Groza w kulturze

romantycznej
• Temat strachu pojawił się pod koniec XVIII w. jako reakcja na
oświeceniową wiarę w rozum, która z kolei była odpowiedzią na
barokowy i średniowieczny lęk przed śmiercią.

• Kultura romantyczna to irracjonalizm, który wzmacnia uczucie

niepokoju wobec nieznanego i niewytłumaczalnego.

• Kreowanie atmosfery tajemnicy osiągano dzięki grozie, która w

rozumieniu romantyków łączyła się z doświadczeniem religijnym.
Wpłynęło to na powstanie nowej estetyki, zgodnie z którą zło może
być piękne i pociągające (Ballada Mickiewicza To lubię), a także etyki,
według której może ono zostać usprawiedliwione prawdziwym
uczuciem (Giaur Byrona).
• Literatura romantyczna stworzyła 2 najważniejsze wzorce kultury
strachu: żywego trupa (dzisiaj zombi) i wampira.

• Z podań ludowych przejęto całą galerię postaci fantastycznych upiory,

duchy, utopce.
 Powieść gotycka
Zainteresowanie grozą wpłynęło na powstanie nowego gatunku literackiego –
powieści gotyckiej.
Powieść gotycka – odmiana powieści uprawiana głównie na przełomie XVIII i XIX
wieku, nazywana również romansem grozy. Typowymi jej elementami były:
tajemnicza czy wręcz upiorna atmosfera narracji, odczuwane podczas lektury
poczucie grozy (stąd również nazwa: powieść grozy), nawiedzone budowle,
średniowieczne gotyckie zamki (stąd nazwa powieść gotycka), pułapki, śmierć,
choroba, szaleństwo, klątwa itp.
• Twórcy epoki romantyzmu zarówno w literaturze, jak i malarstwie
prezentują swoich bohaterów w nocy, co potęguje nastrój tajemnicy i
grozy.

• Johann Heinrich Fussli, Mara nocna

(1790-1791)
• W okresie romantyzmu został również spopularyzowany mit
wampiryczny, którego podstawą było przekonanie, że niektórzy zmarli
wracają na ziemię po to, by pić krew żywych osób. Działanie wampira
jest zazwyczaj skierowane ku kobiecie – niewinnej ofierze, obiektowi
miłości i pożądania zarazem.

• Francisko Goya, Saturn pożerający własne dzieci (1819-1823)

• „Najstarszym i najsilniejszym uczuciem ludzkości jest
strach, zaś najgorszym jego rodzajem jest lęk przed
Nieznanym”.
Howard Lovecraft
 Mary Shelley, Frankenstein, czyli
Współczesny Prometeusz
• Utwór przedstawia losy doktora Wiktora Frankensteina – naukowca,
eksperymentatora, człowieka reprezentującego wiek oświecenia.
Wykorzystuje on siły natury (uderzenie pioruna) i ożywia istotę zszytą
z fragmentów martwych ciał.

• Książka podejmuje kilka ważnych dla romantyków wątków: granicy

między nauką a etyką, typowego dla gotyckiej powieści tematu
Pięknej i Bestii, odpowiedzialności Twórcy za to, co tworzy. Zadaje też
pytanie o źródło zła.
• Frankenstein to powieść szkatułkowa,
której zewnętrzną warstwę stanowi
historia wyprawy Roberta Waltona na
biegun północny. Pisze on listy do swojej
siostry, w których pełen entuzjazmu
snuje marzenia o odkryciu bieguna.
Jest typowym przedstawicielem oświecenia,
zachłyśniętym nauką, pokładającym
bezgraniczną wiarę w ludzki rozum,
dla którego nie powinno być żadnych granic.
• Spotyka on załamanego nerwowo Victora Frankensteina, który był
kiedyś takim samym entuzjastą nauki i wiedzy. Walton zapisuje
opowieść Frankensteina, ludzkiego Prometeusza, który sięgnął tam,
gdzie Walton dopiero zamierza. I upadł. Dopóki nie zniszczy on swego
przeklętego dzieła, nie zazna spokoju.
• Dziełem tym jest monstrum zbudowane z ludzkiego ciała i ożywione
przez Frankensteina w odosobnionym laboratorium. Frankenstein
porzuca swoje stworzenie natychmiast po jego kreacji a monstrum,
zagubione i niepewne tego, czym jest i po co jest, szuka akceptacji w
świecie. A świat jest pełen ludzi – stworzeń, które budzą w sztucznie
ożywionym człowieku fascynację i sprawiają wrażenie istot, od
których można się uczyć i zdefiniować tym samym swoją rolę i miejsce
na Ziemi.
• Najpierw porzuca go jego własny „ojciec”, a potem spotyka
powszechne odrzucenie ze strony spotykanych osób. Ludzie widzą w
nim tylko zło, potwora, bestie. I to go faktycznie zaczyna definiować,
to ludzie czynią go tym czym ostatecznie się staje – mordercą,
dusicielem i uciekinierem. Ludzie przelewają do jego pustej skorupy
całe swoje zepsucie, uprzedzenia, zło, krótkowzroczność i
okrucieństwo. Gdy ten fakt do niego dociera, celem jego przeklętego
życia staje się zemsta na swoim stwórcy.
• Dlaczego Frankenstein to współczesny Prometeusz? Otóż, z kart
powieści bije mocne przesłanie autorki. Mimo wielkiego, naukowego
postępu, będącego echem epoki oświecenia, człowiek zawsze
pozostanie nacechowany swą małością i podłością. Nie jesteśmy
godni boskiej mocy, nie powinniśmy sięgać tam, gdzie nasza
ingerencja przyniesie szkody, a my sami nie jesteśmy w stanie
przewidzieć konsekwencji naszych działań.