Faz Diyagramları

8. hafta konuları
1. Tanımlar ve temel kavramlar
Çözünebilirlik sınırı
Fazlar
Mikroyapı
Fazlarda denge hali
Bir bileşenli faz diyagramları
2. İkili faz diyagramları
İkili izoformik sistemler
İzomorfik alaşımlarda mikroyapının oluşması
İzomorfik Alaşımların Mekanik Özellikleri
İkili Ötektik Sistemler
Ötektik Alaşımlarda Mikroyapı Oluşumu
Ara Fazlar veya Bileşikler İçeren Denge Diyagramları
Ötektoid ve Peritektik Reaksiyonlar
Gibbs Faz Kuralı
Mühendislik uygulamalarında saf malzemelerden özellikle
ısı ve elektrik iletiminin önemli ve bazı özel
uygulamalarda yararlanılır.

Bunun dışında, yüksek dayanımın arandığı örneğin bir

otomobilin aksında veya traktörün aktarma organları gibi
zorlanmanın önemli olduğu uygulamaların tamamında
alaşım malzemeler tercih edilir.
Örneğin saf bakırın dayanım değerleri yeterince yüksek
olmadığı gibi talaşlı imalatı da sorunludur. Bu haliyle
otomobil radyatör imalatı için düşünülebilir. Ancak ağ.
%40 Zn ilavesiyle elde edilen alaşımın (pirinç)
- Bakıra göre akma ve çekme dayanımı çok daha
yüksektir.
- Korozyon direnci yükselmiştir.
- Talaşlı imalat kabiliyeti önemli oranda iyileşmiştir.
 Saf suya ait faz diyagramı .
• Değişkenler; dış basınç (düşey eksende ve logaritmik ölçekte) ve sıcaklıktır.
• Bu üç farklı fazın (katı—buz, sıvı—su ve gaz—buhar) bölgelerini tanımlayan bir
haritadır. Kırmızı çizgiler, faz bölgelerini ayıran sınırları temsil etmektedir.
• Her bir bölge içinde yer alan fotoğraflar o bölgelerdeki fazları ve küp şeklindeki
buz,bardağa konan su, çaydanlıktan çıkan buhar gibi bulunduğu durumları
göstermektedir.
 Şekerin,
şeker-su karışımı
içindeki
çözünürlüğü

Birçok alaşım sisteminde belirli bir sıcaklıkta çözünen atomların, çözen kafes içinde
ulaşabileceği ve çözünebilirlik (çözünürlük) sınırı olarak isimlendirilen bir üst
konsantrasyon sınır değeri vardır. Su ve şeker olarak sadece iki bileşen bulunduğundan,
herhangi bir bileşim için bu bileşenlerin oranlarının toplamı % 100’dür.
Başlangıçta şekerin suya karıştırılmasıyla şeker-su karışımı meydana gelmektedir.

Daha fazla şeker ilave edildiğinde çözünürlük sınırına ulaşana veya su şeker açısından
doyana kadar çözelti daha da yoğunlaşmaktadır. Bu anda çözelti daha fazla şeker çözme
yeteneğini kaybeder ve şekerin fazlası çözeltinin dibine katı halde çökelir. Böylece sistem
sıvı durumdaki şeker-su karışımı ve çözünmemiş katı durumdaki şeker kristalleri olmak
üzere iki farklı maddeyi birden içermektedir.
 Bileşen deyimi, çoğunlukla alaşımı oluşturan saf metaller ve/veya
bileşikler için kullanılır. Örneğin bir bakır-çinko alaşımı olan pirinçte
Cu ve Zn bileşenlerdir.

Yeralan ve arayer
empürite atomlarının iki
boyutta
şematik gösterimi

Bir katı çözelti en az iki farklı element atomlarından çözünenlerin çözen

atomların kristal kafesindeki arayer ve yeralan kafes noktalarına
yerleşmesiyle meydana gelmektedir.
FAZLAR

• Faz, bir sistemin homojen fiziksel ve kimyasal özellikler gösteren parçası olarak
tanımlanabilir.
• Her saf malzeme bir faz olarak düşünülebildiği gibi her katı, sıvı ve gaz çözelti de faz
olarak değerlendirilebilir. Örneğin üzerinde durulan şeker-su karışım çözeltisi bir
fazdır ve katı şeker de diğer bir fazı oluşturur.

• Tek fazlı bir sistem homojen olarak nitelendirilmektedir. Birden fazla faz içeren
sistemler karışım veya heterojen sistemler olarak tanımlanır. Çoğu metal alaşımları,
seramik, polimer ve kompozit sistemler heterojen özellik gösterir.
• Genellikle çok fazlı sistemler yapılarındaki fazlar birbirleriyle etkileşerek fazların her
birine ait özgün özelliklerinden daha farklı ve daha cazip özellik kombinasyonları
sunar.
Katı
Çözelti (a) Sıvı durumda Cu-Ni sınırsız (tam)
çözünürlük.
(b) Cu-Ni katı durumda sınırsız
oranda birbirlerinde (tam)
2.Faz çözünürler.
(c) Cu ve Zn alaşımları sınırlı
çözünmeden dolayı % 30 dan fazla
Zn çözemez, ikinci faz bölgeleri
oluşturur.
 Mikroyapı

Bir malzemenin fiziksel özellikleri, özellikle de

mekanik özellikleri sahip olduğu iç yapıya yani
mikroyapıya bağlıdır.

Bir alaşımın mikroyapısı sahip olduğu

1) alaşım elementlerine,
2) bunların kimyasal bileşimdeki oranlarına
3) gördüğü ısıl işleme (örneğin alaşımın
belirlenen sıcaklığa ısıtılması, bekletilmesi ve
bu sıcaklıktan farklı hızlarda oda sıcaklığına
Üstte tek fazlı
(homojen) , altta iki soğutulması gibi) bağlıdır.
fazlı alaşıma ait
mikroyapılar.
FAZLARDA DENGE HÂLİ
Denge hâli, serbest enerji adı verilen bir
termodinamik büyüklükle tanımlanır. Kısaca
serbest enerji bir sistemin iç enerjisi ile atom veya
moleküllerinin rastgeleliği veya düzensizliğinin
(entropi) bir fonksiyonudur. Bir sistemin serbest
enerjisi tanımlanan sıcaklık, basınç ve kimyasal
bileşim için en düşük durumda ise bu sistem
dengededir.

Faz dengesi bir sisteme ait faz özelliklerinin

zamanla değişmediğini ifade eder. Denge
durumunda şeker su karışımı ağırlıkça % 65 şeker –
% 35 su içerir ve bu kimyasal bileşim ile
bileşenlerin oranları zamanla değişmez.
Sistemin sıcaklığı aniden örneğin 100oC’ye
yükseltildiğinde, bu denge hali geçici olarak
bozulur ve şekerin çözünebilirlik sınırı ağırlıkça %
80’e yükselir.
Özellikle katı sistemlerde denge haline ulaşma hızı çok yavaş
olduğundan, tam denge haline ulaşılmaz ve bu tür sistemler dengesiz
veya yarı-kararlı (meta stabil) halde bulunur.
Yarı-kararlı hal veya mikroyapı zamanla birlikte ya değişmeyerek ya da
fark edilmeyecek boyutta çok az değişerek devamlılığını ve sürekliliğini
korur
 BİR BİLEŞENLİ FAZ DİYAGRAMLARI
Belirli bir sistemin faz yapısının kontrol edilmesine ait bilginin birçoğu, faz diyagramları
veya denge diyagramları olarak da isimlendirilen grafikler yardımıyla elde edilir.

Faz diyagramlarını etkileyen üç dış parametre sıcaklık, basınç ve kimyasal bileşim olup, faz
diyagramları bunların çeşitli kombinasyonlarının birinin diğerine göre çizilmesiyle belirlenir.
Her bir faz ilgili alanının sınırladığı sıcaklık-basınç aralığında kalmak üzere denge halindedir.
Grafikte yer alan ve aO, bO ve cO olarak işaretlenen üç eğri aynı zamanda faz sınırlarını
belirtmekte ve bu eğriler üzerindeki herhangi bir nokta eğrinin her iki tarafında bulunan
fazların birbiriyle denge halinde bulunduğunu göstermektedir. NOT: O noktası üçlü nokta
değişmez nokta olarak adlandırılır.
• Bir elemente diğer bir element karıştırılacak olursa,
her zaman toplam iç enerji minimum olacak
şekilde yeni atom düzenleri meydana gelir.
İkili Faz Diyagramları
İkili İzomorfik Sistemler
• Hem sıvı hem de katı hallerde tam çözünürlük gösteren sistemler izomorfik olarak
nitelendirilir. Örn: Cu-Ni, bunun nedeni, her ikisinin de YMK kristal yapıda , atom
yarıçaplarının ve elektronegativitelerinin birbirine yakın ve benzer valans özelliğe
sahip olmalarındandır.

Cu-Ni faz diyagramı

Alaşımda Hume-rothery kuralı gerçekleşmişse tam ve sınırsız bir çözünme (karışma)
sağlanabilir.
Atom çapları arasında fark %15 küçük olmalı , kafes türü aynı, elektronegativite
özell. yakın, bağıl valans faktörü uygun olmalıdır
• İkili faz diyagramları alaşımların bulundukları sıcaklıkta ve sahip
oldukları kimyasal bileşimde iç yapılarında hangi fazları denge halinde
bulundurduğunu, bu fazların hangi oranlarda mikroyapıya dağıldığını
ve fazların kimyasal bileşimleri hakkındaki bilgileri veren haritalardır.
İZOMORFİK ALAŞIMLARDA MİKROYAPININ OLUŞMASI
 
Dengeli Soğuma Hali
Dengesiz Soğuma Hali
İzomorfik Alaşımların Mekanik Özellikleri
 İkili Ötektik Sistemler

E noktasında : ÖTEKTİK REAKSİYON

Ağırlıkça:
Faz diyagramı nasıl elde edildi ?
Ötektik Alaşımlarda Mikroyapı Oluşumu
Ara Fazlar veya Bileşikler İçeren Denge Diyagramları
Ötektoid ve Peritektik Reaksiyonlar
Gibbs Faz Kuralı
• Faz diyagramlarının oluşturulmasında kullanılan esaslar ile
fazların denge durumuna ait prensipler termodinamik
kanunlarıyla açıklanır. Bunlardan birisi de 19. yüzyıl
fizikçilerinden J. Williard Gibbs tarafından öne sürülen
Gibbs faz kuralıdır. Bu kural bir sistemde denge
durumunda bulunan fazların sayısını belirlemede kullanılan
bir kriteri vermekte ve aşağıdaki basit denklemle ifade
edilmektedir:
8. Haftaya ait sorular
1. Bir alaşımın mikroyapısı hangi değişkenlere bağlı olarak değişir?
2. Fazlarda denge hali nedir? Denge nasıl bozulur?
3. Faz diyagramlarını etkileyen parametreler nelerdir?
4. Hume-rothery kuralına göre tam ve sınırsız bir çözünme (karışma) nasıl sağlanır?
5. Sıcaklık ve bileşimin bilindiği dengedeki bir sistemde hangi değerler hesaplanabilir?
6. Ötektik alaşımın yapısı neden tabakalı bir şekilde oluşur?
7. Gibbs faz kuralı nedir?
8. Bir sistemin serbestlik derecesi neyi ifade eder?
9. A ve B metalinden oluşan ötektik sistemde A metali B’yi sıcaklığa bağlı olarak sınırlı oranda eritiyor, B
ise A’yı hiç eritmiyor. Bu sistemin denge diyagramını şematik olarak çizin ve faz bölgelerini işaretleyin.
10. Ağırlıkça %30 Sn-%70 Pb içeren kurşun kalay alaşımında 180oC de:
a) α ve β fazlarının ağırlıkça oranlarını,
b) Ötektikdışı α ve ötektit yapının ağırlıkça oranlarını,
c) Ötektik α’nın ağırlıkça oranını bulunuz.
d) Oluşan yapının mikroyapısını şematik olarak çiziniz.
e) Alaşımın sıvı faz bölgesinden oda sıcaklığına soğuması sırasında sıcaklığın zamana göre nasıl
değiştiğini gösteren grafiği şematik olarak çiziniz.

11. Ağırlıkça %70 Sn-%30 Pb içeren kurşun kalay alaşımında 180oC de:
a) α ve β fazlarının ağırlıkça oranlarını,
b) Ötektikdışı β ve ötektit yapının ağırlıkça oranlarını,
c) Ötektik β’nın ağırlıkça oranını bulunuz.
d) Oluşan yapının mikroyapısını şematik olarak çiziniz.
e) Alaşımın sıvı faz bölgesinden oda sıcaklığına soğuması sırasında sıcaklığın zamana göre nasıl
değiştiğini gösteren grafiği şematik olarak çiziniz.