ΤΟ ΠΈΝΘΟΣ ΤΑΙΡΙΆΖΕΙ

ΣΤΗΝ ΗΛΈΚΤΡΑ
ΜΙΑ ΑΙΣΧΎΛΕΙΑ ΤΡΙΛΟΓΊΑ ΤΟΥ ΕΥΓΈΝΙΟΥ Ο'ΝΗΛ
ΛΙΓΑ ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ
ΓΙΑ ΤΗΝ ΟΡΕΣΤΕΙΑ ΚΑΙ ΤΟ ΠΕΝΘΟΣ
1. Η ΟΡΈΣΤΕΙΑ ΚΑΙ ΤΟ ΠΕΝΘΟΣ ΤΑΙΡΙΑΖΕΙ ΣΤΗΝ
ΗΛΈΚΤΡΑ
• Δύο έργα καταστατικού χαρακτήρα:
• Η Ορέστεια αναπαριστάνει τη μετάβαση:
1. Από την προϊστορία της μητριαρχίας, του άκρατου ατομισμού και της ατελεύτητης
αυτοδικίας
2. Στην ιστορία της πατριαρχίας, της πολιτικής συλλογικότητας (πόλις) και της ευνομίας
(δικαστήριο)
2. Η ΟΡΈΣΤΕΙΑ ΚΑΙ ΤΟ ΠΕΝΘΟΣ ΤΑΙΡΙΑΖΕΙ ΣΤΗΝ
ΗΛΈΚΤΡΑ
• Δύο έργα καταστατικού χαρακτήρα:
• Το Πένθος ταιριάζει στην Ηλέκτρα: μια σύγχρονη αμερικανική Ορέστεια:

1. Η Ορέστεια του Αισχύλου αναπαρίστανε την ανάδυση των πρόσφατων (τότε) αθηναϊκών
δημοκρατικών θεσμών από το χάος του Τρωικού Πολέμου
2. Το Πένθος επικεντρώνεται επίσης σε ένα γεγονός που καθόρισε το σύγχρονο αμερικανικό κράτος
και την πολιτική ταυτότητά του: τον Αμερικανικό Εμφύλιο (1861-5).
• Συντονίζοντας τη δική του τριλογία με την οικουμενικότητα και την αυθεντία του τραγικού μύθου, ο
Ο’Νηλ επιδιώκει να προσδώσει στο έργο του υπεριστορικό χαρακτήρα (υπέρβαση ιστορικών και
εθνικών συνόρων).
3. ΤΟ ΠΕΝΘΟΣ ΤΑΙΡΙΑΖΕΙ ΣΤΗΝ ΗΛΈΚΤΡΑ

• Λεκτικοί και οπτικοί υπαινιγμοί στην Ορέστεια και στο αρχαίο

ελληνικό δράμα γενικότερα.
• Το μέγαρο των Μάννον ~ Το ανάκτορο των Ατρειδών
• Το μέγαρο των Μάννον είναι «μεγάλο κτίσμα σε στυλ αρχαίου
ελληνικού ναού — που ήταν της μόδας στο πρώτο μισό του 19ου
αιώνα»
• Το προστώο, που θυμίζει αρχαίο ελληνικό ναό, κάνει κοντράστο
με τους βλοσυρούς γκρίζους τοίχους του κτιρίου, «σαν μια
αταίριαστη άσπρη μάσκα που την κόλλησαν στο σπίτι για να
κρύψουν την γκρίζα, σκυθρωπή ασκήμια του»
4. ΤΟ ΠΕΝΘΟΣ ΤΑΙΡΙΑΖΕΙ ΣΤΗΝ ΗΛΈΚΤΡΑ

• Με μάσκες μοιάζουν και τα πρόσωπα των

κεντρικών ηρώων (εδώ η Rosalind Russell ως
Λαβίνια).
• «Η όψη τους όλο μυστικά — σαν να φοράνε
μάσκα. Η όψη που έχουν όλοι οι Μάννον. Την
έχουν πάρει κι οι γυναίκες τους […] Δεν
θέλουνε να μαντεύει ο κόσμος τα μυστικά τους»
(Άμως Έημς, ένας απλός κάτοικος)
5. ΤΟ ΠΕΝΘΟΣ ΤΑΙΡΙΑΖΕΙ
ΣΤΗΝ ΗΛΈΚΤΡΑ
• Ο Ο’Νηλ για τις μάσκες:
• «Μια δραματική, καθηλωτική οπτική
απεικόνιση της μοιραίας απομόνωσης
που χαρακτηρίζει αυτή την οικογένεια»
(Από το Ημερολόγιο Εργασίας του συγγραφέα)
6. ΤΟ ΠΕΝΘΟΣ ΤΑΙΡΙΑΖΕΙ
ΣΤΗΝ ΗΛΈΚΤΡΑ
• Τα ονόματα των κεντρικών προσώπων:
• «χαρακτηριστικά ονόματα με κάποιαν
ομοιότητα προς τα ελληνικά —
τουλάχιστον για τα κεντρικά πρόσωπα»
(Από το Ημερολόγιο Εργασίας του συγγραφέα)
7. ΤΟ ΠΕΝΘΟΣ ΤΑΙΡΙΑΖΕΙ ΣΤΗΝ ΗΛΈΚΤΡΑ

• Christine ~ Clytemnestra
• Adam ~ Aegisthus
• Orin ~ Orestes
• Mannon ~ Aga-memnon

1. Πλάτων, Κρατύλος 395a-b: ὅτι οὖν ἀγαστὸς κατὰ τὴν ἐπιμονὴν οὗτος ὁ ἀνὴρ ἐνσημαίνει τὸ ὄνομα ὁ
“Ἀγαμέμνων.”
2. Πένθος: Ο ίδιος ο στρατηγός Γκραντ έδωσε στον Έζρα Μάννον το παρανόμι «Παλούκι» (“Old Stick”),
γιατί ήξερε ότι στη μάχη ο Έζρα θα «παλουκωνόταν» και θα υπερασπιζόταν τη θέση του «μέχρι να
σβήσει ο ήλιος».
ΤΟ ΠΕΝΘΟΣ ΤΑΙΡΙΑΖΕΙ ΣΤΗΝ ΗΛΕΚΤΡΑ
ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ: Ο ΓΥΡΙΣΜΟΣ
8. Ο ΓΥΡΙΣΜΟΣ

• Έναρξη του πρώτου έργου της κάθε τριλογίας:

1. Φύλακας στον Αγαμέμνονα
2. Περβολάρης Σεθ στον Γυρισμό
• Και οι δύο τραγουδούν
• Και οι δύο είναι απρόθυμοι να αποκαλύψουν τα μυστικά του σπιτιού
9. Ο ΓΥΡΙΣΜΟΣ

• Η Κριστίν επικαλείται τον ανήκεστο ψυχικό τραυματισμό του Όριν, για

τον οποίο θεωρεί υπεύθυνο τον Έζρα, ως δικαιολογία για την παράνομη
σχέση της με τον Άνταμ.
• Η Κλυταιμνήστρα επικαλείται τη θυσία της Ιφιγένειας ως δικαιολογία για
τη δική της παράνομη σχέση με τον Αίγισθο.
• Συμβολική θυσία του Όριν ~ κυριολεκτική θυσία της Ιφιγένειας
10. Ο ΓΥΡΙΣΜΟΣ

• Ο Άνταμ είναι ο αποκληρωμένος γιος του Ντέιβιντ Μάννον, αδελφού του

Έημπ Μάννον και θείου του Έζρα. Μητέρα του: η Γαλλοκαναδή
παραμάνα Μαρί Μπραντόμ. Ο Ντέιβιντ και η Μαρί: απόβλητοι από την
οικογένεια.
• Ο Θυέστης, ο πατέρας του Αίγισθου, είχε συνάψει παράνομη σχέση με τη
γυναίκα του αδελφού του, του Ατρέα, που ήταν πατέρας του Αγαμέμνονα.
Εξαιτίας της σχέσης αυτής καταδικάστηκε σε εξορία από τον Ατρέα.
11. Ο ΓΥΡΙΣΜΟΣ

• Ο Έζρα επιστρέφει νύχτα — και του Αγαμέμνονα η επιστροφή αναγγέλλεται από

φρυκτωρίες πριν από το ξημέρωμα.
• Η Κριστίν υποδέχεται τον Έζρα με επιφυλακτική ευγένεια αλλά και με δυσοίωνα
λόγια (“What must be must be”)
• Η Κλυταιμνήστρα υποδέχεται τον Αγαμέμνονα με εξίσου δυσοίωνα λόγια (Αγαμ.
912-913: «Όσο για τα υπόλοιπα, θα τα φροντίσω εγώ, χωρίς να με νικήσει ο ύπνος,
όπως επιβάλλει η δικαιοσύνη και με τη βοήθεια των θεών»).
12. Ο ΓΥΡΙΣΜΟΣ

• Ο Γυρισμός ολοκληρώνεται με μια δραματική έκκληση της Λαβίνιας προς

τον νεκρό πατέρα της: «Πατέρα! Μη μ’ αφήνεις μόνη! Γύρνα πίσω! Πες
μου τι να κάνω!»
• Στις Χοηφόρες (στ. 315-318), παρόμοια επίκληση των δύο αδελφών προς
τον νεκρό Αγαμέμνονα: «Πατέρα, δύστυχε πατέρα, τι να πω ή τι να κάμω
για να με φέρει από μακριά κάποιος ούριος άνεμος στον τόπο που
αναπαύεσαι;»
ΤΟ ΠΕΝΘΟΣ ΤΑΙΡΙΑΖΕΙ ΣΤΗΝ ΗΛΕΚΤΡΑ
ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ: ΟΙ ΚΥΝΗΓΗΜΕΝΟΙ
13. ΟΙ ΚΥΝΗΓΗΜΕΝΟΙ

• Οι Κυνηγημένοι: έναρξη με έναν «Χορό» έξι απλών ανθρώπων.

• Αντίθετα, οι Χοηφόρες: έναρξη με προσευχή του Ορέστη και
παράκληση προς τους θεούς να τον βοηθήσουν στο έργο της
εκδίκησης.
• Ο Όριν δεν έχει το κουράγιο να γίνει Ορέστης.
13. ΟΙ ΚΥΝΗΓΗΜΕΝΟΙ

• Ο Όριν προς την Κριστίν: «Και δε θα σ’ αφήσω ποτέ πια. Ούτε

τη Χέιζελ θέλω ούτε καμία. (Με τρυφερό χαμόγελο) Εσύ μονάχα
είσαι το κορίτσι μου!»
• Οιδιπόδειο θέμα.
14. ΟΙ ΚΥΝΗΓΗΜΕΝΟΙ

• Ο Όριν πυροβολεί τον Άνταμ πισώπλατα.

• Ίσως υπαινιγμός στην Ηλέκτρα του Ευριπίδη (στ. 839-43), όπου
ο Ορέστης μαχαιρώνει τον Αίγισθο πισώπλατα.
15. ΟΙ ΚΥΝΗΓΗΜΕΝΟΙ

• Αλλά και πιθανή αντιστροφή θεμάτων της Ηλέκτρας:

1. Στον Ευριπίδη, η Ηλέκτρα εκφωνεί έναν ονειδιστικό
«επικήδειο» πάνω από το πτώμα του Αιγίσθου
2. Αλλά στον Ο’Νηλ η Λαβίνια προσεύχεται υπέρ αναπαύσεως
«της ψυχής του εξαδέλφου μας Άνταμ Μάννον»
16. ΟΙ ΚΥΝΗΓΗΜΕΝΟΙ

• Οιδιπόδειο θέμα ξανά:

1. ΟΡΙΝ: «Αν ήμουνα στη θέση του, θα έκανα κι εγώ το ίδιο! Θα
την είχα αγαπήσει —και θα σκότωνα και τον πατέρα— για
χάρη της!»
2. Άτοπη πρόταση του Όριν προς την Κριστίν για ταξίδι στις
Θάλασσες του Νότου.
ΤΟ ΠΕΝΘΟΣ ΤΑΙΡΙΑΖΕΙ ΣΤΗΝ ΗΛΕΚΤΡΑ
ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ: ΟΙ ΣΤΟΙΧΕΙΩΜΕΝΟΙ
17. ΟΙ ΣΤΟΙΧΕΙΩΜΕΝΟΙ

• Έναρξη, για άλλη μια φορά, με «Χορό τραγωδίας».

• Η Λαβίνια έχει μεταμορφωθεί σε αντίγραφο της νεκρής μητέρας
της.
• Ο Όριν καταδιώκεται από τα φαντάσματα των νεκρών
προγόνων —όπως ο Ορέστης από τις Ερινύες— και πιστεύει ότι
το σπίτι των Μάννον είναι στοιχειωμένο.
18. ΟΙ ΣΤΟΙΧΕΙΩΜΕΝΟΙ

• Οιδιπόδεια θέματα, για άλλη μια φορά.

• Η Λαβίνια προσπαθεί να βάλει εμπόδια στη σχέση του Όριν με
τη Χέιζελ, ενώ ο Όριν κάνει, σχεδόν, σκηνές ζηλοτυπίας στη
Λαβίνια.
• Στην 3η πράξη, ο Όριν μάλιστα κάνει ευθέως ερωτικές
προτάσεις στη Λαβίνια.
19. ΟΙ ΣΤΟΙΧΕΙΩΜΕΝΟΙ

• Τελευταία πράξη της τριλογίας: το αρχοντικό των Μάννον αναδεικνύεται σε

άφωνο πρωταγωνιστή, φορέα θανάτου και καταστροφής.
• Λαβίνια:
1. Το σπίτι χτίστηκε «σαν ναός του Μίσους και του Θανάτου»
2. Θέλει να «το κλειδαμπαρώσω και να το αφήσω να πεθάνει στον ήλιο και στη
βροχή»
3. Ελπίζει ότι έτσι «τα φαντάσματα θα ξεθωριάσουν και θα γυρίσουν στον Άδη».
20. ΟΙ ΣΤΟΙΧΕΙΩΜΕΝΟΙ

• Παρόμοιο ρόλο άφωνου πρωταγωνιστή διαδραματίζει και το

ανάκτορο των Ατρειδών στην Ορέστεια.
• «Το σπίτι αυτό, αν είχε φωνή, θα μίλαγε καθαρά και ξάστερα»,
λέει ο Φύλακας (Αγαμ. 37-8).
ΤΟ ΠΕΝΘΟΣ ΤΑΙΡΙΑΖΕΙ ΣΤΗΝ ΗΛΕΚΤΡΑ
ΕΝΑ ΚΑΤΑΣΤΑΤΙΚΟ ΚΕΙΜΕΝΟ
21. ΤΟ ΠΕΝΘΟΣ ΤΑΙΡΙΑΖΕΙ ΣΤΗΝ ΗΛΕΚΤΡΑ: ΕΝΑ
ΚΕΙΜΕΝΟ ΜΕ ΚΑΤΑΣΤΑΤΙΚΟ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑ
• Μόνιμος Γραμματέας της Σουηδικής Ακαδημίας: Το Πένθος είναι «η
τραγωδία ενός σύγχρονου οίκου των Ατρειδών […], η οποία εκτυλίσσεται
στην περίοδο του μεγάλου Εμφυλίου Πολέμου, της αμερικανικής Ιλιάδας»
H. Frenz, Nobel Lectures Including Presentation Speeches and Laureates’ Biographies:
Literature 1901-1967 (Amsterdam 1969), 333.
22. ΤΟ ΠΕΝΘΟΣ ΤΑΙΡΙΑΖΕΙ ΣΤΗΝ ΗΛΕΚΤΡΑ: ΕΝΑ
ΚΕΙΜΕΝΟ ΜΕ ΚΑΤΑΣΤΑΤΙΚΟ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑ
• Ήδη τη δεκαετία του 1920, ο George Jean Nathan, ο πρύτανης των
Αμερικανών κριτικών, είχε χαιρετίσει τον Ο’Νηλ ως «τον πρώτο όντως
σημαντικό δραματουργό» της Αμερικής.
23. ΤΟ ΠΕΝΘΟΣ ΤΑΙΡΙΑΖΕΙ ΣΤΗΝ ΗΛΕΚΤΡΑ: ΕΝΑ
ΚΕΙΜΕΝΟ ΜΕ ΚΑΤΑΣΤΑΤΙΚΟ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑ
• Το Πένθος: προσκαλεί σε συγκρίσεις με θεμελιακά κείμενα της αμερικανικής
λογοτεχνίας.
• Τα όνειρα του Όριν για απόδραση στα νησιά του Ειρηνικού εμπνέονται «από ένα
βιβλίο που το λένε Ταϊπή» (“a book called ‘Typee’”): εμφανής αναφορά στον Χέρμαν
Μέλβιλ, συγγραφέα του Typee: A Peep at Polynesian Life (1846).
• Η Πουριτανική Νέα Αγγλία του Πένθους παραπέμπει εμφανώς στο Σπίτι με τα Εφτά
Αετώματα (The House of the Seven Gables) του Ναθάνιελ Χώθορν.
24. ΤΟ ΠΕΝΘΟΣ ΤΑΙΡΙΑΖΕΙ ΣΤΗΝ ΗΛΕΚΤΡΑ: ΕΝΑ
ΚΕΙΜΕΝΟ ΜΕ ΚΑΤΑΣΤΑΤΙΚΟ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑ
• Αισχύλος: «δημιουργός της τραγωδίας» ήδη για τον Γερμανό Ρομαντικό
August Wilhelm Schlegel (Vorlesungen über dramatische Kunst und
Litteratur: Ester Theil, Leipzig 1846).
• Επιλέγοντας τον Αισχύλο ως βασικό του πρότυπο, ο Ο’Νηλ υπονοουμένως
αυτοπροβάλλεται ως ο Αμερικανός Αισχύλος, ως ο θεμελιωτής της
αμερικανικής δραματουργίας.
25. ΤΟ ΠΕΝΘΟΣ ΤΑΙΡΙΑΖΕΙ ΣΤΗΝ ΗΛΕΚΤΡΑ: ΕΝΑ
ΚΕΙΜΕΝΟ ΜΕ ΚΑΤΑΣΤΑΤΙΚΟ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑ
• Ο Αμερικανικός Εμφύλιος, μια εσωτερική κρίση κολοσσιαίων
διαστάσεων, εδραίωσε τις ΗΠΑ ως Ένωση Πολιτειών (Union) και όχι
πλέον ως χαλαρή συνομοσπονδία (Confederation).
• Παρομοίως, ο Τρωικός Πόλεμος αποτέλεσε σημείο αναφοράς για τη
δημιουργία, πολλούς αιώνες αργότερα, της ελληνικής ιστορικής και
εθνικής αυτοσυνειδησίας, και κυρίως της αντίθεσης Έλλην : βάρβαρος.
26. ΤΟ ΠΕΝΘΟΣ ΤΑΙΡΙΑΖΕΙ ΣΤΗΝ ΗΛΕΚΤΡΑ: ΕΝΑ
ΚΕΙΜΕΝΟ ΜΕ ΚΑΤΑΣΤΑΤΙΚΟ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑ
• Ψυχαναλυτικό φορτίο του Πένθους: «ο νερωμένος φροϋδισμός των
ανθυποδιανοουμένων» (Eric Bentley).
• Υποστυλώνει τις αξιώσεις οικουμενικότητας του Πένθους.
• Συνδυασμός μοίρας και κληρονομικότητας: νέο σύνθεμα, επίσης με
αξίωση οικουμενικότητας