5.1.

Çözüm Prensiplerinin Kombinasyonu (Etki ve Etki

Taşıyıcıların Sentezi)
• önceki derslerimizde incelemelerimiz fonksiyon
strüktürlerinin oluşturulması ve alt ve elemanter
fonksiyonların yapısı üzerine yoğunlaştırılmıştı.

• Bu incelemelerin sonuçlarından anlaşılacağı üzere

bir alt fonksiyonun veya elamenter fonksiyonu
yerine getirebilecek değişik çözüm yolları ve
şekilleri mevcut olabilmektedir. Alt fonksiyonların
ve bunların değişik çözüm şekillerinin meydana
getirilebileceği kombinasyonlar çok sayıda
olabilmektedir.
• Öncelikle ödevin belirlediği temel
fonksiyonu yerine getiren değişik çözüm
kombinasyonlarının neler olabileceğinin
tespit için sistematik bir sentez yöntemine
gerek vardır. Bu sentez sonucunda ortaya
çıkan değişik çözümler arasında da bir
seçim yapabilmek için bir değerlendirme
yöntemine gerek duyulacaktır.
• Kombinasyon adımlarındaki ana problemi, alt
fonksiyon çözümleri arasındaki bağlamanın
fiziksel yönden, enerji, madde veya sinyal
bakımından yapılıp yapılamayacağı
hususunun tespitidir. (Bir çözüm prensibi çıkışı
değeri ile onu takip eden ikinci çözüm prensibi
girişi uyumlu olup olmadığı tespiti).

• Önemli olan diğer bir noktada da değişik

kombinasyonlar arasındaki istekler listesindeki
koşulları teknik, ekonomik boyutlarda en
uygun yerine getirenin seçimidir.
 5.1.1. Sistematik Kombinasyon
• ZWİCKY tarafından önerilen “morfolojik tablo veya morfolojik matris”
sistematik bir kombinasyon için en uygun olan yöntem olarak
görülmektedir. Şekil 5.5’de bir morfolojik matrisin prensip şeması
görülmektedir.

Prensip kombinasyon 1: Ç11 + Ç22 + Ç... + ...... Çn2

Prensip kombinasyon 2: Ç11 + Ç22 + Ç... + ...... Çn1

Eğer F1 fonksiyonu için mümkün çözüm sayısı m1, F için m2... Fn için mn ise
teorik olarak bulunabilecek toplam kombinasyon sayısı
N = m1.m2 ... mn dir.
• Bu kombinasyon olasılıklarının tespitinden sonra
yapılacak iş, bunların hangilerinin aralarındaki
bağlamanın kabul edilebilirliğinin araştırılmasıdır.
Birbirini izleyen çözümler arasında uyum
araştırması yapabilmek için aşağıdaki çalışma tarzı
önerilir.
• - Fonksiyon strüktüründeki düzene uygun olarak,
madde, enerji, sinyal zincirlerindeki fonksiyonel
sıraya göre, genellikle her temel büyüklük için ayrı
ayrı olmak üzere morfolojik matrisler hazırlanır.
• - Çözüm prensipleri ek kolon parametreleri ile
(örnek olarak; enerji türlerine göre) düzenlenir.
• - Çözüm prensipleri sadece maddelerle değil,
mümkünse basit krokilerle de belirtilir.
• - Çözüm prensiplerini karakterize eden önemli
özellikler de yazılır.
• Şekil 5.6’da patates hasat makinesi için
hazırlanmış morfolojik matrisin bir kısmı
görülmektedir. Burada çeşitli fonksiyon
taşıyıcıları basit krokilerle gösterilmiştir.
Karmaşık sistemlerde, çözüm
prensiplerinin kodlanması ve morfolojik
matrisler de bu kodun kullanılması
mümkündür. CAD çalışmalarında
kodlanmış çözüm prensiplerinin ekrandan
izlenilmesi, böylece ekranda morfolojik
matrisin oluşturulması da yapılabilir.
 5.2. Matematik Metodlar Yardımı ile Kombinasyon
• Matematik metodları ve özellikle bilgisayar yardımı ile çözüm
prensiplerinin kombinasyonu için programlar hazırlamak bu işin
genel olarak ekonomik boyutlarına bağlıdır.

• Genel olarak matematik bir modellemeye gidebilmek için çözüm

prensiplerinin nicesel parametrelerle tanımlanabilir olmaları gerekir.
Konstrüksiyon sürecinin, fonksiyonel analiz-sentez fazında (Faz I)
bu koşul çok sınırlı olarak mevcut olabilir. Genellikle bilgiler niteliksel
karakterde ve az sayıdadır. Bu nedenle bu fazda matematiksel
metodlarla bir en iyileme sürecine girilmesi önerilmez.

• Diğer bir deneyimle bu fazda, bilgisayardan daha ziyade

depolanmış genel dataların çağırımı için yararlanılabilir. Ancak bir
sentez ve en iyileme çalışmasına girilemez. Bu arada bir ayrıcalığı,
lojik devrelerin ağırlık taşıdığı, bilgisayar ve her türlü otomatik
kontrol cihazları oluşturur. Bunlarda strüktürleme lojik fonksiyonlarla
yapılabileceği için, en iyileme (optimizasyon) işleminde “bool
cebirinden” yararlanılabilir.
• Matematiksel metodlar daha ziyade “niceliksel kontrüksiyon (faz II)”
da yararlanılabilir. Nitekim CAD uygulamaları daha çok bu fazdadır.
Bunun için de birbirine bağlanacak kısmi çözüm elemanlarının
sadece fiziksel parametreleri arasındaki (enerji, madde, sinyal
büyüklüklerinin türleri) uyum yeterli değildir. Genel olarak
geometrik uyum koşullarının da yerine gelmesi gerekir.

• Ayrıca bütün parametrelerin niceliksel hale getirilebilir olması

lazımdır. Bu gibi hallerde niceliksel fiziksel parametreler ve
geometrik koşullar bilgisayarda biriktirilebilir. Genellikle bu işlem
karmaşıklık derecesi az olsa alt sistemler için yapılır. Bunlardan
daha kompleks sistemlerin türetilmesi için “interaktif” çalışmaya
olanak veren programlardan yararlanılır. Burada uygulanan
kombinasyon sisteminde çalışma adımları matematiksel ve
sezgisel (yaratıcı) kısımlardan oluşur. Adım adım en uygun
çözüme varılır.

• Son yıllarda CAD sistemleri üzerinde çok geniş çalışmalar yapılmış

ve çok sayıda program üretilmiştir. Örnek olarak, dişli kutuları, vites
kutuları, eşanjörler vs. gibi çok kullanılan sistemlerin
konstrüksiyonu için hazırlanmış programlar mevcuttur.
 5.2.2. Konstrüksiyon Fazlarında Bilgisayar Uygulaması
• Konstrüksiyon sürecinin fazlasında ilerledikçe bilgilerin
kesinleşme ve şematize olma dereceleri de artmaktadır.
Bunun sonucu olarak algoritmik kısımları büyümektedir.

• Fonksiyonel Analiz ve Sentez Fazı (Faz I)

• Ödevin kesinlik kazanması ve temel fonksiyonun

tanımlanması “Fonksiyon strüktürlerinin” oluşturulması
izlemektedir. Bu uğraşılar genel olarak niteliksel
karakterde olduğu için bilgisayar uygulaması çok
sınırlıdır. Daha çok yaratıcı davranışı gerektiren bu
uğraşılarda, konstrüktörün çalışmasını kolaylaştırmak
üzere “soru şemaları” ve “diyaloglu arama algoritmaları”
gibi yan programlar da bilgisayardan yararlanılabilir.
• Dişli çark mekanizmaları gibi çok kullanılan ve modüler
elemanlardan oluşan ayrıca yapı dizisi prensiplerin
kesinleşmiş teknik sistemlerin kombinasyonları için bazı
bilgisayar programları hazırlanmıştır.

• Karmaşık sistemlerin bu fazdaki kombinasyon sistemleri

için çok zaman alan, çok pahalı ve kısa ömürlü
kombinasyon programları hazırlamak uygun
görülmemektedir. Bu fazda konstrüktör daha çok yaratıcı
ve yeniye yönelik araştırıcı niteliğini kullanmalıdır.

• Özet olarak şu söylenebilir. Fonksiyonel sentez fazında

konstüktör ve bilgisayar arasındaki diyalog, konstrüktör
bütün seçme ve karar verme adımlarını kendisi
yapacaktır. Bu esnada bazı hesapları, uyum matrisleri,
çözüm katalogları gibi biriktirilmiş ve şematize edilmiş
bilgileri bilgisayar hafızasından geri çağıracak ve
bunlardan yararlanılacaktır.
• Şekillendirme fazı (Faz II)

• Konstrüksiyonda en geniş bilgisayar uygulaması bu fazda

görülmektedir. Çünkü işlemlerin büyük bir bölümü şematize
edilmiş ve algoritmik yapıya sokulmuştur.
 5.2.3. Uygun Kombinasyonların Seçimi
• Genellikle ödevi yerine getiren çözüm kombinasyonları birden
fazladır. Esasen bir en iyilemeye (optimizasyona) gidebilmek için
çözüm sayısını birden fazla olması gerekmektedir. Her seçme
işleminde iki önemli uğraşı mevcuttur.

• Bunlardan birincisi hiç başarılı olamayacakları “ayıklamak”,

diğeri ise başarı şansı olanların aralarında belirlenmiş
değerlendirme kriterine göre sıralamaktır. Çok sayıda çözüm
alternatifi olan hallerde bir “seçme listesi” hazırlamak bu işlemi
kolaylaştırır.

• İşe başlarken başarılı olabilecek ve olamayacak bütün

kombinasyonlarını bu listede göstermek uygun olur.

• Şekil 5.9’ da çözüm prensipleri verilen depodaki sıvı miktarını

ölçme probleminin seçme listesine ait örnek Şekil 5.10’ da
verilmiştir.
• Ayrım ve sıralama işlemine aşağıdaki kriterler göz
önünde tutularak başlanılır. İlk aşamada ayırım
(ayıklama) ön planda tutulur.

• A. Ödev ile veya aralarında uyum imkanı olanlar

• B. İstekler listesindeki bütün özelliklere sahip olanlar

• C. Büyüklük, düzen, etki dereceleri yönünde gerçekleşme

olasılığı bulunanlar.

• D. Ekonomik ve teknolojik yönden gerçekleştirilmeleri

makul ölçüde olanlar

• E. Doğrudan emniyet tekniğine imkan verenler.

• F. İşletme koşulları bakımından tercih edilenler

• A, B kriterlerine verilecek cevap evet veya hayır şeklinde olur.
Bunlara verilecek cevap hayır ise, bu çözüm şekli
ayıklanacaktır.

• C, D kriterleri için niteliksel bir değerlendirmeye gerek vardır. Bu

çalışmalara da bu çözümler için A, B kriterleri için verilecek
cevap evet ise başlanır. Konstrüksiyonun birinci fazında kesin
bir ekonomi değerlendirme için bilgi yeterli değildir. Bu nedenle
ağırlık daha çok teknolojik değere verilir.

• Bunlara karşın D, E, F kriterleri tercih sıralamasında rol oynar

ve genellikle niceliksel değerlendirme yönleri çok sınırlıdır.
Fonksiyon strüktürlerinin ve çözüm prensiplerinin seçiminde A,
B kriterleri yeterli olabilir. Kombine edilmiş üst çözüm
prensiplerinde ise C, D kriterlerine de seçme için gerek duyulur.

• Faz I’in sorularına doğru, E, D kriterlerine de tercih sıralaması

için göz önüne alınır. Ancak nihai çözümler arasındaki seçim,
bilgi yoğunluğunun teknik ve ekonomik değerlendirme için
yeterli hale gelmesinden sonra yapılabilir.
• Karmaşık konstrüktif problemlerde, ikinci faza çok sayıda
çözüm prensibi alternatifi ile girmemek için problem ile ilgili bilgi
miktar ve seviyesinin nitelik ve nicelik bakımından arıtmak ve
başarı şansı yüksek olan çözüm prensipleri kabul edilebilir bir
sayıya indirmek için aşağıdaki çalışmaların da yapılması
önerilir.

• Basitleştirilmiş kabullerle yönlendirici ön boyutlandırılmaların

yapılması
• Düzen durumu ve hacimsel boyutlar için kaba ölçekli kroki ve
şemaların hazırlanması
• Etki büyüklüğü veya en iyileme alanı için model denemeleri
• Düzen için yerleştirme modelleri (Lay-out çalışmaları), bazı
hallerde kinematik modeller
• Bilgisayarlar yardımıyla anoloji çalışmaları
• Edinilen bilgiler ışığında patent ve diğer literatür kaynaklarına
tekrar müracaat
• Ödevin spesifik yeni Pazar analizleri, özellikle yeni malzemeler
ve teknolojik yönünde tekrar değerlendirilmesi
• Örnek olarak seçme listesinde bir nolu çözüm için
konunun söndürme durumu bakımından incelenmesi
istenmektedir.

• Şekil 5.63’te deponun içindeki benzin miktarını depo altına

konan bir kuvvet ölçücü ile düşünülmüştür. Kroki halinde
yapılan çalışmada kuvvet alıca söndürücü ve mesafe
ölçücü iki alt sistemden oluşturulmuştur.

• Burada söndürücüyü uygun boyutlandırma sureti ile ilave

etme ve frenleme, darbe olaylarının ortaya çıkacağı ölçme
hatalarını makul bir sınıra indirmek mümkün olabilir. Bu
takdirde (!) işareti artıya dönüştürülebilirse bu da diğer iki
artı çözüm gibi üzerinde durulabilecek bir alternatif
oluşturur.
 6. DEĞERLENDİRME
• Makina sistemlerinde en mükemmel veya mutlak
mükemmel terimlerini kullanmak mümkün
değildir.
• Mevcut çevre (istekler listesi) göz önünde
tutularak en uygun çözüm aranır.
• Elde edilen “mutlak mükemmel” makina değil,
mevcut koşullarda “en uygun görülen”
makinadır.
• Pratikte bulunan çözüm şekline “optimal çözüm”
de denir.
• Bu manada en iyileme (optimizasyon); sınırları
belirli bir istekler kümesine, teknolojik ve
ekonomik koşulların elverdiği ölçüde cevap
veren bir “çözüm” arama işlemidir.
• Konstrüksiyon sürecini her fazında ve
özellikle fazların sonunda çeşitli soyutluk
ve somutluk derecesinde strüktürler elde
edilmektedir.
• Fonksiyon strüktürleri fiziksel etki
strüktürleri fiziksel etki taşıyıcıları
strüktürleri, ön ve son tasarımın montaj ve
imalat teknik resimleri vs. gibi.
• Aynı ödevi sağlayan çözüm alternatifleri
arasından “en uygununun” seçilebilmesi
için objektif “seçim kriterlerine” gerek
vardır.
• Bu kriterlerin mümkün olduğu kadar
niceliksel bir değerlendirme olarak
sağlanmaları arzu edilir.
• Bir çözüm şeklinin “değeri”, “yararı” veya “gücü”
ancak daha evvel tanımlanmış bir hedefler sistemine
tamamlanabilir.
• Kısaca çözüm şekillerini aralarında karşılaştırırlar. Bir
üst karşılaştırma sistemine (referans sistemine)
ihtiyaç vardır.
• Değer, fayda, güç kavramları görecelidir (Relatif).
• Üst mukayese sistemini, mevcut teknolojik ve
ekonomik koşullarda erişilebilecek en uygun çözüm
olarak da belirtmek mümkündür.
• Bu kavram dinamik karakterde olup, zamanın bir
fonksiyonudur.
• Referans sisteminin parametreleri zaman ile
büyüklük ve ağırlık değiştirir.
• Hemen görülüyor ki, referans sistemi çok
parametreli bir sistem olup, parametrelerin
her biri için bir değerlendirme büyüklüğü ve
her parametre için toplam parametreler için
bir ağırlık tanımlaması yapılabilir.
• Eskiden konstrüksiyon çalışmalarında
değerlendirme işlemi daha çok ekonomik
ağırlıklı olarak yapılırdı.
• Bu değerlendirme tipine “maliyet analizi”
bazı değerlendirme de diyebiliriz.
• Seçim için en önemli kriteri “minimum
maliyet” oluşturmakta ve çözümler arasında
bunu sağlayan seçilmekte idi.
• Ancak bu değerlendirme sisteminin iki
önemli dezavantajı hemen göze çarpar.
• Bunlardan birincisi pazarın özellikle
fonksiyonel değerlere ağırlık veren bir
pazarın tercihlerinde sadece parasal değer
yargılarının yeterli olmaması ikincisinin ise
sistematik konstrüksiyonun birinci fazında
esasen niceliksel bir değerlendirme için
bilginin özellikle ekonomik büyüklüklerinde
yeterli olmamasıdır.
• Bu sistemde fonksiyonun mükemmelliği ve
uygun maliyet faktörlerinin ayırma zorluğu
da ayrı bir yetersizlik faktörüdür.
6.1. “Fayda Değer Analizinde” Değerlendirme Kriterleri

• Teknik ve ekonomik ağırlıklı bir değerlendirme

yapabilmek için atılacak ilk adımın ödev için
öngörülen hedef özelliklerinin ve “hedef
kriterlerinin” tespiti oluşturur.
• Bu kriterlerin tespitinde ilk aşamada “teknik”
özellikler ağırlık taşır. İstekler listesinin
incelenmesi sonunda ve bu esnada yapılacak
Pazar analizi yardımıyla da teknik hedeflerle ilgili
referans değerleri saptanır.
• Bu arada bu değerlerin dinamik yapısı, zamansal
değişim eğilimleri belirlenir.
• Genel olarak bir yapıt sistemi için tanımlanacak
hedefler kümesi farklı ağırlıkta teknik, ergonomik
çevresel vs. özelliklerden oluşur.
• Böylece bir hedefler sisteminin oluşturulmasında
aşağıdaki hususlara dikkat edilmelidir.
• Hedefler, karar için gerekli ve yeterli olacak
bütün isteklerin, bunları pazar içindeki
durumlarını, pazarın bu isteklere karşı eğilim
değişmelerinin mümkün olduğu kadar
yansıtılmalıdır.
• Hedefler, yön bakımından birbirinden bağımsız
olmalıdır. Ödevi yerine getiren çözümlerden biri
için belirli bir doğrultuda değer artırıcı tedbirler
ikinci bir hedefi etkilememelidir.
• Aksi halde yapay bir değer artışı ortaya çıkarak
yanıltıcı olur. Örnek olarak bir işte yanmalı motor
için “verim yüksekliği” ve “yakıt sarfiyatının
azlığı” iki farklı hedef olarak gösterilmemelidir.
Buna karşılık “verim yüksekliği” ve “güç ağırlığı”
hedefleri birbirinden bağımsızdır.
• Değerlendirilen sistemin hedeflerle ilgili
özellikleri ve bu özellikleri tanımlayan
büyüklükler mümkün olduğu kadar
niceliksel olmalıdır.
• Eğer mümkün değilse, kelimelerle
tanımları çelişkisiz ve açık olmalıdır.
• Örnek olarak; yakıt sarfiyatı “azdır” yerine,
yakıt sarfiyatı “200” gr/beygir saat.
• Bir presin iş emniyeti “iyi” olmalıdır. Yerine
pres “iş emniyeti yönetmeliğinin...
maddesine uygun emniyet donanımına
sahip olmalıdır veya bu maddedeki
durumu yazılmalıdır.
• Hedeflerin özellikle bunlardaki ayrıntıları, alt
hedeflerin tespitlerinde konstrüksiyon fazı önem
taşır.
• Fonksiyonel analiz ve sentez fazında (faz I)
hedeflerle daha çok fiziksel prensipler
şeklindedir. İçeriksel konstrüksiyon fazında ise
(faz II) hedefler daha çok niceliksel ve kesin
tanımlama şeklindedir.
• Hedeflerin tespitinde üzerinde çalışılmakta olan
konstrüksiyon uğraşının tipi de önem taşır.
• Tamamen yeni bir yapıda yönelik
konstrüksiyonda referans sistem tanımlaması
çok zordur. Çünkü üzerinde pratik bilgi birikimi
olan bir sistem mevcut değildir.
• Örnek olarak Venüs’ te hareket edecek olan bir
aracın konstrüksiyonu ödev olarak verilmiş olsa
elimizde bir örnek ve bununla ilgili hedef verilen
elde mevcut değildir. Ancak günümüzde Marsa
gönderilen araçlar bir örnek olarak alınıp
değerlendirme yapılabilir.
• Özellikle tamamen yeniye yönelik bir çalışmada
ekonomik veriler kısmen veya tamamen
bilinmemektedir. Buna karşılık bir geliştirme veya
alan genişletme uğraşında örnek olarak bir yapı
dizisinde yeni bir büyüklük kademesinin
geliştirilmesinde elde yeterince ön bilgi mevcuttur.
• Bu bilgi hallerde daha isabetli teknik ve ekonomik
değerlendirme yapılabilir. Özellikle maliyet
tahminlerinde, maliyet artış kural ve ilişkilerinin
algoritmik bir şekle sokmak ve bilgisayar yardımıyla
isabetli maliyet tahminlerinde bulunmak
mümkündür.
• Hedefler sistemin oluşturulmasından sonra
hedef kriterlerinin ve bunların tüm sistem
içindeki ağırlıkları tespit edilir.
• Hedef kriterleri tanımlanırken, bunlar için değer
artışı yönünde pozitif anlamlı deyimler
kullanılması uygun olur.
• Örnek olarak “titreşim ve gürültü fazlalığı yerine”,
“titreşim ve gürültü azlığı”; “kayıp yüksekliği”
yerine “verim yüksekliği” gibi.
• Fayda değer analizinde hedef sisteminde yatay
olarak temel hedefler belirlendikten sonra her bir
temel hedef için dikey yönde alt hedefler
belirlenir. Şekil 6.1 bu dallanma sonunda elde
edilen alt hedefler dizisine “hedef kriterleri” denir.
• VDI 2225 e göre yapılan değerlendirme işleminde
daha değişik bir ağırlık sistemi uygulanır. Burada
kesin istekler arzular ve minimal isteklerden oluşan
bir karar listesi hazırlanır ve çözüm alternatiflerinin
bu istekleri hangi mertebede yerine getirdiği
belirtilir.
• Bu hedef değer analizi ile VDI 2225 arasındaki
önemli farklardan birini oluşturur. VDI 2225 e göre
yapılan değerlendirmenin ilk aşamasında ağırlık
farkları gözetilmez sadece müşteri tarafından
istekler listesinde bazı özelliklere ayrıcalık
tanımlanmışsa sadece bunlar birkaç sayı ile
çarpılır.
• Hedef kriterlerini, hedef sisteminin en alt
seviyedeki hedefleşme oluşturur. Şekil 6.2’ deki
örnekte hedef kriterleri olarak isimlendirilecek alt
hedefler kümesi H111, H112 , H12 , H21, H221,
H222, H23 oluşturmaktadır.
 6.2. Değer Sayıları veya Değer Puanları
• Hedef kriterlerinin içerdiği özelliklerin incelenen
çözüm alternatiflerinde tespit edilmiş referans
koşullarına ne oranda yaklaşıldığı bir
değerlendirme puanı ile belirlenmiştir.

• Eğer incelenen çözüm şeklinde bir özellik

referans özelliğe eşit ise buna tam puan verilir.
Referans özelliğe hiç yaklaşmamışsa 0 puan
alır. Bazen değerlendirme verbal (sözel) olarak
da yapılabilir.

• Örnek olarak ise yaramaz, zayıf, orta, iyi, pekiyi,

mükemmel gibi fayda değer analizinde ve VDI
2225 de sayısal bir puanlandırma yapılır.
Fayda-değer analizinde 11, VDI 2225 de 5 büyüklük kademesi
olduğu görülmektedir. Şekil 6.4’ te bir taşıt Diesel motoru için
hazırlanmış bir değer büyüklükleri tablosunun bir kısmı
verilmektedir.
• İyilik artışı ile değer büyüklüğü arasındaki ilişki,
pazar eğilimine ve pazar dinamiğine bağlı olarak
deneysel olarak tespit edilebilir. Eğer puan olarak
(P) ;
•
• P = Pmax.

• şeklinde ifade edilir ve burada iyileşme derecesi,

i,  ye bağlı bir fonksiyon olarak belirtilirse; bu
fonksiyon değişik yapıda olabilir.

• Pmax değeri fayda-değer analizinde 10, VDI 2225

de 4 tür. İyileşme derecesi veya değer artış
fonksiyonu O    1 değerleri arasında değişir.
• Şekil 6.5, karakteristik değer artış fonksiyonlarını
göstermektedir.
• Değer artış fonksiyonunun karakteri, farklı teknik
yapıtlarda aynı hedef kriteri için değişik olabilir.
• Örnek olarak bir uçak için birim ağırlık olarak
isimlendirebileceğimiz, uçağın strüktürel
ağırlığının, taşıdığı yük + strüktürel ağırlığına
oranındaki bir iyileştirmenin (azaltılmanın) değer
üzerindeki etkisi, bir yük gemisi ile aynı değildir.
• Birincisinde değer fonksiyonu progresif,
ikincisinde lineer hatta degresif karakterde
olabilir.
• Kısaca Teknik sistemin özelliği, Pazar durumu,
istekler listesinde bu özellik için koşulan şartlar
fonksiyon karakterini etkiler.
 0.056
Az aşınma

Yük programının
0.2 0.056
tekrarlanabilme
güvenilirliği
0.7 0.28 0.140
Fonksiyon güvenilirliği Titreşim azlığı

0.5 0.14
0.4 0.4
Aşırı yükleme imkanı
Bozucu dış etkilere az 0.084
0.3 0.12 duyarlı

0.3 0.084
Yüksek makanik emniyet
0.120

0.7 0.21
Yüksek dayanıklılık 0.210

0.3 0.3
0.090
En az kullanma hatası

0.3 0.09 0.030

Az parça sayısı

0.5 0.03

0.012
Parça basitliği
Kolay üretim
0.2 0.012
0.6 0.06
Üretim basitliği ve
kolaylığı Hazır ve standart parça 0.018
kullanımı
0.1 0.1
Montaj kolaylığı 0.3 0.018

0.4 0.04
0.040
 6.3. Çeşitli Çözüm Alternatiflerine Alt Toplam
Teknolojik Değerin ve Özgül Teknolojik Değerin Tespiti
• Her bir hedef kriterinin içerdiği teknolojik özellik için ağırlıklar
ve puan değerleri tespit edildikten sonra bunları bir tablo
halinde toplamak uygun olur. Şekil 6.6’ da bir deney makinası
tasarımında seçim için hazırlanmış olan hedef kriterler ve şekil
6.7’ de aynı ödeve ait çeşitli çözüm halleri için hazırlanmış
hedef büyüklükleri tablosu (veya matrisi) görülmektedir.

• Ağırlıklı değerlendirme sisteminde her çözüm hali için toplam

puan
• olacaktır.

• Puanlar toplamı ise

•
• Şekil 6.7’ de I. Çözüm için PTOPLAM = 3.812. II. Çözüm
için = 6.816, III. cü için 6.446 ve nihayet IV. İçin 5.388
olmaktadır. Demek ki teknolojik yönden II.ci çözüm en
uygun görünmektedir. Genellikle PTOPLAM yerine bir
teknik değer faktörü tanımlanır (X)
• Teknik değer faktörü O  xÇ1  1 arasında değerler
alacaktır. Şekil 6.7’ deki örnekte; xc = 0.38 , xç = 0.64, xç
= 0,54 olmaktadır.

• VDI 2225 e göre hesaplanan teknik değer faktörü ise

olur.
• Konstrüksiyon sürecinin çeşitli fazlarında tekrarlanan
değerlendirme sonuçlarına oranda güvenilebileceği
hususunu, o fazda elde bulunan bilgilerin miktarı ve
güvenilirliği tayin eder.
• Genel olarak konstrüksiyon sürecinde tam bir değerlendirme
güvenilirliğine sahip olamayız. Bunun nedenini bir nesne için
mutlak bilgiler toplamının (enformasyon derecesinin)
tarifindeki belirsizlik teşkil eder. Bir nesne için subjektif bilgi
(veya enformasyon) derecesi (E).

Elde mevcut toplam bilgi

EB 
Nesne için gerekli toplam bilgi

• Şeklinde tarif edilir. Eğer;

• EB = 1.00 ise subjektif bir güven vardır.

• EB = 0.00 ise mutlak güvensizlik mevcuttur
• EB, 1 e yaklaştıkça risk payı azalır. Bir
değerlendirme işleminde bilgi seviyesi
bakımından EB< 0.5 ise, çok fazla ayrıntıya
giden bir değerlendirme yapmak anlamsızdır.
• Bu gibi hallerde sayısal bir değerlendirme
yerine verbal bir değerlendirme yapmak ve
biraz daha ilerleyerek bilgi seviyesinin
yükselmesini beklemek uygun olur.
• Bu gibi hallerde önerilen bir değerlendirme
yöntemi “İkili (biner) değerlendirme tablosu
(veya matrisini) nin oluşturulmasıdır.
• Şekil 6.8 Bu tabloda satır ve kolonlara
çözümler konmuştur. Çözül 1 (Ç1), çözüm
2(Ç2) den daha iyi değilse Ç1 satırın Ç2
kolonu altındaki kareye (1), aksi halde (0)
değeri konmaktadır.
• Şüphesiz bu matrisin diyagonali boş
kalmaktadır ve sayılar diyagonale nazaran
simetriktir.
• Bu daha iyi veya daha iyi değil
değerlendirilmesi sonunda her çözüm
kolonunun altında toplanan sayılar toplamı
karşılaştırma sonucunu belirtmektedir.
• Şekildeki gibi yedi çözüm hali bulunan bir
değerlendirme işleminde kolon sayıları
toplamı 6 olan Ç4 çözümü, en uygun
çözüm olmaktadır.
 6.4. Yaklaşık Bir Ekonomik Ön Değerlendirme
• Yukarıda sözü geçen değerlendirme
işleminde daha çok temel sistemin
fonksiyonel yönden önem taşıyan özellikleri
(hedef kriterleri) göz önünde tutulmuştur.
• Ekonomik yönden bir değerlendirme
yapabilmek için üretilecek yapıtın, pazardaki
kendisi ile aynı veya benzer fonksiyonu olan
diğer yapıtlarla karşılaştırılması gerekir.
• Özellikle dayanıklı tüketim ve ara
mallarında, üretilecek sistemin pazar şansı
önemli ölçüde de fiyatının kabul edilebilir
değerlerde olmasına bağlıdır.
• Bu maksatla konstrüksiyon fazında, tasarlanan
teknik sistem için ideal bir maliyet tahmini yapılır
ve özellikle niceliksel konstrüksiyonda artmış olan
bilgilerin ışığında çeşitli çözüm alternatifleri için
yapılan maliyet tahminleri, ideal maliyetle
karşılaştırılır.

• İdeal maliyet H0 = k. Hpazar

• şeklinde belirtilir. Burada Hpazar, Pazar analizi
sonunda tespit edilen benzer ürünlerin ortalama
maliyetidir. k ise 1 den küçük bir faktördür.
• (Not: Sabit fiyat endekleri göz önünde
tutulacaktır. Enflasyonist bir ekonomide k
zamanın bir fonksiyonu olup, ürünün pazara
çıkma zamanına ait değişimleri de içermelidir).
Sabit fiyat bazında k = 0.8 dir.
• Bir çözüm hali için hesaplanan maliyet HÇ1 ise, o
çözüm için bulunacak ekonomik değer sayısı
• H0
YÇi 
• H Ç1 olur. Buradan da

• YÇ1 değerinin 0 ile 1 arasında değişeceği ve en

uygun hal için 1 olacağı anlaşılır.
• Niceliksel konstrüksiyon fazının ileri aşamalarında,
daha detaylı bir maliyet analizinin yapılması ön
ayıklamalar sonucu elde kalan az sayıdaki, çözüm
alternatifleri arasından en uygununun seçimi için
detaylı bir hesap yapılması gerekir.
• Burada ürün fiyatını oluşturan, işçilik, malzeme
ve genel masraflar ve kar gibi önemli kısımlar
ayrıntılı olarak ele alınacaktır.
 6.5: Çözüm alternatiflerinin teknik ve ekonomik değer
sayılarına göre sıralanması
• Sıralama için çeşitli yöntemler mevcuttur. Bunları
iki gruba ayırabiliriz. Birincisini grafik yöntem
oluşturur. Prof. Kesselring ve VDI 2225 tarafından
önerilen bu yöntem basit ve çözüm alternatiflerinin
zayıf noktalarını göz önüne serme yönünden
avantajladır.
• Şekil 6.9’ da gösterilen ve S-diyagramı olarak
anılan bu gösteriş tarzında, XÇ1 değerleri
absis YÇ1 değerleri ise ordinat da
gösterilecektir. Her çözüm hali için tespit edilmiş
XÇ1 ve YÇ1 büyüklüğü diyagramda bir noktayı
tespit etmektedir.
• Uygun bir çözüm de nokta 45 derecelik doğrunun
yakınında ve sol yukarı ucu civarında bulunmalıdır.
 1.0 ?
Ç1
YÇ i
0.8 Ç2 ?
?
0.6 Ç4 Ç3

0.4
0.2

0.2 0.4 0.6 0.8 1.0

XÇ i
• Şekil 6.9’ da verilen örnekte en uygun
olan çözümün Ç1 olduğu görülmektedir.
• Bunun teknik değeri Ç3 le aynıdır. Yalnız
maliyeti daha küçüktür.
• Bu çözümler üzerinde yapılacak
iyileştirilme çalışmalarında ağırlık Ç1 in
teknik özelliklerinin daha yükseltilip
yükseltilemeyeceği (ekonomik değer fazla
değişmeme koşuluyla), Ç3 de de
ekonomik değerin arttırılıp arttırılmayacağı
yönünde olacaktır.
•
• Ç2 çözümünden vazgeçilmeyecek ve
bunda da teknik özelliklerin düzeltilmesine
çalışılacaktır.
• Buna karşılık Ç4 çözümünün başarılı
olamayacağı görülmektedir.
• Bu değerlendirilme ve sıralama
yönteminde, çözümlerin kuvvetli veya
zayıf oldukları yönü hemen görmek ve
konstrüksiyon işleminin bunu takip eden
aşamasında teknik sistemi zayıflıklarının
nasıl giderilebileceğine parmak basmak
mümkün olmaktadır.
• CAD çalışmalarında değerlendirme ve seçimi
sayısal değerlerle yapmak daha uygun
olmaktadır.
• Bu maksatla Baatz tarafından iki sayısal yöntem
önerilmektedir. Bunlardan birincisi aritmetik
ortalama alma (veya doğrusal) yöntemi, diğeri ise
Çarpım ortalaması (veya hiperbol) yöntemidir.
x Çi  YÇİ
Z Çi 
• Teknik-ekonomik değer (Doğrusal2 yöntem)

• Teknik-ekonomik Z Çi 
değer x çi .y çi (Hiperbolik
yöntem)
• Bu iki yönteme göre Teknik-ekonomik
değerin parametrelerine bağlı olarak
değişimini şekil 6.10’ da görebiliriz.
• Aritmetik ortalama halinde teknik veya
ekonomik değer çok küçük olsa dahi
toplam değer büyük değerin yarısına
yakın değerde kalmaktadır.
• Ekstrem bir hal olarak değerlerden biri
sıfır olsa, toplam değer sıfırdan farklı
değerin yarısına eşit olmaktadır.
• Bu durum yanıltıcı olacağından, bu gibi
hallerde hiperbolik yöntemin seçilmesi
daha uygun olmaktadır.
 6.6: Değerlendirmede olası takdir hataları
Yukarıda açıklanan değerlendirme yöntemlerinde
mevcut olabilecek belirsizlik ve hataları iki gruba
ayırabiliriz.

•Değerlendirmeyi yapan kişiye bağlı hata ve

belirsizlikler
•Doğrudan doğruya sistemden sonuçlanan hata
ve belirsizlikler
Değerlendirmeyi yapan kişi ile ilgili olan hususlar
şu şekilde özetlenebilir.
•Değerlendirmede yapanın tarafsız olmaması,
diğer bir deyimle belirli çözümler doğrultusunda
koşullanmış olması. Bu gibi hallerde değer
takdirinde büyük bir sübjektiflik bulunabilir.
• Değerlendirici tarafından bütün çözüm
şekilleri için uygun olması hedef kriterlerinin
seçilmiş olması.
• Buna örnek olarak şu gösterilebilir: Hedef
olarak “ Döküm Kolaylığı” tanımlanmış ise
buna bağlı bir değerlendirme kaynak ve
dövme konstrüksiyonları için geçersizdir.
Dolayısıyla değerlendirme sonuçlarını ters
yönde etkileyecektir.
• Bunun yerine “Üretim usulündeki basitlik ve
kolaylık" olarak belirtilen bir hedef kriteri
döküm, kaynak ve dövme hallerinin hepsinin
değerlendirilmesine olanak sağlar.
• Değerlendirme işleminde çözümlerden birinin
bütün hedef kriterlerine göre değerlendirmesi
yapıldıktan sonra, diğerine geçiliyor ise takdir
hatalarının artması beklenebilir.
• Doğru olan bütün çözüm hallerinin hepsi bir
hedef kriterine göre karşılaştırmalı olarak
değerlendirilmesi yapıldıktan sonra diğerlerine
sıra ile ve ayni yöntemde geçilmesidir.
• Değerlendirme kriterleri arasında girişim
bulunmamalıdır. Aksi halde daha evvelde
belirtildiği gibi aşırı değerlendirme ve
sübjektiflik olasılığı artar.
• Değer artış fonksiyonlarının yanlış seçilmesi.
Ayni bir değer kriterin iyileştirme derecesine
göre değer artış eğiliminin farklı konularda,
farklı olabileceği belirtilmiş idi.
• Değerlendirme (hedef) kriterlerinin eksik
olması, diğer bir deyimle önemli özelliklerin
gözden kaçırılmış olması sübjektifliği arttırır.
• Bu hata kaynağını en aza indirmek için
önerilen bir yöntem de şudur: Yapılan bir
değerlendirilenin kesin sonuca bağlanmadan
önce bu değerlendirme işleminde çalışmamış
ikinci bir değerlendirme grubu tarafından
incelenmesine ve eleştirilmesine imkan
tanımak,
• Doğrudan doğruya sisteme bağlı hata ve belirsizlikler:
• -Önerilen değerlendirme yöntemlerinin hepsinde
"ilerisi için tahmin belirsizliği veya riski" mevcuttur.
Zira ön görülen özellik büyüklüklerinin veya bunlarla
ilgili değer yargılarının kesin büyüklükler veya kurallar
olarak tespiti mümkün değildir. Bunların büyük bir
kısmı istatistiki değerler olup belirsizlik içerme
olasılığı büyüktür. Hatayı en aza indirebilmek için bu
özellik büyüklüklerinin dağılımı kanunlarının tespiti
gereklidir. Bu büyüklüklere ait yeterince güvenilir
bir tahmin yapılabilmiş ise o 'zaman bunları sayısal
değerlerle belirtmek uygun olur. Örnek olarak bir
diesel motoru için yakıt sarfiyatı özelliği için en iyi
değerin 140-150 gr/KW saat olabileceği gelişme
eğrisinin ekstrapolasyonu sonucu söylenebilir.
• Buna karşılık kullanma kolaylığı özelliği ancak
kelimelerle belirtilebilir. Fena,orta,iyi,çok iyi gibi.
•
• Değerlendirmede farklı yöntemler kullanarak
yöntem hatalarını belirlemek ve en aza
indirmek mümkündür.
• Şüphesiz her olası karakterdeki işlemde
olduğu gibi değerlendirme kriterlerinin sayısı
ne kadar az ise hata olasılığı da o oranda
azalmaktadır.
• 6.7. Zayıf nokta analizi
• Çeşitli çözüm tipleri için tespit edilen
değerlendirme tablolarının kritik bir
incelemeye tabi tutulması ile her bir çözüm
hali için değer düşüren hedef kriterinin ne
olduğunu tespit etmek mümkündür.
Örnek olarak şekildeki tablodan 5 No’ lu yüksek
mekanik emniyet hedef kriterinin ağırlık
faktörünün yüksek olduğu (0.21) görülmektedir.
Diğer taraftan Çözüm I 'in bu kriter için puan
değeri en düşüktür (4) .
• Eğer bu çözümün ekonomik yönden bir avantajı
var ise, öncelikle bu zayıf noktanın düzeltilip
düzeltilemeyeceği üzerinde durulmalıdır.
• Benzer olarak bütün çözüm halleri için zayıf
noktaların, özellikle bunlardan ağırlığı yüksek
olanların ele alınması ve bunlar üzerinde
konstrüksiyonun bütün fazlarında tekrar bir
incelemeye gidilerek, düzeltilebilme
olanaklarının aranması uygun olacaktır.
• Bu tip çalışmalara sistematize edebilmek için
"değer profilleri" hazırlanır.
• Burada aynı ödevin iki çözüm şekli değer dağılımı
bakımından karşılaştırılmaktadır. Görüldüğü gibi iki çözüm
halinde toplam teknik değer (XÇ) aynıdır.
• Ancak hedef kriterlerine göre değer dağılımı farklıdır.
Burada 2. nolu çözüm ağırlıklı değerlerin dağılımının daha
dengeli olduğu görülmektedir.
• Eğer bir no.lu çözümde ağırlığı büyük olan (g5.P5)1 i
düzeltmek mümkün değilse, tercih edilen 2. no.lu çözüm
olacaktır.
• Bazı değerlendirme hallerinde sadece
toplam teknik değerin yüksek olması yeterli
değildir. Ağırlığı büyük olan hedef kriterleri
için en az bir değer sınırı da konulabilir.
Bunun altına inen çözüm hali için eğer bir
düzeltme olasılığı da yok ise, seçim şansı
bulunmaz.