Sisteme Shfrytezimi

Leksion 3

1
 Permbajtja
• Cfare bejne sistemet e operimit
• Organizimi I Sistemit kompjuterik
• Arkitektura e Sistemit kompjuterik
• Struktura e Sistemit kompjuterik
• Veprimet ne Sistemet e Operimit
• Menaxhimi i procesit
• Administrimi i Kujteses qendrore
• Administrimi i Kujteses sekondare
• Mbrojtja dhe siguria
• Mjediset kompjuterike

2
 Objektivat
• Njohuri te perberesve kryesore te Sistemeve
kryesore te Operimit
• Njohuri te Sistemeve te Organizimit te Kompjuterit

3
Cfare eshte nje sistem operimi?
• Nje program qe sherben si ndermjetes mes
perdoruesit te kompjuterit dhe hardware-it te tij.

• Qellimet e Sistemit te Operimit:

1. Te ekzekutoje programet e perdoruesit
2. Ta beje sistemin e kompjuterit te
pershtatshem per ne.
3. Te perdore hardware-in e kompjuterit ne
menyre eficente.

4
Struktura e sistemit te kompjuterit
4 Komponente:
1. Hardware
– mundeson burime baze per kompjuterin
• CPU, memoria, pajisjet I/O

2. Sistemi i operimit
• Kontrollon dhe koordinon
perdorimin e hardware-it permes
aplikacioneve dhe perdoruesve

5
Struktura e sistemit te kompjuterit
3. Programe aplikative
– percaktojne menyren se si te dhenat e sistemit
perdoren per te zgjidhur problemet e perdoruesit
• Psh: Procesuesit e fjaleve, kompilatoret, web
browsers, sistemet database, video lojerat

4. Users
• Njerez, makineri, kompjutera te tjere

6
4 komponentet

7
Perkufizime te sistemeve te operimit
• Sistemi i Operimit eshte nje percaktues burimesh
– Menaxhon te dhenat
– Percakton perdorimin me eficent te te dhenave,
midis kerkesave konfliktuale

• Sistemi i Operimit eshte nje kontrollues

programesh
– Kontrollon ekzekutimin e programeve per te
evituar probleme dhe veprime jo-korrekte te
kompjuterit
8
Percaktime te Sistemit te Operimit
• Asnje percaktim universal i pranuar
• “Cdo gje qe ju merrni gjate blerjes se
nje sistemi shfrytezimi” eshte nje
perkufizim i mire
• “Programi qe funksionon gjate pjeses
me te madhe ne kompjuter” quhet
kernel.

9
 Ndezja e kompjuterit
• Programi bootstrap ngarkohet ne ndezje ose ne
reboot
– I ruajtur kryesisht ne ROM, pergjithesisht i njohur
si firmware
– Inicializon te gjitha aspektet e sistemit
• Regjistrin e CPU
• Kontrolloret e pajisjeve
• Permbajtjen e kujteses
– Ngarkon Sistemin e Operimit kernel dhe fillon
ekzekutimin e tij

10
Cdo kontrollor ka ne ngarkim nje pajisje specifike
11
Organizimi i Sistemit Kompjuterik
– Nje apo me shume CPU komunikojne me njeri-tjetrin me
nje memorie te perbashket dhe lejojne aksesimin e tyre ne
memorjet e perbashketa

12
 Sistemi i Operimit te Kompjuterit
• Kontrolloret e pajisjeve I/O
– mund te ekzekutohen njekohesisht me CPU
=> konkurojne per aksesin e kujteses

– ka nje buffer lokal.

• CPU zhvendos te dhenat nga memoria ne
buffer dhe anasjelltas.

13
 Cfare ndodh gjate nje Interrupt
Kontrolloret e I/O informojne CPU-ne se ka
perfunduar funksionimin e pajisjes duke
shkaktuar nje nderprerje (interrupt).

14
Funskionimi i pergjithshem i
nderprerjes (Interrupt)

15
 Gjenerimi i Interrupt-eve
• Nga HW
– Duke I derguar CPU nje sinjal me ane te BUS
te sistemit

• Nga SW
– Duke ekzekutuar nje instruksion special qe
quhet SYSTEM CALL (thirrje sistemi)

16
 Dy metodat e I/O
Sinkron – pret per perfundimin e I/O Asinkron – nuk pret

17
Koncepti i Deadlock (bllokim
reciprok)

18
 Struktura e kujteses
• Kujtesa qendrore – vetem kujtesa e cila mund te aksesohet
ne menyre te drejtperdrejte nga CPU.
• Kujtesa sekondare – shtese e kujteses qendrore qe ben te
mundur zgjerimin e kapacitetit te kujteses se CPU.
• Disku magnetik – nje metal ne forme rrethore i perbere nga
nje material magnetik
– Siperfaqja e diskut eshte ndare logjikisht ne dy pjese, te
cilet ndahen perkatesisht ne sektore.
– Disku kontrollues percakton bashkeveprimin mes pajisjes
dhe kompjuterit.

19
 Hierarkia e kujteses
• Sistemi i kujteses organizohet ne hierarki sipas:
– Shpejtesi
– Vlere
– Paqendrueshmeri

• Kujtesa e shpejte (cache) – kopjimi i informacioneve

ne nje pjese me te shpejte te sistemit te kujteses
ben qe kujtesa kryesore te duket si nje vend i fshehte
per kujtesen sekondare.

20
Hierarkia e Pajisjes se Kujteses

21
 Kujtesa e shpejte (cache)
• Ne shume nivele te CPU (ne HW, S.SH, SW).
• Informacioni i perdorur kopjohet perkohesisht nga
nje kujtese e ngadalte ne nje me te shpejte
• Kujtesa e shpejte (cache) kontrollon ne fillim nese
informacioni gjendet ne te:
– Nese PO, informacioni perdoret menjehere nga
kjo kujtese (cache)
– Nese JO, te dhenat kopjohen ne cache dhe me pas
perdoren

22
Kalimi i numrit te plote A nga Disku ne Regjister

23
 Multiprogramimi
• Perdoruesit nuk mund te mbajne te bllokuar
pajisjet e CPU dhe I/O gjate gjithe kohes
• Multiprogramimi organizon punet (kodet dhe
te dhenat), ne menyre qe CPU te kete dicka
per te ekzekutuar
• Kur zgjidhet nje pune, vazhdohet me te derisa
perfundon
• Kur duhet pritur (tek I/O per shembull),
sistemi i operimit kalon ne nje pune tjeter

24
Memorja ne sisteme multiprogramimi

25
 Veprime problematike te S.SH
• Interrupt I shkaktuar nga HW

• Gabimi ose kerkesa e Software krijon nje exception

– Pjestimi me 0, kerkese per sherbim te sistemit te
operimit

• Ciklet e pafundme, procese qe modifikojne njeri

tjetrin ose sistemin e operimit
• Etj

26
 Menyrat e funksionimit te S.SH
• Veprimi ne Dual-mode lejon Sistemin e shfrytezimit qe te
mbrohet nga veprime te pakonotrolluara qe mund ta nxjerrin
jashte funksioni
– User mode dhe kernel mode
– Mode bit (1-user ose 0-kernel) mundesohet nga HW dhe
dallon nese sistemi po ekzekutohet ne menyre perdoruesi
apo sistemi
• Disa instruksione jane te privilegjuar, mund te
ekzekutohen vetem ne kernel mode
• Thirrjet e sistemit (System call) -> kernel mode
• Kthimi nga thirrja -> user mode
27
 Administrimi i proceseve
• Nje proces eshte nje program ne ekzekutim
• Ai eshte nje njesi pune brenda sistemit
• Programi eshte nje entitet pasiv, procesi eshte nje
entitet aktiv

• Procesi ka nevoje per burime per te kryer detyrat

– CPU, memory, I/O, files
– Te dhena inicializuese (input)
• Perfundimi i proceseve kerkon leshimin e cdo burimi
te perdorur
28
 Proceset
• Proceset Single-threaded kane vetem nje numerues
te programit, i cili specifikon vendin e instruksionit
tjeter per tu ekzekutuar
– Procesi ekzekuton instruksionet ne menyre
sekuenciale,
sekuenciale nje nga nje, deri ne perfundim

• Proceset Multi-threaded kane nga nje numerues

programi per cdo thread
– Konkurrence e CPU midis proceseve/thread-eve

29
 Aktivitetet e administrimit te
proceseve
Pergjegjesite e sistemit te operimit:
• Krijimi dhe fshirja e proceseve te perdoruesve ose te
sistemeve
• Pezullimi ose rifillimi i proceseve
• Ofron mekanizma per sinkronizimin e proceseve
• Ofron mekanizma per komunikimin e proceseve
• Ofron mekanizma per trajtimin e bllokimit reciprok
(Deadlock)

30
 Administrimi i kujteses qendrore
• Te dhenat duhet te jene ne kujtese qendrore
para dhe pas procesimit
• Instruksionet duhet te kalojne ne kujtese
qendrore per tu ekzekutuar
• Manaxhimi i memorjes percakton se CFARE
dhe KUR duhet te jete ne memorje
– Optimizimi i perdorimit te CPU dhe i pergjigjeve te
perdoruesve

31
 Aktivitetet e administrimit te
memorjes
Pergjegjesite e sistemit te operimit:
– Mban informacion se cila zone e kujteses
eshte e zene dhe cili proces e ka zene ate
– Te vendose se cilat procese do ngarkohen
ne kujtese qendrore
– Te huazoje kujtesen dhe te heqe procese
sipas nevojes

32
 Administrimi i Skedareve
• Skedaret organizohen ne direktori
• Kontrolli i aksesit sherben per te percaktuar se
KUSH mund te aksesoje CFARE

Pergjegjesite e sistemit te operimit:

– Krijimi dhe fshirja e skedareve dhe direktorive
– Primitiva per manipulimin e skedareve dhe
direktorive
– Vendosja e skedareve ne kujtese sekondare
– Backup i skedareve ne mediume te kujteses
sekondare

33
 Administrimi i kujteses sekondare
• Disqet perdoren per ruajtjen e te dhenave qe nuk i
nxe kujtesa qendrore ose qe duhen mbajtur per nje
kohe te gjate
• Shpejtesia e veprimit te kompjuterit varet nga
subsistemet dhe algoritmet e kujteses qendrore

Pergjegjesite e sistemit te operimit:

– Administrimi i hapsires se lire
– Huazimi i kujteses
– Skedulimi i kujteses, kur ka shume kerkesa I/O per te
34
 Mbrojtja dhe siguria
• Mbrojtja– mekanizma per kontrollin e aksesit te
proceseve ose perdoruesve ndaj burimeve te
percaktuar nga S.SH

• Siguria– mbrojtja e sistemit ndaj sulmeve te

brendshme dhe te jashtme
• Dallimi midis perdorueve, KUSH mund te beje CFARE
– User ID(user IDs, security IDs)
– Group ID(group ID)

35
36