‫امام‌زاده صالح‬

‫ریحانه هادی‬
‫آنگونه که از کتیبه باالی سردر صحن برمی‌آید بر اساس کتب‬
‫(ری اض النس اب) و (ک نز النس اب)‪ ،‬از پس ران موس ی ک اظم و‬
‫ب رادران ام ام هش تم ش یعیان علی پس ر موس ی رض ا اس ت‪ .‬این‬
‫آرامگاه را منسوب به صالح پسر امام موسی کاظم می دانند‪ .‬گفته‬
‫می‌شود که سر این امامزاده در این آرامگاه مدفون است و بدن‬
‫وی ن یز در آرامگ اهی ب ا ن ام مش ابه (واق ع در می دان ع ال یق اپو‬
‫اردبیل) آرمیده است‪ .‬صالح ابن موسی الکاظم (ع) است که در‬
‫اواخر قرن دوم از عراق به سمت ایران کوچ می‌کند ‪.‬از جمله‬
‫س ادات ع الی رتب ه و از امامزادگ ان ص حیح النس بی اس ت ک ه ب ا‬
‫شنیدن خ بر ولیتعهدی امام رضا (ع) با یك گروه صدنفری به‬
‫خراسان آمدند که در راه گذر از دشت بزرگ ساوجبالغ که در آن‬
‫روزگار از مناطق ری و در راه غرب به خراسان قرار داشته‬
‫دچ ار ش بیخون دش منان ش ده و ش ماری ب ه ش هادت می‌رس ند و‬
‫گروهی متواری می‌گردند‪ .‬گویا شخصی به نام حسن نامی بهبهانی‬
‫در پل کرخ‪ ،‬که امروز به کرج مشهور است در تعقیب امامزاده‬
‫بوده و در باغ جنت گلشن زیر درخت چنار بزرگی نزدیك چشمه‬ ‫شرح حال‬
‫ساری ایشان را به شهادت میرسانند‪.‬‬
‫بنای اولیه بقعه و بارگاه سده پنجم هجری ساخته شده است‪ ،‬که در‬
‫جریان حمالت مغول به ری‪ ،‬حدود سال ‪ 617‬هجری ویران و بنای‬
‫اصلی به صورت چهارگوش و مربع شکل بزرگ و باشکوهی است‬
‫که مجددًا در سال ‪ 700‬هجری‪ ،‬غازان خان آن را احیاء و بازسازی‬
‫می کند‪ .‬فضای درونی آن ‪ 422‬هزار و ‪ 50‬مترمربع وسعت داشته و‬
‫دارای دیوارهای قطوری است که با توجه به وضع طاق نماها از‬
‫نظر سبك و شیوه معماری به بناهای دوران ایلخانی همانند و در سده‬
‫هفتم و هشتم هجری و قدیمتر ساخته شده است‪ .‬ولی بقعه آن را بعد از‬
‫زمان ایلخانیان هالکو میرزا فرزند فتحعلی شاه به سال ‪ 1210‬ق بنا‬
‫کرده است‪.‬‬

‫تاریخچه‬
‫امامزاده در قلب تجریش واقع است‪ .‬درب شمالی و درب شرقی آن به بازار تجریش و درب غربی رو به‬
‫پایانه یا ترمینال اتوبوس‌های داخل شهری باز می‌شوند‪ .‬دو درب شمالی همیشه به روی زائران باز هستند؛‬
‫یکی مخصوص آمد و رفت زائران مرد و دیگری ویژه زائران زن است‪ .‬در داخل حریم وسیع امامزاده‬
‫صالح صندوقی چوبین وجود دارد که احتماًال به دوران اواخر صفوی یا افشار تعلق دارد و ضریح ممتاز‬
‫نقره ای آن که اضالع شرقی و شمال شرقی و غربی آن دارای محفظه مشبك مزین به نقره و ضلع جنوبی‬
‫آن مشبك چوبی است از وقفیات مرحوم آقای میرزا سعیدخان وزیر امور خارجه اواخر قاجار است‪ .‬در‬
‫توسعه اول در حدود ‪1200‬هجری قمری مسجد‪ ،‬حسینیه و حمام در صحن شمالی و در زمین هایی که توسط‬
‫شجاع السلطنه‪ ،‬پسر ششم فتحعلی شاه وقف امامزاده شد ساخته شده است‪.‬‬

‫معماری‬
‫آرایش‌های معماری رابطه ای مستقیم با طرح بنا و نهایتًا مفاهیم اعتقادی و ماورایی آن دارد‪ .‬ترکیب فضا‪،‬‬
‫سطوح‪ ،‬احجام و تقسیم‌بندی های آنها همگی در یك رابطه گیرا و منسجم جای دارند‪ .‬کتیبه ها‪ ،‬خطوط‬
‫هندسی‪ ،‬نقش ها و رنگهای متنوع هرکدام دربردارنده مفاهیم و معانی تفکر برانگیزند‪ .‬ایوان ورودی و‬
‫رواق در سمت شمال حرم واقع است و باالی حرم در رواق‪ ،‬لوح مستطیل خشتی کاشی کاری شده است که‬
‫تاریخ ‪ 1210‬هجری قمری را بر خود دارد و نام فتحعلیشاه بر آن حك شده است‪ .‬هالکو میرزا فرزند‬
‫فتحعلیشاه قاجار در سال ‪ 1210‬هجری قمری ‪،‬بانی بازسازی و آذین کاری آن بوده است‪ .‬وی گنبد را با‬
‫کاشی پوشاند‪ ،‬در ورودی را از غرب به شمال که حیاط موقوفه پدرش بود بازگرداند‪ .‬کتیبه ای بدین‬
‫مضمون در باالی ورودی حرم نصب شد که اکنون موجود نیست‪ .‬فضای داخلی امامزاده شامل ‪ 4‬رواق‬
‫است؛ دو رواق مخصوص مردان و دوتای دیگر زنانه است که با کشیدن حفاظ از هم جدا شده‌اند‪ .‬داخل‬
‫امامزاده آینه‌کاری هایست که حدود ‪ 21‬سال پیش انجام شده است‪ .‬درهایی که رواقها را به حرم وصل‬
‫میکند‪ ،‬منبت کاری شده است و به طورکلی هر چه در صحن و بیرون آن میبینیم‪ ،‬کاماًل جدید است‪ .‬از ‪21‬‬
‫سال پیش با شروع مرحله اول اجرای طرح جامع امامزاده‪ ،‬اقدامات اساسی در آن صورت گرفت‪ .‬در طبقه‬
‫زیرین حرم سرداب است که سنگ قبر اصلی در آنجاست و تا به حال کسی اجازه ورود به آنجا را نداشته‬
‫است‪.‬‬
‫معماری‬
‫نقشه‬
‫شکل آن با کاشی های زیبا پوشیده شده است‪ .‬این گنبد در سال ‪ 1323‬شمسی به‬
‫همت حسن فداکار تعمیر و کاشیکاری آن به صورت اولیه تجدید شده است‪.‬‬
‫احداث گنبد کنونی همراه با تزئینات و مقرنس کاری و نقاشی های ظریف و‬
‫اص الحات داخ ل ح رم‪ ،‬تعم یرات و پاره ای الحاق ات و ب ه ط ورکلی اس تحکام‬
‫بخشی را به هالکو میرزا ملقب به بهادرخان پسر حسنعلی میرزا شجاع السطنه‬
‫و نوه فتحعلی شاه نسبت داده اند‪ .‬بنا به شواهد در امامزاده صالح کتیبه ای به‬
‫سال ‪ 700‬قمری وجود داشته که ظاهرًا در تعمیرات و تغییر مدخل بنا از میان‬
‫رفته است که بنا بر آن همزمان با پادشاهی غازان خان نخستین ایلخان مسلمان‬
‫مغول و مروج اسالم در میان مغوالن بوده است‪.‬‬

‫گنبد بارگاه‬
‫یکی از معروفترین چنارهای کهن سال ایران که قدمت دست کم هشت صد ساله‬
‫داش ته اس ت در محوط ه این ام امزاده واق ع ش ده ب ود ک ه در آث ار جه انگردان‬
‫خارجی نیز بدان اشاره شده است‪ .‬ژان دیوالفوا درباره آن می نویسد‪ :‬محیط آن‬
‫تقریبا به ‪ 15‬متر می رسد‪ ،‬هر یك از شاخه های آن بر فراز بنای مسجد و‬
‫اطراف آن سر به آسمان کشیده است‪ .‬این درخت عده کثیری را در سایه خود‬
‫پناه می دهد‪ .‬مؤمنین در زیر آن نماز می خوانند‪ .‬مکتب‌دار‪ ،‬کودکان را در آنجا‬
‫جمع کرده و درس می دهد‪ .‬قهوه‌چی‪ ،‬سماور و استکان و لوازم خود را درون‬
‫حف ره پای ه درخت جای داده اس ت‪ .‬س ر ه نری رالینس ون ن یز نوش ته اس ت در‬
‫تجریش چنار بزرگی را اندازه گرفته که در ارتفاع پنج پایی‪ ،‬محیطش ‪108‬پا‬
‫بوده است‪ .‬این چنار در سال ‪ 1379‬بریده شد‪ .‬یاکوب ادوارد پوالك نیز در‬
‫نوشته های خود بدین درخت اشاره کرده است‪ .‬در مجله ‪Magazine‬‬
‫‪ Breeders American‬شماره ‪ 6‬چاپ ‪ 1915‬نیز بدین چنار و امامزاده صالح‬
‫اشاره شده است‪ .‬بخش شمالی چنار خالی بود و دکه کفاشی بود‪ .‬کمی پایینتر در‬
‫جایی که امروزه درب اصلی حرم است درخت بزرگ زبان‌گنجشکی هم بود که‬
‫در زیرش قهوه‌خانه‌ای وجود داشت‪ .‬بعدها که اداره اوقاف امامزاده را به کنترل‬
‫خود درآورد قهوه خانه و درخت زبان‌گنجشك را برچیدند و چنار معروف را‬
‫کوچك کردند و محوطه امامزاده را درست کردند‪ .‬پس از سیل اوایل انقالب کال‬
‫محوطه امامزاده را به صورت فعلی درآوردند‪.‬‬ ‫چنار کهن‬
‫تصاویر‬
‫تصاویر‬
‫تصاویر‬
‫تصاویر‬
‫تصاویر‬