Παράδοση 10 ΑΕΦΦ150

 Εισαγωγή στην αρχαία ελληνική προσωδία και μετρική:

 το ιαμβικό τρίμετρο

 Λυπουρλής, Δ., Αρχαία Ελληνική Μετρική: Μια πρώτη προσέγγιση: 13 – 30, 47 – 55, (εκδόσεις επίκεντρο)
Αρχαία Ελληνική Ποίηση: ρυθμός και προσωδία

 ρυθμός της ποίησης: βασίζεται στην κανονική εναλλαγή μακρών και βραχειών συλλαβών
 στην αρχαιότητα, όταν μιλούσαν για την μακρότητα και τη βραχύτητα των φωνηέντων χρησιμοποιούσαν τη
λέξη προσωδία
 στα αρχαία ελληνικά ο τόνος ήταν μουσικός, δηλαδή η τονισμένη συλλαβή διαφέρει από την άτονη ως προς
το ύψος και όχι ως προς την ένταση, όπως συμβαίνει στα νέα ελληνικά που ο τόνος είναι δυναμικός.
 Βραχύχρονες και μακρόχρονες συλλαβές

 Βραχεία: θεωρείται μια συλλαβή που το φωνήεν της είναι βραχύ (ε, ο, α, ι, υ) υπό έναν όρο: να μην ακολουθεί ύστερα
από το φωνήεν αυτό παρά ένα μόνο το πολύ απλό σύμφωνο
 * απλά σύμφωνα: τα άφωνα: κ, γ, χ, π, β, φ, τ, δ, θ, τα υγρά: λ, ρ, τα ένρινα: μ, ν, το συριστικό: σ (ς)

 Φύσει μακρά: θεωρείται μια συλλαβή που περιέχει μακρό φωνήεν (η, ω, α, ι, υ) ή δίφθογγο (αι, οι, ει, υι, ωι = ῳ, ηι =
ῃ)
 * στη μετρική δεν ισχύει ο κανόνας τονισμού από τη γραμματική που ορίζει ότι οι δίφθογγοι αι και οι λογαριάζονται
βραχύχρονοι όταν βρίσκονται εντελώς στο τέλος ασυναίρετης κλιτής λέξης.

 Θέσει μακρά: θεωρείται μια συλλαβή αν αμέσως μετά από το βραχύ φωνήεν της ακολουθούν (είτε μέσα στην ίδια λέξη
ή στην αρχή της επόμενης λέξης) ένα διπλό σύμφωνο (ζ, ξ, ψ) ή περισσότερα από ένα απλά σύμφωνα
 Εξαιρέσεις ως προς την ποσότητα των συλλαβών

 Ένα συμφωνικό σύμπλεγμα που αποτελείται από ένα άφωνο και ένα υγρό έχει συχνά μονοσυμφωνική αξία, ιδίως όταν το
σύμπλεγμα αυτό δε βρίσκεται στο εσωτερικό της λέξης αλλά στην αρχή της επόμενης λέξης. Το φαινόμενο αυτό, ιδιαίτερα
συχνό στον Ευριπίδη και στην κωμωδία, λέγεται Αττική βράχυνση (correptio Attica).
 Μερικές φορές έχουν μονοσυμφωνική αξία κι άλλα συμφωνικά συμπλέγματα, όπως: σκ, στ, πτ, νδρ
 Μονοσυμφωνική αξία μπορεί να έχει και το διπλό σύμφωνο ζ
 Μερικά απλά σύμφωνα χρησιμοποιούνται μερικές φορές, ως αρκτικά λέξεων, με διπλοσυμφωνική αξία, κάνουν δηλαδή
θέσει μακρό το βραχύ φωνήεν με το οποίο τελειώνει η προηγούμενη λέξη. Αυτοί είναι οι λεγόμενοι εξακολουθητικοί
φθόγγοι: λ, μ, ν, ρ, σ, δίγαμμα. Συχνά οι ποιητές εκμεταλλεύονταν αυτή τη δυνατότητα λογαριάζοντας τα απλά αυτά
σύμφωνα ως διπλά.
 Χασμωδία και τρόποι αντιμετώπισής της (1)

 Έκθλιψη: η αποβολή του ληκτικού βραχύχρονου φωνήεντος μιας λέξης μπροστά από το αρκτικό φωνήεν της
επόμενης λέξης.
 Δεν εκθλίβονται:
 Το ι στη δοτική ενικού των τριτόκλιτων ονομάτων. Οι Αττικοί ποιητές δεν εκθλίβουν το ι και στη δοτική
πληθυντικού των τριτόκλιτων ονομάτων
 Το ι και το o στις λέξεις: τί (τι), ὅτι, ὅ (ὁ), τό, πρό, περί, ἄχρι, μέχρι
 Το υ
 Οι λέξεις τά, ἕ, ἰδέ (= καί), ἄνα (= κλητική του ἄναξ)
 Αφαίρεση: η αποβολή του αρκτικού βραχύχρονου φωνήεντος (συνήθως ε) της επόμενης λέξης ύστερα από το
μακρόχρονο ληκτικό φωνήεν της προηγούμενης λέξης: μὴ ᾽κεῖνον, ἐπεὶ ᾽δάκρυσα
 Χασμωδία και τρόποι αντιμετώπισής της (2)

 Κράση: η ένωση και συγχώνευση σε μακρόχρονο φωνήεν ή δίφθογγο του ληκτικού φωνήεντος ή ληκτικού διφθόγγου της
προηγούμενης λέξης με το αρκτικό φωνήεν ή τον αρκτικό δίφθογγο της επόμενης λέξης (οι δύο λέξεις γράφονται πλέον ως
μία): καὐτὸς (= καὶ αὐτός)

 Συναλοιφή: η συμπροφορά σε χρόνο μιας μακρόχρονης συλλαβής του ληκτικού φωνήεντος ή του ληκτικού διφθόγγου της
προηγούμενης λέξης και του αρκτικού φωνήεντος ή του αρκτικού διφθόγγου της επόμενη λέξης: ἢ οὐ, ἐπεὶ οὐ
Χασμωδία και τρόποι αντιμετώπισής της (3)

 Χασμωδία όμως μπορεί να δημιουργηθεί και στο εσωτερικό μιας λέξης. Γι αυτή την περίπτωση έχουμε δύο
τρόπους να αντιμετωπιστεί η χασμωδία:
 Συναίρεση: η ένωση των δύο φωνηέντων σε ένα μακρόχρονο φωνήεν ή σε δίφθογγο: τιμάομεν >
τιμῶμεν
 Συνίζηση: η συμπροφορά των δύο φωνηέντων σε χρόνο μιας μακρόχρονης συλλαβής (το πρώτο
φωνήεν είναι συνήθως το ε, το δεύτερο είναι πολύ συχνά το ω): θεῶν
 Μέτρο, τομή, διαίρεση, ζεύγμα

 Μέτρο: η μικρότερη μονάδα (= ομάδα μακρών και βραχειών συλλαβών) από την οποία, με την κανονική επανάληψής της,
μπορεί να αποτελεσθεί ο στίχος
 Παύσεις: Στους μεγάλους συνήθως στίχους υπάρχει μια τουλάχιστον θέση στην οποία σταματάμε, καθώς τους
απαγγέλλουμε, για να πάρουμε αναπνοή. Σ αυτή τη θέση υπάρχει και τέλος λέξης:
 Αν το τέλος αυτό της λέξης πέφτει στο εσωτερικό μιας μετρικής ενότητας, μιλάμε για τομή του στίχου
 Αν αντίθετα το τέλος της λέξης συμπίπτει και με το τέλος της μετρικής ενότητας, μιλάμε για διαίρεση του στίχου.
 Ζεύγμα: σε ορισμένους στίχους υπάρχουν θέσεις στις οποίες απαγορεύεται ή έστω αποφεύγεται να τελειώνει λέξη: στις
θέσεις αυτές έχουμε ζεύγμα. Αυτό σημαίνει ότι η πριν και η μετά από τη θέση αυτή συλλαβή ζεύονται (συνανήκουν) στην
ίδια λέξη, δεν είναι δηλαδή η μία η τελευταία συλλαβή της προηγούμενης λέξης και η άλλη η πρώτη συλλαβή της επόμενης
λέξης.
 Κώλον: Με την τομή ή τη διαίρεση ένας απαγγελλόμενος στίχος χωρίζεται σε μικρότερες ενότητες. Αυτές οι μετρικές
ενότητες, που είναι μικρότερες από ένας στίχο, αλλά μεγαλύτερες σε έκταση από το απλό μέτρο, λέγονται κώλα.
 Ιαμβικό τρίμετρο

 το συνηθέστερο μέτρο των διαλογικών μερών της τραγωδίας και της κωμωδίας
 Γιατί το ιαμβικό μέτρο έγινε το συνηθέστερο και πιο κατάλληλο μέτρο των διαλογικών μερών του αρχαίου ελληνικού
δράματος; Ο Αριστοτέλης προσφέρει εξηγήσεις στην Ποιητική και στην Ρητορική του:
 μάλιστα γὰρ λεκτικὸν τῶν μέτρων τὸ ἰαμβεῖόν ἐστιν· σημεῖον δὲ τούτου, πλεῖστα γὰρ ἰαμβεῖα λέγομεν ἐν τῇ διαλέκτῳ τῇ
πρὸς ἀλλήλους, ἑξάμετρα δὲ ὀλιγάκις καὶ ἐκβαίνοντες τῆς λεκτικῆς ἁρμονίας. (Poet.1449a24 – 28)
 ὁ δ᾿ ἴαμβος αὐτή ἐστιν ἡ λέξις ἡ τῶν πολλῶν· διὸ μάλιστα πάντες τῶν μέτρων ἰαμβεῖα φθέγγονται λέγοντες. (Rhet.1408.33
– 35)
 Δομή του ιαμβικού τρίμετρου

Το ιαμβικό μέτρο:

x–υ–

 Άρα το ιαμβικό τρίμετρο είναι:

x1 – υ – x – υ – x – υ – 2

1 Το στοιχείο αυτό λέγεται άλογο, δηλαδή μπορεί να καλυφθεί είτε από βραχεία είτε από μακρά συλλαβή
2 Η τελευταία συλλαβή του μέτρου μπορεί να είναι βραχύχρονη στην πραγματικότητα, για το μέτρο όμως λογαριάζεται ως
μακρόχρονη.
 Οι κυριότερες τομές του ιαμβικού τρίμετρου

 η πενθημιμερής: ύστερα από το δεύτερο άλογο:

x – υ – x| – υ – x – υ –

 η εφθημιμερής: ύστερα από το δεύτερο βραχύ :

x – υ – x – υ |– x – υ –
 Ζεύγμα του Porson
 Αν το τρίτο άλογο είναι μακρό, δεν επιτρέπεται η μακρά αυτή συλλαβή να είναι η τελευταία μιας πολυσύλλαβης λέξης.
 Με άλλα λόγια: αν το τελευταίο μέτρο ενός ιαμβικού τριμέτρου στίχου αρχίζει με την τελική συλλαβή μιας πολυσύλλαβης
λέξης, τότε η συλλαβή αυτή πρέπει να είναι βραχεία.
 Ή: αν η τελευταία λέξη ενός ιαμβικού τρίμετρου στίχου είναι τρισύλλαβη, το άλογο που προηγείται καλύπτεται από
βραχεία συλλαβή.

 Εκάβη 347: 
 θανεῖν τε χρῄζουσ᾿· εἰ δὲ μὴ βουλήσομαι,
x - υ - - - υ| - - - υ -

 Αντίθετα, στο στίχο 19 από την Ηλέκτρα του Σοφοκλή:

 μέλαινά τ᾽ ἄστρων ἐκλέλοιπεν εὐφρόνη
υ - υ - -| - υ - υ - υ -
 Αναλύσεις

 Ένας ιαμβικός τρίμετρος στίχος κανονικά αποτελείται από 12 συλλαβές. Όμως ο αριθμός των συλλαβών μπορεί να
παρουσιάζει ποικιλία. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι όλες οι μακρές συλλαβές (εκτός από την τελευταία) μπορούν να
αναλυθούν σε δύο βραχείες συλλαβές.
 κυρίως όταν έχουμε κύρια ονόματα που έχουν περισσότερες από μία βραχείες συλλαβές στη σειρά
 Η ανάλυση μπορεί να συμβεί όχι μόνο στις μακρές συλλαβές του στίχου αλλά και στις άλογες.
Χρήσιμες πληροφορίες

 οι καταλήξεις ι, α, ας, σι(ν) της τρίτης κλίσης είναι βραχείες

 η κατάληξη –a στον πληθυντικό των ουδετέρων πρώτης κλίσης είναι βραχύ
 η γενική ενικού – ας στα θηλυκά πρώτης κλίσης είναι μακρά
Άσκηση για το σπίτι

 Να αναλύσετε μετρικά τους στίχους 382 – 390 δηλώνοντας τις βραχύχρονες και τις μακρόχρονες συλλαβές
καθώς και τις τομές των στίχων.