BAROK

Natalia Kwiatkowska, Julia Małysa

 Jest to epoka kulturowa
N A Z WA E P O K I obejmująca okres między
renesansem a oświeceniem.
o Jej nazwa pochodzi od
portugalskiego słowa
"barocco", który oznacza
"perłe o dziwnym,
nieregularnym kształcie".
o "Baroque" to po francusku
bogactwo ozdób.
Sztukę późnego renesansu w XIX
wieku nazwano, nieco
pogardliwie, manieryzmem. POMIĘDZY
Uważano, że artyści z końca XVI RENESANSEM
wieku powtarzają tylko pomysły
wypracowane wcześniej, przez A BAROKIEM
wielkich artystów dojrzałego
odrodzenia. Dopiero w XX wieku
doceniono dokonania
manieryzmu. W ówczesnej sztuce
religijnej, wciąż renesansowej,
tkwią już zapowiedzi baroku.
 RAMY CZASOWE

W Europie:
2. połowa XVI w.

Renesans Barok Oświecenie

W Polsce: Do połowy XVIII w.

Początek - 1584 r. śmierć Jana Kochanowskiego
Koniec – 1764 r. Stanisław August Poniatowski królem Polski
 PODZIAŁ BAROKU

W baroku wyróżniamy 3 fazy:

• Wczesny Barok (lata ok. 1580-1620)
* w tym samym czasie, w którym znajdują się najwięcej poetyckich utworów mistyczno-
metafizycznych
• Barok dojrzały (lata ok. 1620-1680)
* w tym czasie aplikacji dynamicznej rozkwitu liryki barokowej;
• Schyłek Baroku (lata ok. 1680-1720)
* jest to czas indywidualny państwa, więc i kultury; najwybitniejsi polscy twórcy tej fazy to
Jan Chryzostom Pasek i Wacław Potocki
F I L O Z O F I A B A R O K U - S P I RY T U A L I Z M ( M I S T Y C Y Z M )

Spirytualizm to pogląd filozoficzny,

według którego rzeczywistość ma
charakter duchowy.
o Świat materialny jest przejawem
świata duchowego.
o Bezpośredni, ekstatyczny kontakt
z Chrystusem.
Przedstawiciele: św. Teresa z Ávili,
św. Jan od Krzyża
F I L O Z O F I A B A R O K U - PA Ń S T W O J A K O
U M O WA S P O Ł E C Z N A

Państwo jako umowa społeczna to koncepcja, która

zakłada, że państwo powstaje na zasadzie dobrowolnej
i świadomej umowy jednostek, a oddanie władzy w ręce
panującego z jednej strony jest ograniczeniem wolności
jednostki, a z drugiej – gwarantem jej przetrwania.
o W stanie natury egzystencja człowieka oznacza ciągłą
wojnę każdego z każdym o przetrwanie.
o Człowiek z natury nie jest istotą społeczną.
o Natura człowieka jest niezmienna (człowiek człowiekowi
wilkiem).
Przedstawiciel: Tomasz Hobbes
 FILOZOFIA BAROKU
- R A C J O N A L I Z M ( K A RT E Z J A N I Z M )

Racjonalizm zakładał, że należy przyjąć niepodważalne podstawy myślenia (muszą

mieć charakter rozumowy), a odrzucić to, co niepewne, np. postrzeganie zmysłowe.
o Zmiana metody filozoficznej – zanim zacznie się coś opisywać, należy najpierw
stwierdzić, czy poznanie tego czegoś w ogóle jest możliwe i jakie są warunki tego
poznania.
o Wątpienie we wszystko, co pewne, było punktem wyjścia do odnalezienia
pewności.
o Pewne jest to, że nic nie jest pewne, oraz to, że istnieje myślenie.

Kartezjusz o Z faktu myślenia wynika fakt istnienia: „Myślę, więc jestem” (Cogito ergo sum).
o Dualizm (współistnienie) materii i ducha (umysłowości), które łączą się
w człowieku.
 F I L O Z O F I A B A R O K U - PA N T E I Z M

Panteizm to pogląd filozoficzny, który zakładał, że możliwe jest istnienie tylko

jednej niestworzonej substancji – Boga = natury – wszystko inne jest modyfikacją
tej substancji.
o Bóg = natura ma charakter logiczny i racjonalny, a więc wszystko także ma
charakter logiczny i racjonalny – każda rzecz i zjawisko są zdeterminowane,
czyli mają swoją przyczynę i swój skutek.
o Duch i materia to dwa równorzędne, niezależne od siebie aspekty tej samej
substancji.
o Nic nie dzieje się przez przypadek.
o Wolność to zrozumienie tego, że wszystko podlega konieczności.
o Człowiek wolny podlega tylko ograniczeniom, które sam na siebie nałożył. Baruch Spinoza
o Trzeba zaakceptować prawa przyrody – to daje wolność.
o Dobro i zło są relatywne – zależą od kontekstu.
FILOZOFIA BAROKU - SCEPTYCYZM

Sceptycyzm to pogląd filozoficzny, który zakładał, że poznanie umysłem

jest ograniczone i niepełne.
o Wiara jest najwłaściwszą, choć niepewną, drogą poznania.
o Zakład Pascala – lepiej żyć tak, jakby Bóg istniał, bo wtedy otrzyma się
nagrodę po śmierci, a nawet gdyby Bóg nie istniał, to człowiek nic nie
traci, bo życie w zgodzie z przykazaniami jest bardziej wartościowe.
o Człowiek jest trzciną myślącą – jest najsłabszy wśród stworzeń,
a jednocześnie najsilniejszy, bo myśli i ma świadomość swojego
istnienia.
o Człowiek jest słaby, a szczęście – złudne.

Blaise Pascal
 KONTRREFORMACJA

Kontrreformacja to nurt odnowy Kościoła katolickiego w odpowiedzi na reformację,

ustanowiony w trakcie soboru w Trydencie.
o Opracowano doktrynę.
o Określono, co należy uznać za katolickie w sztuce i literaturze – wytyczenie jasnych
zasad sztuki, zwłaszcza sakralnej; sztuka miała przyciągać wiernych do Kościoła,
wzbudzać zachwyt.
o Nawiązywano do średniowiecza (popularność żywotów świętych), ale z odrzuceniem
wszystkiego, co poza Biblią.
o Położono nacisk na edukację – kolegia (szkoły) jezuickie, w których dominowały
nauki humanistyczne: łacina, retoryka, poezja, teologia, filozofia.
o Wprowadzono cenzurę dzieł – utworzenie indeksu ksiąg zakazanych.
o Posługiwano się inkwizycją – walka z heretykami.
 KONTRREFORMACJA

Kontrreformacja przyczyniła się do nietoleracji

i prześladowań innowierców, m.in. konfiskaty ich majątków.
Sarmatyzm to przekonanie szlachty polskiej o jej pochodzeniu od starożytnego ludu
Sarmatów (legendarnych wojowników). Przejawiał się:
o wybiórczym umiłowaniem kultury starożytnego Rzymu – poczucie szlachty, że jest
kontynuatorem cnót rzymskiej republiki (pomijano jednak to, co stanowiło o jej potędze:
dyscyplinę, karność, prawo, silny rząd),
o przekonaniem o wyjątkowej pozycji w państwie – liczne przywileje,
o poczuciem, że ustrój w Polsce jest lepszy niż w innych krajach,
o kultywowaniem tradycji i obrzędowości – zamiłowanie do przepychu,
o odmiennymi od zachodnich strojami wzorowanymi na modzie wschodniej (orientalna
okazałość).

S A R M AT Y Z M
 S A R M AT Y Z M

Szlachcic sarmata na początku Szlachcic sarmata z czasem

- Dumny, - Zarozumiały,
- Nieustraszony, - Awanturniczy,
- Gotowy do poświęceń, - Ksenofob (lęk przed obcymi),
- Patriota, - Ceni prywatny interes,
- Dba o tradycję, - Megaloman.
- Tolerancyjny.
 T E AT R A L I Z A C J A
ŻYCIA W BAROKU
Teatralizacja życia w baroku przejawiała się w:
o życiu zamożnych (szlachty i magnaterii), które
było naśladowaniem form teatralnych –
przesadny ceremoniał, rytuał,
o wystawnych ucztach, kuligach, pogrzebach,
o ozdobnych strojach innych niż w Europie
Zachodniej – kontusze, czapki z piórami,
zakrzywione szable,
o skłonności do sztuczności,
o portretach trumiennych.
L I T E R AT U R A W B A R O K U

Literatura baroku jest:

• egzystencjonalna, refleksyjna – rozważania nad ludzką
kondycją, miejscem w świecie, wartościami doczesnymi
(radość z życia, zabawa) i wiecznymi (Bóg),
• wyrafinowana – bogactwo środków językowych,
symbole, alegorie,
• konceptualna – utwór poprzez swoją nietypową
konstrukcję, pomysł miał zaskoczyć czytelnika,
• pełna przeciwieństw – świętość (sacrum) zestawiona
z rubasznością (profanum); kontrast, aby zadziwić
odbiorcę.
 L I T E R AT U R A W B A R O K U

POEZJA METAFIZYCZNA
Poezja metafizyczna ukazywała:
o miejsce człowieka w świecie,
o skomplikowaną naturę człowieka – rozdarty
między sacrum a profanum, wiecznością
a doczesnością,
o realcje: człowiek a Bóg.
Przedstawiciel: Mikołaj Sęp Szarzyński, Daniel
Naborowski
L I T E R AT U R A W B A R O K U
POEZJA DWORSKA
• poezję salonową
• wiersze miłosne
• czerpiąc wzorców z zachodu
• charakterystyczną postawą jest rozkoszowanie się
z miłości
i pięknych kobiet
Nurt ten przedstawia:
• Jan Andrzej Morsztyn i Daniel Naborowski
Celem i nadrzędną zasadą poezji dworskiej jest zaskakiwanie
i szokowanie czytelnika.
 L I T E R AT U R A W B A R O K U

LITERATURA SZLACHECKO- ZIEMIAŃSKA

o pochwała spokojnego życia wiejskiego
o ostrzeżenie przed przyjmowaniem obcych zwyczajów
o apele o obronę ojczyzny przed zagrożeniem ze strony wrogów
i protestantów
o rozwój pamiętnikarstwa – wspomnienia szlachcica z czasów wojny
i życia domowego
o sylwy – domowe księgi z wpisami o życiu codziennym, sentencjami,
anegdotami (z łac. silva rerum ‘las rzeczy’)
Przedstawiciel: Jan Chryzostom Pasek
 WZORCE OSOBOWE BAROKU

Szlachcic sarmata
dwa oblicza: waleczny patriota szanujący tradycję i innych,
ale też zbyt pewny siebie, skory do awantury zabijaka
o wąskich horyzontach
Przykład z literatury: Jan Chryzostom Pasek Pamiętniki

Dworzanin
• wykształcony, znający obce języki
• pochodzi z wyższych sfer
• zaznajomiony z etykietą, biegły w sztuce konwersacji
i flirtu
Przykłady z literatury: Daniel Naborowski Na oczy królewny
angielskiej; Jan Andrzej Morsztyn Do trupa, O swej
pannie, Niestatek
 MARINIZM

Styl poetycki stosowany często w literaturze barokowej.

Charakteryzowała go efektowna forma utworu,
nadużywanie metafor oraz różnorodne chwyty stylistyczne,
by osiągnąć pożądany efekt.
Jego prekursorem jest włoski twórca Giambattista Marino.
W Polsce reprezentowany był głównie przez Jana Andrzeja
Morsztyna.
DZIĘKUJEMY ZA
U WA G Ę !