinhard Kulessa 1

 11.12 Efekt Dopplera
Jeżeli źródło emitujące falę oraz obserwator znajdują się
względem siebie w ruchu, obserwator zaobserwuje falę o
częstości zmienionej zm w stosunki do częstości emitowanej
przez źródło z. Taką zmianę częstości możemy często
zauważyć w ruchu ulicznym np. w czasie przejeżdżania obok
nas karetki na sygnale. Dla fal dźwiękowych efekt ten został
po raz pierwszy zauważony przez Christiana Dopplera 1842 r.
Doppler wynajął na dwa dni pociąg towarowy i grupę trębaczy z
wiedeńskiej orkiestry. Połowę muzyków umieścił w pociągu, a drugą na
stacji. Obydwie grupy trąbiły w tej samej tonacji. Muzycy byli oczywiście
w stanie określić wysokość słyszanego dźwięku.

16-01-2009 Reinhard Kulessa 2

Przy obliczeniach różnicy częstości musimy rozróżnić
następujące przypadki;
ruch obserwatora,
ruch źródła fal,
oraz równoczesny ruch źródła i obserwatora.
Ruch oznacza tu w każdym przypadku ruch względem ośrodka
w którym rozchodzi się fala.

Przyjmijmy następujące oznaczenia,

u -- prędkość rozchodzenia się fali Użyjmy dla częstości
oznaczenia f dla
vzr -- prędkość źródła, lepszego odróżnienia
od prędkości v
vob -- prędkość obserwatora,
f0 -- częstość fali emitowanej przez źródło,
fob -- częstość fali odbieranej przez obserwatora
0 -- długość fali wysyłanej przez źródło
ob -- długość fali obserwowanej
16-01-2009 Reinhard Kulessa 3
Rozważmy kilka przypadków:
I. vzr = 0, vob 0
Fale będą dochodziły
do obserwatora z
prędkością równą
vob sumie prędkości
obserwatora i
prędkości fali. Czas
pomiędzy dwoma
kolejnymi
wierzchołkami fal który zmierzy obserwator będzie równy;
0
Tob  .
u  vob

16-01-2009 Reinhard Kulessa 4

Częstość fali , którą odbiera obserwator wynosi więc;
u  vob  vob 
f ob   f 0 1   . (11.34)
0  u 
Wykorzystaliśmy tutaj zależność, że 0 =u/f0 .
Obserwatora, który oddala się od źródła zaobserwuje
częstość;
 vob  (11.35)
f ob  f 0 1   .
 u 

II. vob = 0, vzr < 0, vzr > 0

W tym przypadku obserwator spoczywa, a źródło fal

przybliża się do, lub oddala się od obserwatora.
16-01-2009 Reinhard Kulessa 5
 0 ob
u
vzr
O
vzr Tzr

Źródło porusza się z prędkością vzr ,emituje falę pierwotną o

częstości f0 , która porusza się z prędkością u.
Dwa wierzchołki fali są generowane w odstępie czasowym
T0=1/ f0 .
W międzyczasie źródło przebywa drogę T0 vzr.
Odległość pomiędzy dwoma wierzchołkami będzie więc
(u vzr )T0 .
16-01-2009 Reinhard Kulessa 6
Czas pomiędzy dwoma wierzchołkami fali docierającymi do
u vzr
obserwatora będzie więc różnił się o T0 .
u
Otrzymamy więc na częstość odbieraną przez obserwatora
wyrażenie;
u 1
f ob  f0  f0
u vzr v .
1  zr (11.36)
u
- ruch w stronę obserwatora
+ ruch od obserwatora

16-01-2009 Reinhard Kulessa 7

 III. vob  0, vzr  0

W tym przypadku mamy do czynienia z czterema

możliwościami. Załóżmy, że zarówno źródło fali, jak i
obserwator poruszają się w tum samym kierunku.

vzr vob

Możemy znaleźć częstość fal odbieranych przez obserwatora

bazując na dwóch już znanych przypadkach.
16-01-2009 Reinhard Kulessa 8
Wskutek ruchu źródła długość emitowanej przez nie fali
zmienia się
   0  vzrT0 .

Częstość fali widziana przez oddalającego się obserwatora

wynosi (patrz I);
u  vob
f ob  . długość zmieniona przez
 ruch źródła

Otrzymamy więc;
u  vob u  vob u  vob 1
f ob    .
0  vzrT0 uT0  vzrT0 u  vzr T0

Na obserwowaną w tym przypadku częstość otrzymujemy;

16-01-2009 Reinhard Kulessa 9
 u  vob
f ob  f0 . (11.37)
u  vzr
Poniższa tabela pokazuje wszystkie cztery możliwości.
źródło obserwator u  vob
f ob  f0
u  vzr

u  vob
f ob  f0
u  vzr

u  vob
f ob  f0
u  vzr

u  vob
f ob  f0
16-01-2009 Reinhard Kulessa
u  vzr 10
IV . Ruch pod kątem

Do tej pory rozważaliśmy przypadki, w których źródło fal i

obserwator poruszali się względem siebie po jednej prostej. Tak
jednak nie zawsze musi być.
vzr

zr
ob
vob

W takim przypadku bierzemy składowe równoległe prędkości

do kierunku łączącego źródło z obserwatorem.
16-01-2009 Reinhard Kulessa 11
 u  vob cos  o (11.38)
f ob  f0 .
u  vzr cos  zr

11.12.1 Znaczenie ośrodka

Stwierdziliśmy w rozważanych przypadkach, że dla efektu

Dopplera istotne jest, czy porusza się źródło fal, czy
obserwator. Pamiętamy, że fale np.; głosowe rozchodzą się w
powietrzu. Powietrze to jest dla nas wzorcem względem
którego wyznaczamy prędkość źródła i obserwatora.
Jeżeli wieje wiatr, musimy to uwzględnić w naszych
rozważaniach.
Rozważmy przypadek ruchomego obserwatora i stałego
wiatru.
16-01-2009 Reinhard Kulessa 12
 Wiatr vw
vob

obserwator

źródło

Na częstość fali którą zarejestruje obserwator uzyskamy

wartość;
u  vob  vw
f ob  f0 . (11.39)
u  vw

16-01-2009 Reinhard Kulessa 13

 11.12.2 Efekt Dopplera w relatywistyce
Wiemy, że dla fal elektromagnetycznych wzory (11.34), (11.35)
i (11.36) nie mogą być zastosowane. Dla fal
elektromagnetycznych nie istnieje ośrodek w którym
rozprzestrzenia się fala (brak „eteru”). Wobec tego przypadki
ruchomego źródła i ruchomego obserwatora są
nierozróżnialne. Wymienione równania muszą zostać
zastąpione przez wyrażenie, w którym wystąpi jedynie
względna prędkość pomiędzy źródłem a obserwatorem.
Rozpatrzmy następujący przykład.
Mamy źródło promieniowania elektromagnetycznego np.
nadajnik radarowy, który spoczywa w początku układu
współrzędnych U. Obserwator oddala się wzdłuż osi x z
prędkością v od tego źródła. Źródło, wysyła impulsy w
regularnych odstępach czasowych , które biegną z prędkością
światła c.
16-01-2009 Reinhard Kulessa 14
 t x = c(t - )
(x2, t2)

2
Źródło uls
p
w czasie t Im
x=c · t
t= 1 (x1, t1)
ls
pu Obserwator ruchomy
Im
x = x0 + v · t
O x
x0

Obserwator spoczywający w układzie U zaobserwuje impulsy

radarowe w odstępach czasowych .
Jaką częstość obserwuje poruszający się obserwator?
16-01-2009 Reinhard Kulessa 15
Otóż;
A) Różnica czasu pomiędzy obserwacją dwóch impulsów
przez obserwatora w układzie U jest równa t2 – t1.
Z matematycznych warunków na punkty przecięcia
(x1, t1) i (x2, t2) mamy;

x1  c  t1  x0  v  t1  x0  (c  v )  t1
.
x2  c  (t2   )  x0  v  t2  x0  c    (c  v)  t2

Z równań tych otrzymujemy;

c
t2  t1  
cv
.
v
x2  x1  c  
cv
16-01-2009 Reinhard Kulessa 16
B. Tę samą różnicę czasową obserwator w układzie
ruchomym U’ zmierzy jako;
  1  v 
t2  t1  (t  t )  ( x  x )
2 

2 1
c 2 2 1 
 .
v
1 2
c

Po wstawieniu wyliczonych powyżej wartości,

otrzymujemy;
  1  c v cv 
t2  t1    2
2 
 c  v c c  v 
v
1 2
c
.
1 c v2
  (1  2 )
v cv
2 c
1 2
c
16-01-2009 Reinhard Kulessa 17
Po krótkich przekształceniach otrzymujemy
v
1
t2  t1   c .
v
1
c
Częstość, z którą ruchomy obserwator odbiera sygnały
jest równa; v
1 1 1 c
   ,
v
t2  t1  1  c
czyli
1 v
   c
. (11.40)
1 v
c
16-01-2009 Reinhard Kulessa 18
Rozważaliśmy szczególny przypadek efektu Dopplera, kiedy
obserwator odbiera falę ze źródła oddalającego się od niego wzdłuż osi x.
W ogólnym przypadku fala świetlna o częstości drgań ’ wysłana ze źródła
O’ spoczywającego w układzie U’, który porusza się z prędkością v
względem układu U wzdłuż osi Ox, może docierać do obserwatora O
spoczywającego (w punkcie P) w układzie U pod kątem  względem
kierunku ruchu źródła O’.

y Obserwator w punkcie P
y’
P zmierzy następującą częstość ’
v
fali świetlnej;

 1
x   .
x’  (1   cos  )  v c
O  O’
  1 1  2
Prześledźmy krótko własności relatywistycznego przesunięcia
dopplerowskiego.
16-01-2009 Reinhard Kulessa 19
 1. Dla  = 00 źródło i obserwator zbliżają się do siebie. Częstość
obserwowanej fali ulega przesunięciu ku fioletowi.
2. Dla  =  źródło i obserwator oddalają się od siebie. Mamy wtedy do
czynienia z przesunięciem ku czerwieni.
3. Dla kątów  = /2, 3/2 mamy do czynienia z poprzecznym
relatywistycznym efektem Dopplera. Nie ma on odpowiednika w
mechanice klasycznej.
     (1  v 2 c 2 )1 2 .
Przesunięcie ku czerwieni widm odległych galaktyk definiujemy jako;
12
   1  (v c ) 
z
  1  1  (v c)   1
.

Zależność pomiędzy prędkością galaktyk v a ich odległością r jest następująca;

v  H r ,
gdzie H jest stałą Hubble’a i H  (75 km/s)/Mpc, 1Mpc = 3.086·1022 m.
(1  z ) 2  1
Wiadomo
16-01-2009 również, że v Reinhard Kulessa
2
c . 20
(1  z )  1
 11.13 Prędkości naddźwiękowe
Powróćmy do rozchodzenia się dźwięku i zastanówmy się co
dzieje się gdy prędkość źródła dźwięku vzr jest równa prędkości
dźwięku u. Powstaje wtedy fala uderzeniowa. Następuje
kumulacja energii na czole fali. Natężenie rośnie do .

Czoło fali Przykład ---- lecący pocisk o

prędkości vzr= 1.01 u.

vzr

16-01-2009 Reinhard Kulessa 21

 F/A Hornet
przekraczający
Barierę dźwięku

16-01-2009 Reinhard Kulessa 22

Kiedy obiekt emitujący dźwięk ma prędkość większą od prędkości
rozchodzenia się dźwięku, płaskie czoło fali uderzeniowej zmienia
się w stożek. Również energia koncentruje się na powierzchni
Stożka.
Połowa kąta rozwarcia stożka
jest dana przez;
u 1
sin    .
vzr M
vzr
M jest nazwane liczbą Macha.

Świetlne fale uderzeniowe również

vzr T istnieją w ośrodkach o współczynniku
załamania n >1 co zmniejsza
prędkość światła w stosunku do tej
w próżni. Powstające świetlne fale uderzeniowe nazywamy
promieniowaniem
16-01-2009 Cerenkova. Reinhard Kulessa 23