Godsdienstsociologie

College 1 Algemene introductie: religie een sociologisch perspectief

Inhoud college

Twee vragen:
1. Wat is religie of godsdienst?
2. Wat is godsdienstsociologie?
Wat is religie of godsdienst?

Wat is religie of godsdienst? Een belangrijke vraag met het oog op:
•Object van studie
•Religieuze transformatie
Wat is religie of godsdienst?

Drie manieren om religie te definiëren definities:

• Substantieel
• Functioneel
• Symbolisch
Wat is religie of godsdienst?

Substantiële definities: omschrijving van wat religie is (substantie, wezen of essentie).

Bijvoorbeeld: de omgang met transcendentie of de omgang met het heilige.
Wat is religie of godsdienst?

Een beroemd voorbeeld van een substantiële

definitie:

“A religion is a unified system of beliefs and

practices relative to sacred things, that is to
say, things set apart and forbidden – beliefs and
practices which unite into a single moral
community called a Church, all those who
adhere to them.”
(Durkheim 1912)
Wat is religie of godsdienst?

Nadelen substantiële definitie waarbij een kenmerk (sacred things) centraal staat:
1.Etnocentrisme: Westerse bril
2.Vaag en nietszeggend: Wat is bijvoorbeeld heilig?
3.Verwijst vooral naar traditionele vormen van religie
Wat is religie of godsdienst?

Functionele definities: omschrijving van wat religie doet (functie). Het gaat hier om de
manifeste, bedoelde functie van religie. Bijvoorbeeld: sociale integratie of zin- en
betekenisverlening.
Wat is religie of godsdienst?

Een beroemd voorbeeld van een functionele

definitie:

“Religion, then, can be defined as a system of

beliefs and practices by means of which a
group of people struggles with the ultimate
problems of human life.”
(Yinger 1970)
Wat is religie of godsdienst?

Nadelen functionele definitie waarbij een functie (bijvoorbeeld omgaan met ultimate problems
of life) centraal staat:
1.Etnocentrisme: Westerse bril
2.Circulair: ultimate problems of life bestaan niet onafhankelijk van een levensbeschouwelijk
kader
3.Nietszeggend: alles wat de betreffende functie vervult is per definitie religieus, terwijl religie
apart van de betreffende functie zou moeten worden gedefinieerd om te kunnen laten zien dat
het de betreffende functie vervult.
4.Statisch: uitspraken over de variatie in populariteit van religie worden onmogelijk.
Wat is religie of godsdienst?

Symbolische definities: combinatie van substantiële en functionele omschrijvingen, waarbij

religie wordt gezien als een cultureel symboolsysteem dat dient om richting te geven aan het
menselijk handelen op basis van een gedeelde kosmologie.
Wat is religie of godsdienst?

Een beroemd voorbeeld van een symbolische

definitie:

“Religion is (1) a system of symbols which acts

to (2) establish powerful, pervasive, and
longlasting moods and motivations in men
by (3) formulating conceptions of a general
order of existence and (4) clothing these
conceptions with such an aura of factuality that
(5) the moods and motivations seem uniquely
realistic.” (Geertz 1973)
Wat is religie of godsdienst?

Nadelen symbolische definitie:

1.Functionele definitie met substantiële saus:
1. Functioneel: geeft richting (ethiek) aan menselijk handelen;
2. Substantieel: door gedeelde kosmologie (coherentie, betekenis en rechtvaardigheid)
2.Lastig te operationalisering in met name kwantitatief onderzoek
Wat is religie of godsdienst?

Hedendaagse, complicerende discussiepunten:

•Invisible religion: dient religie zich altijd sociaal te manifesteren of kan het ook strikt privaat
zijn?
•Lived religion: gaat het bij religie niet veeleer om wat mensen voor alledaagse ervaringen
hebben met religie dan om de vraag in hoeverre ze ‘officiële’ religieuze praktijken verrichten
en geloofsvoorstellingen accepteren?
•Spiritual but not religious: wat te doen met mensen die zichzelf spiritueel noemen, maar niet
religieus? En hoe zien we de relatie tussen spiritualiteit?
Wat is religie of godsdienst?

De definitie van Roberts and Yamane: “(…) religion is an interdependent system by which a
community of people are bonded:

•By a shared meaning system (a faith or a worldview);

•By a set of myths (beliefs), rituals, and symbol systems that sacralize the meaning system for
the members;
•By a sense of belonging to a reference group;
•By a system of ethics or values that is directive in the lives of the members; and
•By a set of routinized social expectations and patterns.”
(Roberts & Yamane 2021, 20)

Dit is een Multi-dimensionele of Polythetische definitie, waarbij religie wordt gedefinieerd met
behulp van een lijst van kenmerken, aspecten of dimensies van de klasse religie.
Wat is godsdienstsociologie?

Sociologie is een handelingswetenschap en bestudeert het menselijk handelen (intentioneel

gedrag). Dat wil zeggen:
•Sociologie wil het handelen van individuen en groepen verstaan en verklaren (Waarom
handelen mensen zoals ze handelen?); en
•Kijkt daarbij vooral naar de invloed van de sociale context en niet zozeer naar de invloed van
persoonlijkheidskenmerken
Wat is godsdienstsociologie?

Twee soorten sociale context:

•Sociale conventie: invloed van andere sociale actoren en culturele factoren; en
•Sociaal systeem: invloed van structurele kenmerken van de samenleving
- Sociologie = zoeken naar wetmatigheden (nomothetisch)
- Antropologie = zoeken naar de eigenheid van een sociaal verschijnsel (idiografisch)

Waarom zijn mensen lid van een bepaalde religieuze groepering?

•Sociale conventie: iedereen in hun sociale omgeving is lid van deze groepering
•Sociaal system: armoede maakt dat mensen zich tot een religieuze groepering wenden voor
materiële steun. (Of: een breed religieus aanbod maakt dat mensen actief hun heil zoeken op
de religieuze markt.)
Wat is godsdienstsociologie?

Sociale conventie
Religie
Sociaal systeem

In een vorige editie van hun handboek omschrijven Roberts en Yamane het doel van de
godsdienstsociologie als volgt: “Sociology, then, focuses on the social dimension of religion –
including the manner in which religion affects society and the ways the society influences
religion.” (Roberts & Yamane 2016, 28).
Wat is godsdienstsociologie?

Een wetenschappelijke benadering:

•Objectiviteit: persoonlijk overtuigingen en waarden mogen niet interfereren met het
verzamelen en analyseren van gegevens.
•Methodologisch empiricisme: er mogen enkel uitspraken over de sociale dimensie van religie
worden gedaan op basis van systematisch verzamelde en geanalyseerde empirische data.
Wat is godsdienstsociologie?

Methodologisch agnosticisme: grenzen aan wat de godsdienstsociologie als sociaal-

wetenschappelijke discipline over religie mag en kan zeggen :

“Put differently, sociological theory (and, indeed, any other theory moving within the
framework of empirical disciplines) will always view religion ‘sub specie temporis’, thus of
necessity leaving open the question whether and how it might also be viewed ‘sub specie
eaternitatis’. Thus sociological theory must, by its own logic, view religion as a human
projection, and by the same logic can have nothing to say about the possibility that this
projection may refer to something other than the being of its projector. In other words, to say
that religion is a human projection does not logically preclude the possibility that the projected
meanings may have an ultimate status independent of man” (Berger 1973).