KAYAÇLARIN BARAJ YAPIMINA ETKİSİ

Kayaçların orjinlerine göre;

-mağmatik,
-tortul ve
-metamorfik olmak üzere 3 ana grupta toplandığı ve bunların da kendi içlerinde alt gruplara
ayrıldığı bilinmektedir.
Bu grupların her biri
-oluştukları ortam ve zamana,
-etkilendikleri kuvvetlerin tür ve şiddetlerine göre değişik özellikler kazanmışlardır.
Bu özellikler aynı isim, bileşim ve ortamda oluşmuş kayaçlarda bile farklılık gösterebilirler. Bu
nedenle de baraj yeri olduklarında ayrı ayrı ele alınarak ayrıntılı olarak incelenir.
Bununla birlikte aynı gruptaki kayaçlar üzerinde yapılan çalışmalar;
1.temel olma,
2.geçirgenlik,
3.suya karşı davranış ve
4.malzeme olma gibi nitelikler benzerlik gösterir. Aşağıda kayaç gruplarının baraj yeri olmaları
halinde karşılaşılacak sorunlar kısaca açıklanmaya çalışılacaktır.
1) Mağmatik Kayaçlar
Mağmatik kayaçlar bulundukları yere göre derinlik, damar ve yüzey kayaçları olmak üzere 3 grupta toplanır.
Tüm bu kayaç gruplarının taze olmaları halinde mukavemeti betonunkinden fazladır.
•Derinlik kayaçları:
Granit, siyenit, diyorit, gabro türü derinlik kayaçları taze, ayrışmamış, kırıksız ve çatlaksız olduklarında
ideal baraj yerini oluştururlar.
Boşluk ve erime kanalları içermediklerinden geçirimlilik açısından sorun yaratmazlar.
Basınç dirençleri genellikle (1500-2000 kg/cm 2) betondan yüksektir.
Bu nedenle de yakın zamana kadar bu tür kayaçların pek çok mühendis tarafından baraj yeri için emniyetli
olduğu düşünülmüştür. Fakat bu tür kayaçlar üzerindeki baraj yeri araştırmaları bu düşüncenin pek doğru
olmadığını ortaya koymuştur.
Derinlik kayaçları üzerinde baraj yapılması düşünüldüğünde karşılaşılacak en önemli sorun ayrışmadır.
Ayrışma kırık, ezilme ve hidrotermal zonlarda yüksek dereceye ve oldukça derinlere erişmektedir. Bu tür
kayaçların içerdiği feldispat ve ferromanganez mineralleri kolayca ayrışmakta ve kayacın fiziksel, mekanik ve
elastik özelliklerinin değişmesine neden olmaktadır. Bu değişiklikte kayacın yaşı ve bölgesel tektonik de
önemli rol oynamaktadır. Genel olarak yaşlı derinlik kayaçları gençlere oranla daha çok tektonik hareketlere,
yüzeysel etkilere (atmosfer, yüzey suları.. gibi) ve kıvrım fazlarına maruz kalmışlardır.
Ayrışma temel kazı şevlerinin duraylılığını da büyük ölçüde etkiler. Ayrışma sonucu
kayaçları oluşturan kristallerin kenetlenme dereceleri, dolayısıyla kohezyonları ve içsel
sürtünme dirençleri azalır. Bu gibi yerlerde temel kazıları etkisiyle yamaçların duraylılığı
bozulur ve heyelanlar meydana gelir.
Bu duruma Kaliforniya’da San Gabriel nehri üzerinde yapılması düşünülen Fork Barajı yeri
örnek olarak verilebilir. Baraj yerinde temel kayası granittir; yapılan araştırmalara göre
uygun görülen baraj yerinde, temel kazısına başlanmış ve sağ yamaçta geniş bir kırık zonu
ortaya çıkmıştır. Kırık zonunda granitin yüzey suları ve hidrotermal etkenlerle yüksek
derecede ayrıştığı görülmüştür. Kazının devamında, ayrışmış granit zonunda büyük bir
heyelan meydana gelmiş ve kayan malzeme tüm temel sahasını doldurmuştur. Bu durum
sonucunda baraj yeri terk edilmiştir.

Derinlik kayaçları çeşitli türde damarlar (aplit, kuvars ve cevher) tarafından kesilebilir. Bu
damarlar boyunca yatay ve düşey doğrultuda ayrışma fazla olabilir. Bazı durumlarda bu
damarlar geçirimsiz bir perde gibi rol oynayarak su kaçaklarını önleyebilir. Bazı durumlarda
ise ayrışma sonucu geçirimlilik artabilir.
Derinlik kayaçları üzerine beton baraj ve özellikle kemer baraj yapılması planlandığında
araştırılması gerekli konulardan biri de, kayaçların elastisite ( E ) modülüdür. Elastisite
modülü yamaçların değişik yer ve derinliklerinde saptanması gerekir. Derinlik kayaçlarının
ayrışması, bunların elastik özelliklerini de büyük ölçüde azaltır. Bu nedenle baraj yerlerinde
elastik özellikler yerinde yapılan deneylerle (hidrolik kriko, galerilerde basınçlı su ve sismik
yöntemlerle) saptanması daha sağlıklı olur. Laboratuvarda kaya örnekleri üzerinde bulunan
elastik özellikler daima yüksek çıkmaktadır.

Baraj yerinin derinlik kayaçlar üzerinde olması halinde ayrışma derinliği ve derecesinin,
geçirgenliğinin saptanması için derin ve büyük çaplı sondaj, şaft, yarma ve galeri araştırma
yöntemleri ile detaylı bir şekilde araştırılması gerekir. Galeri ve yarmalarda kayaçların kesme
direnci, kohezyonu, içsel sürtünme dirençlerinin saptanması, geçirimsizliğin sağlanması
yolları araştırılır.
Beton baraj temellerinde yüzeydeki ayrışmış kısımlar kazılarak sağlam kayaya ulaşılmalıdır. Bu
sırada patlayıcı miktarına dikkat edilmelidir. Fazla patlayıcı kullanmak sağlam temel kayasında
açık çatlakların oluşmasına neden olabilir. Bu nedenle patlayıcı madde sağlam temel kayasından
2 metre yukarıya yerleştirilmelidir. Sağlam temele 0.5 metre kalıncaya kadar olan kısımlarda
patlayıcı madde miktarı daha da azaltılmalıdır. Son 0.5 metrede patlayıcı madde kullanmak
tavsiye edilmez. Sağlam kaya yüzeyine eriştikten sonra, bu yüzey dikkatlice temizlenmeli,
gerekli durumlarda basınçlı su ile yıkanmalıdır. Temel kayası çatlaksız ise çimento enjeksiyonu
yapılmadan gövde betonu dökülebilir.
Eğer temel kayası çatlaklı ise kayacın karakterine ve barajın yüksekliğine göre 5-15 metre
derinlikte kuyular yardımıyla, tüm temel alanında çimento enjeksiyonu yapılarak çatlaklar
tıkanmalıdır. Ayrıca gövde betonunun birinci seviyesinden sonra, temel kayası ile gövde
betonunun bağlanmasını ve su kaçaklarının olmamasını sağlamak amacı ile çimento enjeksiyonu
yapılmalıdır. Gövde ile temel arasında sürtünme direncini arttırmak amacı ile temel kaya
yüzeyinin pürüzlendirilmesi ya da basamaklandırılması gerekir.
•Volkanik kayaçlar:
Yüzey kayaçları diye de isimlendirilen riyolit, trakit, andezit, dasit, bazalt, tüf ve
aglomeralar değişik doku ve bileşimdedir. Ayrışmamış, çatlaksız olduklarında baraj yeri
olma açısından güvenilir temel kayaçlarını oluştururlar. Fakat çoğu zaman özellikle
bazalt, andezit ve dasitler soğuma çatlaklarına bağlı olarak tipik prizmatik kolonsu yapı
gösterirler. Çabuk soğuma sonucu, gaz çıkışı nedeniyle boşluklu olurlar. Boşluklar
kalsit, silis, zeolit ve kil mineralleri ile doldurulmuş olabilir. Bu tür boşluklar içeren
yüzey kayaçlarının geçirimliliği fazla olabilir. Geçirimliliği soğuma ve tektoniğe bağlı
olarak gelişen çatlaklar da arttırır.
Yüzey kayaçları da, derinlik kayaçlarında olduğu gibi çatlak ve boşluklara bağlı olarak
değişik derece ve derinlikte ayrışırlar. Ayrışma bu tür kayaçlarda fiziksel (geçirgenlik,
sertlik, birim hacim ağırlığı, su emme), mekanik (basınç, çekme, kesme) ve elastik
(elastisite modülü) özelliklerini olumsuz yönde etkiler. Geçirimlilikleri artar, direnç ve
elastik özellikleri azalır.
Bazalt, andezit, dasit gibi lavlar çok zaman tüf ve aglomeralar ile ardışıklı olarak bulunur. Bunlar
arasında çökelme ortamına bağlı olarak kireçtaşı, kumtaşı, marn gibi tortul kayaçlar da yer alır.
Bu durumda düşey ve yatay doğrultuda farklı geçirgenlik gösterirler. Kayaçlara bağlı olarak
değişen geçirgenliğin önlenmesi için kayaç türüne bağlı olarak farklı enjeksiyon yapılması
gerekir. Bu tür yerlerde tek düze yapılacak enjeksiyonlarda geçirimsizliğin sağlanmasında pek
başarılı olunmamaktadır. Örneğin sulama amaçlı Damsa barajı (Nevşehir) temelini genç andezit
ve volkanik tüfler oluşturmaktadır. Baraj temelinde yapılan enjeksiyonlara, farklı petrografik
özellikteki kayaçlar farklı davranış göstermiştir. Temelde 1806 metre toplam uzunluktaki 133
enjeksiyon sondajından 331 ton çimento enjekte edilmiş fakat geçirimsizlik tam olarak
sağlanamamıştır.
Habeşistan’da (Etiyopya) alkali riyolitler üzerinde inşa edilen Koka ağırlık baraj, temel ve
rezervuar yamaçlarında yoğun çatlaklı lavlardan su kaçakları olmuştur. Amerika’da Kolorado
nehri üzerine inşa edelin kemer barajında temeli gevşek andezitik aglomera ve tüfler
oluşturmaktadır. Baraj su ile dolduktan sonra temelde sızmalar başlamış ve sızmayı önlemek için
200 metre derinlikte enjeksiyon perdesi inşa edilmiştir.
•Metamorfik Kayaçlar
Bu tür kayaçlar içerdikleri süreksizliklere (tabaka, fay, çatlak, şistozite, lineasyon, foliasyon gibi)
bağlı olarak fiziksel, mekanik ve elastik özellikleri farklı davranış gösterirler. Metamorfik
kayaçlarda ayrışma süreksizlik tür ve yüzeylerinin eğimine bağlı olarak gelişir. Ayrıştıkları
zaman taşıma güçleri, elastisite modülleri azalır ve temel kazısı miktarı artar. Ayrışma sonrası
süreksizlik açıklıkları killerle dolar ve bu yüzeyler boyunca kayma olasılığı artar. Bunun sonucu
kazı şevlerinde duraylılık sorunları ile karşılaşılır. Özellikle dolu savak kazılarında gerek ayrışma
gerekse süreksizlik düzlemlerinin doğrultu ve eğimleri ayrıntılı olarak incelenmesi gerekir.
Kireçtaşlarının metamorfizmaya uğraması ile oluşan mermer ve yarımermerde erime sonucu
oluşmuş değişik boyutta mağaralara rastlanabilir. Ayrıca diğer şistlerle olan dokanaklarında
büyük debili kaynaklara rastlanabilir. Örneğin, Keban baraj yeri ve çevresinde mermerlerle
kloritşist dokanaklarında 250 lt/sn debili kaynak ve büyük mağaralara rastlanmıştır.
Metamorfik kayaçlar ayrışmadıkları, erime boşlukları içermedikleri, süreksizlik doğrultu ve
eğimlerinin baraj eksenine paralel ve menbaya eğimli olduklarında, baraj yeri olma yönünden
tehlikeli görülmezler. Erime boşluklu olduklarında enjeksiyon yapılmasını, ayrışmış olmaları
derin temel kazılarını gerektirir. Bu ise baraj maliyetini arttırır.
•Tortul Kayaçlar
Tortul kayaçlar; orjinine, litolojisine ve yapısal özelliklerine bağlı olarak baraj yeri olma
bakımından değişik özellik gösterirler. Bazı tortul kayaçlar çok iyi temel olma niteliği
gösterirken, bazıları gerek duraylılık, gerek geçirgenlik bakımından problemler ortaya koyarlar.
Tortul kayaçlar üzerinde baraj yeri düşürüldüğünde tortul kayaçları başlıca 4 grupta
toplayabiliriz. Bunlar;
•Ayrık tortul kayaçlar
Bu tür kayaçlar (alüvyon, moren…. gibi) üzerine baraj yapılması düşünüldüğünde, büyük ölçüde
geçirgenlik ve oturma problemleri ile karşılaşılacağı bilinmektedir. Geçirimsizliğin sağlanması,
taşıma gücünün arttırılması ve boşluk suyu basıncının ortadan kaldırılması için oldukça pahalı ve
güvenilir enjeksiyon programının yapılması gerekir.
Birçok ülkede bu tür tortul kayaçlar üzerinde barajlar inşa edilmiştir. Eğer alüvyon kalınlığı fazla
ve enjeksiyon yapılabilir durumda ise, alüvyonun kaldırılmasına gerek duyulmadan, üzerine
baraj yapılabilir. Bu tür uygulamaya en güzel örnek, Fransa’da inşa edilen Serra Pançon barajıdır.
Vadi tabanında 55 metre kalınlığındaki alüvyon özel enjeksiyon yöntemi ile geçirimsiz hale
getirilmiştir. Türkiye’de İstanbul – Alibeyköy, Bor – Akkaya alüvyonlar üzerine inşa edilmiştir.
•Çimentolanmış tortul kayaçlar
Bu tür kayaçlar ayrık tortulların çimentolanması ve sıkışması sonucu (kumtaşı, arkoz, grovak,
konglomera…) oluşurlar. Bunların dirençleri; çimento cinsine, çimentolanma derecesine,
danelerin tür ve boyutlarına, şekillerine, dizilişlerine bağlıdır. Çimento cinsi kalsiyum karbonatlı,
silisli, killi olabilir. Genel olarak kırılmış, parçalanmış ve ezilmiş olmamaları halinde dirençleri
betonun direncinden fazladır. Oldukça büyük taşıma gücüne sahiptirler. Bu tür kayalar zayıf
çimentolu olsalar bile, yüksek baraj yapımı için uygun temel özellikleri gösterebilirler. Bundan
dolayı baraj yapılmadan önce deformasyon modülleri, geçirgenlik ve duraylılık açısından
ayrıntılı olarak incelenmeleri gerekir. Aksi halde baraj temelinde farklı oturmalar, su kaçakları ve
kütle hareketleri görülebilir. Bu özelliklerin saptanması baraj projesinde gerekli değişiklikleri
yapma olanağı verir.
Çimentolanmış kayaçlarda su kaçakları sadece süreksizlikler boyunca olmayıp, kayacın
porozitesi ile de ilgilidir. Bu ise kayacın çimentolanma derecesine, dane boyutuna, danelerin
şekline ve dizilişine bağlıdır. Geçirgen kayalar, geçirimsiz ara tabakalı (çatlaklı, poroziteli
kumtaşı – killi şeyl ardalanması) ise, baraj yeri geçirgenliği, geçirgen tabakaların durum ve
kalınlığına bağlıdır. Tabakaların doğrultu ve eğimlerinin, baraj eksenine göre durumları değişik
Çimentolanmış kayaçlar (kumtaşı, konglomera gibi) genelde yüksek kesme direnci
gösterirler. Kazıldıklarında çoğunlukla süreksizlik düzlemleri (tabaka, çatlak) boyunca
kırılır ve kayarlar. Kırıklar kohezyonu düşürür. Gözle görülebilir çatlak dolgusu killi
şeyl ve kil aratabakalarının bulunması da kesme direncinin azaltır. Bu nedenle
araştırmalarda tabaka doğrultu ve eğimleri, çatlak dolgu türü, kalınlığı, killi şeyl ve kil
ara tabakalarının belirtilmesi gerekir. Bunlar olası kayma yüzeyleri olabilir.
Çimentolu kayaçların oluşturduğu temeller ile betonun iyi bağlanmasını sağlamak için
özel tedbirlere gerek yoktur. Bu tür kayaçlar atmosfer etkisi ile kısa zamanda bozulmaz.
Prensip olarak tüm ayrışmış ve gevşemiş bloklar temizlenir. Temel kayaçları çok
çatlaklı, laminalı ve atmosferden etkilenmişse, etkilenen kısım temizlenmeli ve
enjeksiyonla pekiştirilmelidir.
Kazıların derin olması ve kazma işlemi sırasında kazma yöntemine bağlı olarak, kazı
dolayında anakaya gevşeyebilir, temel olma durumu bozulabilir. Aynı zamanda
çatlaklar kil veya detritik malzeme ile doldurulmuş olabilir. Bu gibi durumlarda, bu
kısımların temizlenmesi zorunludur. Enjeksiyon yapılması gerekir. Yapılması önerilen
işlemler baraj tipine göre de değişir. Beton barajlar için önerilenlerin yerine getirilmesi
gerekli görülürken, toprak barajlar için belirli bir derinlikten sonra, zorunlu olmayabilir.
Çimentolanmış kayaçların genellikle kırılgan olmaları, kazılarda yapılan patlatmalardan
büyük ölçüde etkilenebilirler. Bu nedenle kazıların son 0.5 metrede patlayıcı madde
kullanılmadan kazılmalıdır. Kazılan temellerin kış ayı boyunca açıkta kalmaları
halinde, inşaata başlamadan önce, temel kayaları incelenmeli ve gerekli hallerde tekrar
kazılmalıdır. Çünkü temel kayaları kış aylarındaki donma ve erimelerden bozulmuş
olabilir.
•Kireçtaşları, dolomitler ve benzerleri
Bu grupta masif kalın tabakalı kireçtaşları, mermerler, tabakalı killi kireçtaşları,
dolomit, dolomitik kireçtaşı söz konusudur.
Kireçtaşının taşıma gücü genellikle yüksektir. Genellikle mukavemetleri betondan
fazladır. Elastik özellikleri masiflik ve çatlaklık durumuna bağlıdır.
Erime boşlukları, açık çatlaklar ve mağaralar içermediklerinde iyi bir temel kayasıdır.
Erime boşlukları, açık çatlaklar taşıma gücünü, elastik özelliklerini ve geçirgenliklerini
büyük ölçüde etkiler. Kireçtaşları saf olduklarında süreksizlik boyunca kolayca
erimekte, boşluk ve mağaralar oluşmaktadır. Bu özelliklerinden dolayı çoğu zaman
şüphe ile karşılanırlar ve birçok baraj bu özelliklerinden dolayı terk edilmiştir.
Kireçtaşlarındaki güncel erimeler baraj yapımında tehlikeli değildir. Çünkü genelde
beton birçok kireçtaşından daha çabuk ve çok eriyebilir. Önemli olan erimeler, jeolojik
zamanlar boyunca gelişmiş olanlarıdır.
Kireçtaşının geçirgenliği, içerdiği süreksizliklere ve bunlar boyunca gelişmiş erime
boşluklarına bağlıdır. Karstlaşma olayı birçok faktörün etkisiyle, boşlukların
derinliğini, uzanımını, boyutunu etkiler. Karstlaşma olayında en önemli faktörler;
kireçtaşının saflığı (kimyasal bileşimi) ve yapısal özellikleri, kireçtaşı içinden süzülen
suyun kimyasal bileşimi, pH derecesi ve sıcaklığıdır.
Boşluklu kireçtaşı üzerine baraj yapılması durumunda geçirimsizlik perdesi derinliğinin
belirlenmesi çok zordur. Boşlukların ve açık çatlakların belirlenmesi genellikle
imkansızdır. Baraj gölünde biriken su vadi tabanı veya yamaçlarından kaçabilir. Bu gibi
durumlar göl su ile dolduktan sonra ortaya çıkabilir. Baraj temelinden sızan sular çoğu
zaman barajın duraylılığını etkiler. Sızmayı önlemek için perde enjeksiyonu yapılır.
Baraj yapımından önce bazen baraj gölü su ile dolduktan sonra kaçak olabilecek
yerlerde enjeksiyon yapılır.
Kireçtaşı katı ve sert olup, kırılma yüzeyleri düzgün değildir. Bu nedenle baraj
gövdesi ile temel kayası arasında kayma tehlikesi azdır. Baraj kireçtaşı üzerinde
oturtulacaksa, ayrışmış seviyeler temizlenmeli, boşluklar doldurulmalıdır.
Beton barajlar için temizlenmiş temel kayası yüzeyi ile beton gövde arasına
herhangi özel bir işlem yapılmasına gerek yoktur. Bazı durumlarda kireçtaşı
yüzeyi karstik olaylar sonucu keskin kenarlarla pürüzlendirilmiş ve erime
çukurları kalıcı kille doldurulmuş olabilir. Bu gibi durumlarda temel kayası
ayrışmamış sağlam kayaya kadar kazılmalıdır.
Örneğin May barajında göl suyu kaybolmakta, Keban’da ise yeni kaynaklar
oluşmuştur. Enjeksiyon yapılmış, fakat kısmen önlenmiş, tam bir başarı elde
edilememiştir.
•Kil ve killi şeyler
Çimentolanma, tekrar kristallenme veya basınç etkisiyle konsolidasyona uğramış
killi, killi siltli, alüvyon karakterli malzemeden oluşmuş kayaç türleridir. Bu tür
kayaçlar değişik derecede konsolidasyona uğrar. Konsolidasyon derecesi danelerin
karakter ve boyutuna, suyun kolayca kaçabileceği kum damarların varlığına,
tortulların kalınlığına, üzerindeki yüke, yükün periyoduna, kayaç kompleksini
etkileyen orojenik kuvvetlere bağlı olarak değişir.
Taşıma güçleri su içeriklerine bağlıdır, temel altlarında sıkışma, yanlarda
kabarma
Kesme direnci farklılık gösterir (petrografik öz., tabakalanmaya…. bağlı olarak)
Süreksizlik yüzelerindeki kesme direnci, bunlara dik yöndeki kesme direncinden
küçüktür.
Geçirimlilik açısından sorun çıkarmazlar.
Kazıdan sonra inşaat hemen yapılmalı