Faz dönüşümleri ve Isıl İşlemler

1
10. Haftanın Konuları

Zaman sıcaklık dönüşüm diyagramları

Fe-C Sisteminde izotermal ısıl işlemin uygulaması
Tavlama yöntemleri
•Yeniden kristalleşme
•Gerilim giderme
•Demir alaşımlarına uygulanan ısıl işlemler
 Tam tavlama
 Normalizasyon
 Küreselleştirme
Çeliklere uygulanan ısıl işlemler
•Jominy (Uçtan su verme) deneyi
Çökelme sertleşmesi

2
 Zaman-sıcaklık-dönüşüm (ZSD)
diyagramları

Faz diyagramları dönüşümün miktarı veya süresi

hakkında bize bilgi vermezler !
Bu nedenle, ostenit-perlit dönüşümü için zaman-
sıcaklık-dönüşüm (ZSD) diyagramlarına ihtiyaç
duyarız.
Yabancı kaynaklarda, bu kısaltmanın karşılığı TTT
(time-temperature-transformation) şeklindedir.

3
 %0.76C alaş_
ı_
m sı_z ç_
e lik- ZSD diyagramı_
800

700

600

500

o 400

300

200

100

10-1 1 10 102 103 104 105

 Soğuma sırasında dönüşüm
• Ötektoid dönüşüm    + Fe3C
• 0.76 wt% C 6.7 wt% C
...727ºC (yavaş soğuma) 0.022 wt% C

T(°C)
1600

1400 S
  +S
1200 1147°C S+Fe3C
(ostenit)

Fe3C (sementit)
1000
 Ötektoid:  +Fe3C
ferrit 800 Dengeli soğumaTtransf. = 727ºC
727°C
T  +Fe C 3
600
Undercooling by Ttransf. < 723C
0.022

0.76

400
0 1 2 3 4 5 6 6.7
(Fe) Co , wt%C
5
 İzotermal Dönüşüm Diyagramları
• Fe-C sistemi, Co = 0,76 C
• T = 675°C ‘de dönüşüm.
100
% dönüşüm

T = 675°C
y,

50

0
1 10 2 10 4 zaman(s)
T(°C) Ostenit (kararlı)
TÖtektoid (727C)
700 Ostenit
(kararsız)

600 Perlit
675°C izotermal dönüşüm
100

500
50% perli
0%

400
zaman(s)
t

1 10 10 2 10 3 10 4 10 5 6
Fe-C Sisteminde izotermal ısıl işlemin uygulaması

• Ötektoid bileşim, Co = 0.76C

• T > 727°C başlayan
• 625°C ‘ye hızla soğutulup bu sıcaklıkta tutulması.
T(°C) Ostenit (kararlı
TÖtektoid (727C)
700 Ostenit
(kararsız)

600 Perlit
 
   
10 0
50%

500
%
0%
p er
l it

400

1 10 10 2 10 3 10 4 10 5
zaman (s)
7
 Ötektoidüstü çeliklerde dönüşüm

CO = 1.13 wt% C
T(°C) T(°C)
900 1600

A 1400 L

Fe3C (cementite)
800
+
A TE (727°C) 1200   +L
S+Fe3C
A C (austenite)
700
P 1000
+ P   +Fe3C
600 A
800
723°C
T  +Fe3C
500 600

0.022
0.8
1 10 102 103 104 400 0 1 2 3 4 5 6 6.7

1.13
zaman (s) (Fe)
Co , wt%C

8
Beynit

--  fazında, ince iğnemsi sementit

--yayınma kontrollü Fe3C
(sementit)
(ferrit)
800 Ostenit (kararlı)
T(°C) A
TE
P
600 100% perlit
perlit/beynit sınırı 5 m
100% beynit
400 A B

200
100
0%

50%

10-1 10 103 105

zaman (s)
9
 Küresel sementit (sferoit)

• Beynitik veya perlitik yapıya sahip bir 

çelik ötektoid dönüşüm sıcaklığının (ferrit)
hemen altındaki
bir sıcaklığa ısıtılıp, yeteri kadar uzun Fe3C
süreyle bu sıcaklıkta tutulursa (örneğin (sementit)
700oC’de 18-24 saat gibi)

--yayınma kontrollü. 60 m
-- a - Fe3C faz sınırı toplam alanı
azaltarak, enerjini düşürmek istemesi itici
güçtür.

10
 Martenzit
• Martenzit:
--(YMK) to Martenzit (HMT)

Fe

60 m
x
C için potansiyel
x x
x x bölgeler
x

• Izotermal dönüşüm
800 Otenit (kararlı) Martenzit iğnemsi plaka
T(°C) TE Ostenit
A
P
600

400 A B 10  to M dönüşüm
0%
5
0% 0 % - hızlı
200 M+A
0% - % dönüşüm mik. sıcaklığa bağlı.
50%
M+A 90% - Sertlik :65 RC
M+A
10-1 10 103 105 zaman (s) 11
 Martenzit oluşumu
Yavaş soğuma
 (YMK)  (HMK) + Fe3C
Su
verme
temperleme
M (HMT)

M = martenzit hacim merkezli tetragonal yapıya sahiptir.

Dönüşüm yayınmasız gerçekleşir, C > %0,15 ise

HMT  çok az kayma düzlemine sahip  sert ve gevrek

12
 Su verme çatlaklarının oluşumu Genleşme Su verme
Martenzit Martenzit çatlağı

Martenzit

Martenzit
Gerilme
Gerilme
Sıcak Su verilmiş Su verilmiş Su verilmiş

Su verme sırasında oluşan artık gerilmelerin yol açtığı su verme çatlakları. Şekilde
ostenitin, martenzite dönüşürken gelişen gerilmeler şematik olarak gösterilmiştir.
 Alaşımlarda faz dönüşümü
İlave edilen alaşım elementlerini
kritik soğuma hızını değiştirmesi

Cr, Ni, Mo, Si, Mn

   + Fe3C
dönüşümünü geciktirir.

14
Soğuma eğrisi
plot temp vs. time

15
 Mekanik özellikler: Fe-C System (1)
• % C etkisi Perlit (med)
Pearlite (med) Sementit
ferrit (yumuşak) (sert)
Co < 0.8 wt% C Co > 0.8 wt% C
Hypoeutectoid Hypereutectoid
Hypo Hyper Hypo Hyper
TS(MPa) %EL 80
1100

Impact energy (Izod, ft-lb)

YS(MPa) 100
900
sertlik
40
700
50
500
0
300
1 0
0 0.5 0 0.5 1
wt% C
0.8

0.8
wt% C
• More wt% C: TS and YS increase, %EL decreases.

16
 Hypo Hyper 90 Hypo Hyper
320
ince

Ductility (%AR)
küresel
perlit 60
Brinell hardness

240 kaba
perlit
küresel
160 30 kaba
perlit
ince
80 perlit
0
0 0.5 1 0 0.5 1
wt%C wt%C
• Sertlik: ince > kaba > küresel
• Süneklik: ince < kaba < küresel

17
 Hypo Hyper

600
martenzit
Brinell hardness

400

200
ince perlit

0
0 0.5 1
wt% C
• Sertlik: ince perlit<< martenzit.

18
 Martenzitin temperlenmesi
• martenzitin kırılganlığı azalır,
• su verme kaynaklı iç gerilmeler azaltılmış olur,
Çekme d.(MPa)
Akma d.(MPa)
1800

1600 ÇD

1400 AD

9 m
1200 60
1000 50
%KD %KD
40
800 30
200 400 600
Temperleme T (°C)

• Çok küçük sementit (Fe3C ) parçacıkları tarafından çevrelenmiştir.

• Çekme ve akma dayanımı düşerken, süneklik artar.
19
 Sertlik = f (%c, Tost. Vs)
Çap,
Soğutma ortamı

Martenzit yüzdesinin etkisi

20
 Sertlik %C Mikroyapı Isıl işlem
Çelik HRC (ağr.)

Kaba Tavlama
A 15 0.8 (fırında
perlit
soğ.)
İnce
B 30 0.8 normalizasyon
perlit

C 45 0.8 beynit ostemperleme

Temper.
D 55 0.8 temperleme
martenzit

E 65 0.8 martenzit Su verme

21
 Adapted from
Ostenit () Fig. 10.36,
Callister 7e.

Yavaş Orta hızda

Hızlı soğuma
soğuma soğuma
martenzit
Perlit Beynit
( + Fe3C tabakalı) ( + Fe3C levha/iğnemsi) (HMT faz
yayınmasız
dönüşüm)

Martenzit tavlama
T Martenzit
Dayanım

Süneklik
beynit Temperlenmiş
ince perlit Martenzit
kaba perlit ( + çok ince
sferoid Fe3C parçacıklar)

Genel eğilim 22
23
24
25
26
27
 Metallere Uygulanan Isıl işlemler

Alaşım veya metali belirli özellikler kazandırmak

için bir yada daha fazla, yerine göre arkası sıra
kontrollü ısıtma ve soğutma işlemleridir.

Kazandırılmak istenen özellikler (başlıca) ;

• Malzemeyi talaşlı veya talaşsız imalata
hazırlamak
• Mikroyapıdaki heterojenliği gidermek,
ince taneli, homojen, düzgün dağılımlı
yapı elde etmek
• Soğuk şekil vermenin etkisini (pekleşmeyi)
gidermek
• Kimyasal bileşimdeki farklılıkları gidermek
• Artık gerilmeleri azaltmak (kısmen gidermek)

30
• Tavlama terimi metallere uygulanan bir tür
ısıl işlemi ifade eder; metal veya alaşımın
yüksek sıcaklıklarda uzun süreyle
tutulması, daha sonra oda sıcaklıklarına
yavaş soğutulması işlemlerini kapsar.

• Normal olarak tavlama işleminden (1) artık

gerilmelerin giderilmesinde, (2) sünekliği
ve tokluğu artırıp dayanımı düşürmede ve
(3) özel iç yapıların oluşturulmasında
yararlanılır.
• Yeniden kristalleşme tavı, metal veya
alaşımın daha önce gördüğü soğuk şekil
değişiminin olumsuz etkilerini gidermeye
yönelik bir ısıl işlemdir. Bu işlem
sayesinde pekleşmiş durumdaki malzeme
yumuşatılıp sünekliği arttırılır.
• Metale uygulanacak uygun bir ısıl işlemle
(tavlama işlemi adı verilen), soğuk şekil
değişimi öncesi özellikleri ve yapısı geri
kazandırılabilir. Bu tür bir yapısal değişiklik,
yüksek sıcaklıkta yapılan ve sonrasında tane
büyümesinin söz konusu olabileceği,
toparlanma ve yeniden kristalleştirme olarak
adlandırılan iki farklı işlem ile sağlanabilir.
• Toparlanma sırasında, yüksek sıcaklıktaki artan
atomsal yayınma sonucu (gerilme
uygulanmaksızın) oluşan dislokasyon hareketi
sayesinde depolanan şekil değişimi enerjisi bir
miktar azalır.

• Toparlanma neticesinde, metalin elektrik ve ısıl

iletkenliği gibi fiziksel özellikleri, soğuk şekil
değişimi öncesindeki durumlarına geri döner.
• Yeniden kristalleşme sırasında, dislokasyon
yoğunluğu düşük ve eş eksenli (bütün
doğrultularda yaklaşık olarak aynı boyutlara
sahip olan) yeni taneler oluşur. Diğer bir
ifadeyle, malzeme soğuk şekillendirme
öncesindeki özelliklerini geri kazanır.
Şekil 7.21
c-d
Şekil 7.21
e-f
• Belirli bir metal alaşımının yeniden kristalleşme
davranışı bazen yeniden kristalleşmenin bir saatte
tamamlandığı sıcaklık (yeniden kristalleşme
sıcaklığı) olarak da belirtilir.
• Metal bir numunede, yeniden kristalleşme
tamamlandıktan,yani deformasyon etkileri
giderildikten sonra yüksek sıcaklıktaki
tavlama işlemine devam edilirse, taneler
büyümeye eğilimini sürdürür (Şekil 7.21
d-f ); bu olaya tane büyümesi adı
verilmiştir.
• Bu ifade, d0, t = 0 anında, başlangıçtaki (ilk)
tane çapıdır; K ve n ise zamandan bağımsız
sabitlerdir. n, genellikle 2’ye eşit veya daha
büyük değerler alır.
• Artık iç gerilmelerin giderilmemesi
durumunda, parçalarda zamanla
deformasyon ve çarpılmalar meydana gelir.
Ayrıca artık iç gerilmeler, parçaların
çalışmaları sırasındaki performanslarına
olumsuz yönde etki yapabilir. Gerilme
giderme tavından parçalardaki artık iç
gerilmelerin giderilmesinde yararlanılır.
47
T tutma

a Su
Isıtm
Fırında
verme Ostemperleme

Su verme Havada
Temper.
Süre
Tavlama Fırında soğutma RC 15
Normalizasyon Havada soğutma RC 30
Su verme Suda soğutma RC 65
Temperleme Su verme sonrası ısıtma RC 55
Ostemperleme Ms sıcaklığının üstüne soğutma RC 45
48
 Isıl işlemler
800
Ostenit (kararlı))

a) Tavlama T(°C) TE
Os.
b) Su verme Perlit
600
c) Su verme +
Temperleme
(ıslah işlemi) Os.
Beynit
400
10
0%
Adapted from Fig. 10.22, Callister 7e. 50
0% %

0%
200 M + Os.
50%
M + Os.
90%

b) a)
10
-1
10 10
3
10
5 c)
süre (s) 49
• Haddeleme gibi plastik şekil değişimine
uğratılmış çeliklerin mikroyapıları perlit ve
çoğunlukla bir ötektoid öncesi faz (karbon
miktarına göre ferrit veya sementit) içerir. Bu
faz veya fazlar düzensiz, nispeten büyük ve
de farklı boyutlara sahip taneler halinde iç
yapıda bulunur. Normalleştirme (veya
normalizasyon) adı verilen bu tavlama ısıl
işleminden, tanelerin inceltilmesi, daha
homojen bir iç yapı ve dağılımın sağlanması
amacıyla yararlanılır.
• Normalleştirme işlemi Şekil 11.10’da
gösterilmiş olan çeliklerin üst kritik sıcaklık
değerlerinin, yani ötektoid altı çelikler için A3
sıcaklığının ve ötektoid üstü çelikler için Acm
sıcaklığının en az 55oC üzerindeki sıcaklıklara
kadar ısıtılmasıyla gerçekleştirilir. Bu
sıcaklıkta yeteri kadar tutulan çeliğin iç
yapısı tamamen ostenit fazına dönüşür. Bu
işlem aynı zamanda ostenitleme olarak da
isimlendirilir.
• Tam tavlama ısıl işlemi, daha çok önemli
miktarda plastik şekil değişimine veya
talaşlı imalat işlemine tabi tutulacak olan
düşük veya orta karbonlu çeliklere, söz
konusu işlemler öncesinde uygulanan bir
ısıl işlemdir.
• Küreselleştirilmiş orta ve yüksek karbonlu
çelikler en yüksek yumuşaklığa, şekil
değişimi veya talaşlı işlemeye elverişli
yüksek süneklik değerine sahip olur.
Sementitlerin birleşmesiyle iç yapıda
küresel formu oluşturmalarını sağlayan
küreselleştirme tavı birkaç farklı şekilde
uygulanabilir.
 Martemperleme

Sertleştirilecek parça ostenitleştirme işlemine

tabi tutulduktan sonra, martenzitik dönüşümün
başlama sıcaklığının (Ms) hemen üzerindeki bir
sıcaklıkta tutulan kurşun veya tuz banyosuna
daldırılır. Yüzeyi ile merkezinin sıcaklıkları aynı
oluncaya, yani bütün kesit boyunca aynı sıcaklık
elde edilinceye kadar parça banyo içersinde
tutulur. Daha sonra parçaya su verilerek
tamamen martenzitik bir iç yapı elde edilir. Bu
işlem sayesinde, soğuma ile oluşan büzülme
olayı, ostenit-martenzit dönüşümü ile ortaya
çıkan genleşme olayından ayrılarak, hem büyük
parçalardaki su verme çatlaması önlenir, hemde Ötektoid bileşime sahip çeliğe uygulanan
parça sertleştirilir. martemperleme işleminin şematik
gösterimi
 Ostemperleme

Sertleştirilecek parça ostenitleştirildikten

sonra, martenzitik dönüşümün başlama
sıcaklığının (Ms) üzerindeki sıcaklıkta
tutulan kurşun veya tuz banyosuna
daldırılır. Parça dönüşüm tamamlanıncaya
kadar banyoda bekletilir ve sonradan
banyodan alınarak havada soğutulur.

Ötektoid bileşime sahip çeliğe uygulanan

ostemperleme işleminin şematik gösterimi
56
• Bazı metal alaşımlarının sertlik ve
dayanımı, uygun ısıl işlemler
sonrasında son derece küçük ikinci
faz parçacıklarının matris faz içinde
uniform şekilde dağıtılması yoluyla
arttırılabilir. Yapıda dağılmış haldeki
küçük yeni faz parçacıkları çökelti
olarak isimlendirildiği için, bu
işleme de çökelme sertleştirmesi
adı verilmiştir.
• Çökelme sertleşmesi iki aşamalı bir ısıl
işlemdir: İlk aşama çözeltiye alma işlemi
olup burada tüm çözünen atomlar tek fazlı
bir katı çözelti içinde bulunur.
• Isıl işlemin ikinci aşaması yaşlandırma
veya çökelme ısıl işlemi olarak
isimlendirilir ve aşırı doymuş katı çözelti
halindeki alaşımın Şekil 11.21’de α + β ikili
faz bölgesinde T2 ile belirtilen ve
yayınmanın yeterince gerçekleşebileceği
bir sıcaklığa kadar ısıtılmasını içerir.
Çökelme/yaşlanmanın mekanik özellikler üzerine etkisi

• Örneğin: 2014 Al alaşım

• Çekme day. Çökelme süresiyle • %kopma uzaması, çökelme
değişimi ile birlikte azalır.
• Sıcaklığın artması çökelmenin
etkinliğini arttırmakta

ita ll
a
tes
pre y sm

”
ed
ion
so l.

“ag 30

“ov cipi arge

i

cip
n
lut
so -equ

ma
Çekme dayanımı (MPa)

%kopma uzaması
era tate
pre er l
n
lid

d”
no

400 few 20

ge
300 10
204°C 149 °C
149°C
200
204°C 0
1dk. 1s. 1gün 1ay 1yıl
100 Yaşlandırma süresi
1dk. 1s 1gün 1ay 1yıl
Yaşlandırma süresi

62
63
• Kimyasal bileşiminin, su verme işlemi
sırasındaki çeliğin martenzite dönüşebilme
yeteneğine olan etkisi sertleşebilme kabiliyeti
olarak tanımlanan bir parametreyle ilişkilidir.
Her farklı çelik için, soğuma hızı ile elde
edilen mekanik özellikler arasında özel bir
ilişki söz konusudur. Sertleşebilme kabiliyeti
ısıl işlemle sertleştirilen çeliğin martenzit
oluşturabilme kabiliyetini tanımlayan bir
kavramdır.
• Çeliklerin sertleşebilme kabiliyetini
belirlemede kullanılan standart
yöntemlerden birisi Jominy (uçtan su
verme) deneyidir. Çeliğin bileşimi dışında,
parçanın kazandığı sertliğin içeri doğru
değişimini etkileyebilecek boyut, şekil ve
su verme işlemi gibi, tüm diğer faktörler
bu deneyde sabittir.
 Çeliklerde sertleşebilirlik
• Martenzit oluşturabilme kabiliyeti, sert. derinliği
• Jominy deneyi yardımıyla sertleşebilirlik belirlenebilir

Düz taşl.yüzey
Numune
( bölgesine
Isıtılmış) Rockwell C
24°C su sertlik ölçümü

Sertliğin su verme ucundan uzaklıkla değişimi.

Sertlik, HRC

Adapted from Fig. 11.12,

Callister 7e.

Su verme ucundan uzaklık

66
67
 Sertlik uzaklıkla niçin değişir ?
• Soğuma hızı, su verme ucundan (alından) uzaklıkla değişir
60

Sertlik, HRC 40

20 Uctan uzaklık
0 1 2 3
T(°C) 0%
600 P 100%

A Adapted from Fig. 11.13, Callister 7e.
(Fig. 11.13 adapted from H. Boyer (Ed.)
400 Atlas of Isothermal Transformation and
Cooling Transformation Diagrams,
M(baş.) American Society for Metals, 1977, p.
200 376.)
Ost M
Pe nce enz
0 M(bitiş) rli P it +
İ
M
M e nz

t er P
ar
ar it
t
t

l i t er

0.1 1 10 100 1000

l

Süre (s)
it

68
 800
T(°C) Tötektoid
600 Alaşım elementleri perlit dönüşüm
A B Eğrisini sağa kaydırarak, kritik soğuma
400 hızını düşürmektedir.

M(baş.)
200
M(90%)
69
0 -1 3 5 süre (s)
70
• Ortamın etkisi:
Ortam Soğutma hızı Sertlik
hava düşük düşük
yağ orta orta
su yüksek yüksek
• Geometrinin etkisi:
Yüzey/hacim oranı arttıkça ;
--soğuma hızı artar
--sertlik artar
Bölge Soğuma hızı Sertlik
merkez düşük düşük
yüzey yüksek yüksek
72
74
 Şekilde 40 mm çaplı parçanın 5140
çeliğinden üretilmesi ve yağda sertleştirilmesi
durumunda yüzey ve merkezinin alacağı
sertlik değerlerinin nasıl belirlendiğine dair bir
uygulama verilmiştir.

a) Aynı çelik için yüzeyde en az 50 RSD-C,

merkezde en az 43 RSD-C değerlerinin
sağlanabilmesi için ne önerirsiniz ?
b) Çapı 60 mm olan bir parçanın yüzeyinde
en az 45 RSD-C, merkezinde ise en az 37
8 mm 13 mm RSD-C sertlik değerinin sağlanabilmesi için
hangi çeliği tercih edersiniz?

Not: Yanda verilen soğuma eğrileri düşük

alaşımlı çelikler için geçerli olduğu
unutulmamalıdır. Alaşımlı çelikler için niçin
bu tür bir sertlik tahmini yapma yoluna pek
gidilmez? tartışınız .

8 mm 13 mm
75