Rola martwego drewna w lesie

Zofia Dadacz
NOWE SPOJRZENIE NA MARTWE DREWNO -
Bioróżnorodność w skali mikro
"To takie proste, naturalne, właściwe i potrzebne być
starym, umierającym drzewem - być tym, co nigdy nie
umiera, lecz przyobleka się jedynie w inne, niezliczone i
zachwycające formy życia" 
                                                                                     
Wojciech Eichelberger
 
Śmierć drzewa jest jak najbardziej naturalnym i
powszechnym epizodem w życiu lasu. Mimo to
obecność martwego drewna w lasach była przez wiele
lat postrzegana bardzo negatywnie. Dopatrywano się w
nim wylęgarni "szkodników", przyczyny pożarów,
oznak zaniedbania lasu czy też braku gospodarności
oraz marnotrawienia drewna. Dopiero stosunkowo
niedawno zaczęto doceniać istotną rolę martwego
drewna w ekosystemie leśnym i zrozumiano, że w
przyrodzie ważne są zarówno procesy tworzenia
biomasy, jak i jej rozkładu, a martwe drewno i
towarzyszące mu organizmy powoli uznawane są za
wyznacznik naturalności lasu.
 Martwe drewno - czym w istocie jest?
Drewno to materiał, z którego zbudowane są drzewa i krzewy.
Składa się głównie z martwych tkanek ( ponad 90%),
ale występują w nim również żywe komórki.
Określenie ‘martwe drewno’ nie jest terminem precyzyjnym.
Powinno się raczej mówić o rozkładającym się drewnie martwych
roślin drzewiastych
lub obumarłych części takich roślin. Kiedy mówimy o drewnie,
to myślimy nie o rosnących, żywych drzewach,
ale o martwych osobnikach, bądź ich częściach.
Wystarczyłoby więc mówić o drewnie, bez dodatkowych określeń.
Jednak, aby nie pozostawiać żadnych wątpliwości,
będziemy mówić o martwym drewnie.
 Martwe drewno a trwałość lasu
Lasy są najbardziej skomplikowanym,
najbogatszym strukturalnie
oraz najobfitszym w żyjące w nim organizmy
środowiskiem na ziemi.
Spośród lądowych organizmów ponad połowa gatunków
związana jest z formacjami leśnymi.
Martwe drzewa i krzewy oraz ich części
stanowią integralną część lasu,
potrzebną do prawidłowego funkcjonowania ekosystemu
oraz do utrzymania różnorodności biologicznej
i w konsekwencji
dla zapewnienia trwałości takiego lasu.
 Trwały las wielofunkcyjny to przede
wszystkim las naturalny
lub zbliżony do naturalnego.
Jednym z podstawowych wskaźników
naturalności lasu
jest obecność martwego drewna.
W lesie naturalnym lokalnie może stanowić
ono nawet do 50% objętości drzew
żywych.
Martwe drewno w lasach
Brak martwego drewna w europejskich lasach:
WWF opracował raport pt.
"Martwe drewno = żywy las„
i zaapelował do europejskich rządów o poprawę
dramatycznego stanu lasów.
Obecnie jest w nich ponad 95% mniej martwego drewna
niż w lasach naturalnych. Tymczasem aż 1/3 gatunków
grzybów, roślin i zwierząt leśnych potrzebuje siedlisk
związanych z martwym drewnem. WWF oczekuje, że do
2030 roku na każdy ha lasów europejskich przypadać
będzie średnio 20-30 m3 martwego drewna. Ekolodzy
krytykują pokutujące w leśnictwie mity, że zdrowy las to
las bez rozkładających się pni i gałęzi. Jednakże z
upływem lat widać, że to podejście znacząco się
zmieniło.
Występowanie dużej ilości martwego drewna w
Puszczy Białowieskiej sprawia, że zostaje
zachowana ciągłość procesów przyrodniczych,
nie spotkamy tego nigdzie więcej w lasach
Europy!
W obiegowej opinii pozostawianie martwych drzew w lesie
jest po prostu marnotrawstwem.

Takie stanowisko wynika z nieznajomości procesów

przebiegających w przyrodzie.
Jest to kompletne nieporozumienie.
Występuje tutaj swoisty paradoks.
Z jednej strony bowiem martwe drewno postrzegane jest
jako coś niepożądanego,
coś co świadczy rzekomo o złym stanie sanitarnym lasu,
z drugiej zaś jako czytelnicy zachwycamy się pięknem opisów
przedstawianych w literaturze lasów pierwotnych, (chociażby
znany opis matecznika z Pana Tadeusza).
A przecież podstawową cechą wyróżniającą las naturalny jest
właśnie obecność dużej ilości martwego drewna.
Martwe drzewa stojące jak i leżące są bardzo cenne
nie tylko z uwagi na atrakcyjność turystyczną,
ale przede wszystkim stwarzają warunki do życia
dla wielu bardzo rzadkich gatunków zwierząt.
Niektóre z nich wymagają do swego rozwoju
drzew powyżej 200 letnich i o średnicy pni ponad 40 cm!
Przykładem takim może być
pachnica dębowa,
chroniony - bardzo rzadki
gatunek owada.
 Martwe drewno jako środowisko życia
Stare, spróchniałe drzewa w puszczy są jak wyspy
na oceanie - dają schronienie i pokarm licznym
gatunkom zwierząt. Najliczniejszą grupę związaną
z tymi drzewami stanowią owady i ptaki. Typowa,
ptasia rodzina korzystająca z pokarmu ukrytego w
drewnie to dzięcioły.
W Polsce występuje dziewięć gatunków tych
ptaków, w tym kilka rzadkich. Są to: dzięcioł
trójpalczasty, zielony, zielonosiwy, białogrzbiety i
czarny. Te pospolitsze to dzięcioł duży i średni
oraz dzięciołek.

Dzięcioł duży
Przykłady rzadkich gatunków
zwierząt, które występują w
Puszczy Białowieskiej
istnieją właśnie tylko dzięki
martwym drzewom.
Z siedmiu tysięcy
gatunków chrząszczy, które żyją w
Polsce w puszczy mamy około
3000, przy czym prawie
połowa z nich związana jest
właśnie z martwym drewnem a
wiele występuje tylko tutaj. Od
jego obecności są również zależne
wszystkie występujące tu gatunki
dzięciołów. W Puszczy
Białowieskiej mamy wiele
rzadkości z tej grupy - na przykład: Dzięcioł trójpalczasty
dzięcioł trójpalczasty czy
białogrzbiety.
 Od ilości starych, obumierających drzew dziuplastych
zależne są także inne gatunki ptaków jak chociażby sowy takie
jak objęta ochroną włochatka czy sóweczka, które mają tutaj
jedne z najliczniejszych populacji w Polsce.

Włochatka
Puszczyk

Pójdźka
Leżące pnie drzew są również znakomitym miejscem na kryjówki i
polowania, co wykorzystują m.in. takie zwierzęta jak kuny, rysie
(bardzo rzadki gatunek) czy łasice.

Kuna leśna

Ryś

Łasica
Większość występujących tu
nietoperzy chroni się również pod
odstającą korą lub w dziuplach takich
drzew. Wbrew powszechnej opinii
drzewo "martwe" jest bardziej żywe
niż wtedy gdy rosło, tętni bowiem
życiem zasiedlających je organizmów.
Borowiaczek
Karlik malutki

Gacek brunatny
"Rola większości gatunków roztoczy w funkcjonowaniu ekosystemu
pozostaje niejasna, podobnie jak w przypadku innych grup żyjących w
glebie"
                                                                          
Behan-Pelletier i Newton, 1999
 
Kłoda świerka rozkłada się przeciętnie przez 80 lat. W tym czasie daje
ona schronienie licznym organizmom. Zwykle naszą uwagę przyciągają
gniazdujące w wykrotach puszczyki, płazy poszukujące wilgoci w
butwiejącym drewnie czy zimujące w spróchniałych kłodach gryzonie i
inne drobne ssaki. Kręgowce związane z martwym drewnem, a także
chrząszcze i inne owady saproksyliczne są stosunkowo dobrze
poznane przez biologów. Natomiast niewiele wiadomo o mniejszych
mieszkańcach martwego drewna - mikrostawonogach
 Mikrostawonogi to przede wszystkim roztocze i skoczogonki.
Mimo swoich niewielkich rozmiarów, są to zwierzęta wywierające
znaczny wpływ na ekosystem leśny.
Roztocze i skoczogonki to kluczowe ogniwo w obiegu materii i
procesach dekompozycji. Można powiedzieć, że są katalizatorami
procesów biochemicznych zachodzących
w przyrodzie - nie biorą w nich bezpośredniego udziału,
ale regulują ich tempo. Ich obecność sprzyja rozwojowi
mikroorganizmów. Mechaniczne rozdrobnienie i nawilgocenie
resztek organicznych przez mikrostawonogi wpływa bardzo
korzystnie na bakterie i grzyby.
"Zguba dla świata, jeśli roztocze i ich mali sprzymierzeńcy
przestaną funkcjonować"
                                                              Walter i Proctor, 1999
 
Ile mikrostawonogów tracimy wraz z usuwanym z lasu martwym
drewnem?
 Roztocze i skoczogonki
bardzo chętnie zasiedlają martwe kłody.
W garści próchna można znaleźć nawet
7000 mikrostawonogów.
Liczebność mikrostawonogów w martwym drewnie
może być nawet dziesięciokrotnie wyższa
niż w ściółce i glebie o tej samej masie.
W jednej kłodzie świerkowej o długości 10 m,
w zależności od jej stopnia rozkładu,
może występować
od 46 milionów do prawie 400 milionów
mikrostawonogów!
Dlaczego jest ich w martwym drewnie aż tak wiele?

Analizując kłodę z punktu widzenia roztocza

można dostrzec jej wszechstronne zalety.
Od momentu swojej śmierci drzewo zapewnia
niezliczoną ilość mikrosiedlisk i nisz ekologicznych
dogodnych dla mikrostawonogów.
W miejscu styku kłody z glebą, pod korą,
w porastającej kłodę roślinności,
w labiryncie szczelin, sęków, dziupli, listew i zagłębień,
schronienie znajdują tysiące różnych organizmów.
 Można wyróżnić kilka klas rozkładu
martwego drewna.

Pierwsza klasa to kłody dopiero co powalone na ziemię.

Są pokryte korą, a drewno ma niezmienioną strukturę.
Taką kłodę zasiedlają jeszcze nieliczne,
w porównaniu z otaczającą ją glebą, mikrostawonogi,
ponieważ drewno jest w dalszym ciągu twarde.
Jako pierwsze wnikają tu owady ksylofagiczne, które
otwierają drogę grzybom i innym organizmom.
W kłodach zaliczanych do drugiej klasy nie występują
już drobne gałązki, ale drewno w dalszym ciągu
zachowuje swoją naturalną barwę i pozostaje twarde.
To właśnie wtedy martwe drewno jest najliczniej
zamieszkiwane przez bezkręgowce.
Pod ciągle obecną korą tworzy się wilgotne, bogate w
składniki odżywcze i zróżnicowane siedlisko, które jest
chętnie zasiedlane przez organizmy.
Kłoda w dalszym ciągu bogata jest w łatwo dostępne
cukry i białka zawarte w łyku i bielu.
Zawiera też znaczne ilości grzybów, które są
zasadniczym źródłem pokarmu dla roztoczy i
skoczogonków.
 W trzeciej klasie kłoda pozbawiona jest już kory
i widoczny jest postępujący rozkład drewna.
W klasie czwartej pień traci swój okrągły kształt,
a drewno łatwo rozpada się na większe kawałki
i jest poprzerastane korzeniami roślin.
O obecność kłody w piątej klasie rozkładu świadczy tylko
niewielkie wzniesienie na powierzchni gleby, ponieważ pień został
"zanurzony" w glebie i przysłonięty przez ściółkę.
Martwe drewno – środowisko pełne życia
 Fazy rozkładu drewna
• Kolonizacyjna
(zasiedlanie przez wyspecjalizowane organizmy
twardego drewna z przylegającą korą, żywym łykiem i
miazgą),
• Dekompozycyjna
(rozkładu; właściwe procesy rozdrabniania i rozkładu
tkanki drzewnej przy współudziale wielu różnych
organizmów związanych z martwym drewnem),
• Humifikacyjna
(dalszy rozkład i mineralizacja drewna przy
zwiększającym się udziale organizmów glebowych, jak
skoczogonki, wije, dżdżownice, wazonkowce, roztocze,
bakterie, grzyby).
1. Pojawienie się
siewek i rozwój 2. Stopniowy
młodych drzew na rozpad ‘kłody
rozkładającej się piastunki’,
kłodzie odkładanie się
materii organicznej
na rozbudowanych
korzeniach
młodego drzewa
3. Dojrzała olsza
na rozwiniętej
kępie 4. ‘Zwolniona kępa’
gotowa do
zasiedlenia przez
nowe drzewo
Wnioski
1. W lesie należy pozostawiać
możliwie dużo
martwego drewna.
Jest ono nie mniej cennym
elementem ekosystemu niż
żywe drzewa i krzewy.
Zużycie, np. na opał, leżącego
martwego drewna
może być większym
uszczerbkiem dla ekosystemu
leśnego,
niż ścięcie żywego drzewa.
2. Należy dbać, aby zasoby martwego drewna
w lesie odzwierciedlały zróżnicowanie żywej
części drzewostanu pod względem struktury
gatunkowej i wymiarowej,
oraz by zapewniona była ciągłość ‘dostawy’
martwego drewna,
zwłaszcza grubowymiarowego.
Szczególnie ważne jest,
by pozostawiać w lesie martwe drzewa o
średnicy powyżej 40cm,
pełnią bowiem one kluczową rolę
dla wielu zagrożonych organizmów.
3. W lasach zbliżonych do
naturalnych,
a zwłaszcza w parkach
narodowych
i w rezerwatach przyrody,
nie należy w ogóle usuwać
zamierających i martwych drzew,
a ilość martwego drewna zależeć
powinna wyłącznie od
naturalnych procesów
przyrodniczych,
które bez zakłóceń ze strony
człowieka
winny tam przebiegać.
4. Lasy zbliżone do naturalnych w
Polsce należałoby objąć biernymi
formami ochrony (ochroną ścisłą lub
częściową bierną),
tzn. pozostawić je bez ingerencji
człowieka. Naturalne procesy
przyrodnicze
nie zagrażają trwałości tych lasów!
5. Należy zaprzestać
wycinania drzew
posuszowych
i usuwania drewna w
istniejących
leśnych rezerwatach z
ochroną częściową
(w przypadku
konieczności ingerencji
w drzewostanie,
wyłącznie uśmiercać
przeznaczone
do eliminacji drzewa
i pozostawiać je bez
jakiejkolwiek obróbki w
lesie.
6. W lasach bardzo wilgotnych:
borach bagiennych, olsach, łęgach, a także
w górnoreglowych świerczynach górskich,
nawet nieobjętych ochroną obszarową,
powinno pozostawiać się
wszystkie leżące kłody, wykroty i złomy,
bowiem warunkują one
skuteczne odnawianie się lasów,
a w górach
dodatkowo zapobiegają erozji.
7. Pozyskanie drewna
w lasach gospodarczych powinno
odbywać się poza sezonem wegetacyjnym.
Nie wywiezione na czas drewno
należy pozostawić w lesie
do całkowitego rozkładu;
drzew i złomów pozostawionych w lesie
nie ścinać, nie korować i nie przeżynać.
8. We wszystkich cięciach rębnych,
niezależnie od rodzaju rębni,
5-25% liczby drzew
na powierzchni
należałoby pozostawić
aż do naturalnej śmierci i rozkładu.
Drzewa powinny być wybrane w sposób
reprezentatywny dla składu gatunkowego
i struktury grubościowej
użytkowanego drzewostanu.
Wybrane drzewa powinny być
pozostawione w formie kęp,
dbając o zachowanie pod nimi
nienaruszonego runa leśnego.
9. W cięciach sanitarnych nie należy
usuwać drzew zahubionych (stanowiących
potencjalne miejsce powstawania dziupli,
ważnych dla ochrony fauny).
10. Należy zaprzestać spalania gałęzi po ścince
drzew, nie formować ich w stosy, ale
pozostawić je na dnie lasu rozproszone.
11. Nie korować pniaków pozostających po ścince drzew,
dopuszczając to wyjątkowo tylko w przypadku monokultur
iglastych, zagrożonych masowymi pojawami kambio- i
ksylofagów.
12. Zabezpieczyć korzenie wykrotów, po ewentualnym
odcięciu pnia, przed powrotem w zagłębienie powstałe w
glebie.
13. Należy dbać o kwitnące rośliny
(zwłaszcza z rodziny baldaszkowatych, złożonych
i różowatych)
w pobliżu drzewostanów z martwym drewnem,
jako pokarmu dla postaci dorosłych wielu
gatunków owadów saproksylicznych
(np. zachowanie śródleśnych łączek,
odpowiedni czas wykaszania,
odsłanianie przed zacienieniem,
zachowanie przydroży łąk leśnych itp.).
14. Bardzo ważne jest pozostawianie
w lasach, zadrzewieniach i parkach,
wszystkich drzew dziuplastych.
Dziuple takich drzew nie powinny być
nigdy opróżniane z
mieszczących się w nich próchnowisk,
stanowią bowiem specyficzne
miejsce rozwoju dla
stenotopowych, rzadkich gatunków bezkręgowców.
‘Leczenie’ starych drzew powinno być ograniczone
do nielicznych drzew o znaczeniu kulturowym,
jednak z wykluczeniem ingerencji w próchnowiska.
15. W założeniach parkowych należy przewidzieć
pozostawianie leżących kłód,
a w pewnej odległości od alejek spacerowych
( ze względu na bezpieczeństwo)
również stojących martwych drzew.

16. Należy prowadzić edukację społeczeństwa,

zwłaszcza dzieci i młodzieży oraz
administracji terenów chronionych na temat
roli i znaczenia martwego drewna w ekosystemach.

17. Konieczne są dalsze badania nad wieloma

nieznanymi jeszcze lub słabo poznanymi aspektami
roli martwego drewna.
 Niemożliwe jest trwałe istnienie lasu
bez martwego drewna. Jeżeli w
dalszym ciągu nie zmieni się
podejście do zarządzania lasem, a
martwe drewno nie będzie
postrzegane jako element równie istotny jak
żywy drzewostan, może mieć to fatalne skutki.
Wystarczy porównać lasy gospodarcze -
jednorodne, jednowiekowe, w większości
zagospodarowane zrębami zupełnymi i
wymagające sporych nakładów pracy
związanych z utrzymaniem "czystości" - z lasem
pozostawionym samemu sobie, który
funkcjonuje i trwa, mimo obecnych w nim
"szkodników".